«سلطان قابوس بن سعید»؛ شخصیت و شیوه حکومت فرمانروای گوشه‌گیر و میانجی‌گر عمان

شب گذشته اعلام شد که سلطان قابوس بن سعید آل سعید، پادشاه عمان، در سن ۷۹ سالگی و احتمالاً در اثر ابتلا به سرطان روده بزرگ درگذشته است. مرگ سلطان قابوس در حالی اتفاق افتاد که وی هیچگاه ازدواج نکرده، فرزندی نداشت و جانشینی برای خود تعیین نکرده بود و بدین ترتیب بسیاری در ساعات اولیه اعلام مرگ وی انتظار داشتند که پس از مرگ پادشاهی که بیش از نیم قرن بر عمان حکومت کرده بود، در این کشور خاورمیانه ای بر سر جانشینی او درگیری شکل گیرد. البته ساعاتی بعد از اعلام خبر مرگ سلطان قابوس، اعلام شد که هیثم بن طارق آل سعید، ۶۵ ساله و پسرعموی سلطان قابوس که وزیر میراث و فرهنگ عمان بوده و بارها به عنوان نماینده و فرستاده ویژه پادشاه عمان عمل کرده و سابقه حضور در وزارت خارجه کشور را داشته به عنوان جانشین وی انتخاب شده است.

در بیانیه رسمی کاخ پادشاهی عمان چنین آمده بود: «با اندوه فراوان و غمی عمیق… کاخ پادشاهی به سوگ اعلی حضرت سلطان قابوس ابن سعید، که روز جمعه درگذشت، نشسته است». در ادامه گفته شد که به خاطر مرگ سلطان قابوس که تحصیلات خود را روزگاری در بریتانیا گذرانده بود سه روز عزای عمومی در عمان اعلام شده است.سلطان قابوس پادشاهی بود که یک منطقه جزیره ای دوردست در شبه جزیره عربستان را به یک کشور مدرن و صلح طلب تبدیل کرد که با رویکرد ملایم و آشتی طلبانه خود نسبت به سیسات خارجی همواره از کشمکش و تنش منطقه خاورمیانه دور مانده بود.

مرگ او، که گفته می شود ناشی از سرطان روده بزرگ (کولون) بوده، در شرایطی اتفاق افتاد که خاورمیانه به خاطر رویارویی ها و تنش های اخیر ایجاد شده میان ایران و ایالات متحده در بدترین شرایط ممکن قرار داشته و بسیاری این دو را در آستانه اعلان جنگی تمام عیار علیه یکدیگر می دانند. آژانس رسمی خبری دولت عمان شب گذشته مرگ سلطان قابوس را از طریق حساب رسمی خود در توئیتر اعلام کرد. سلطان قابوس در ماه های اخیر شرایط خوبی از لحاظ جسمی نداشته و ماه گذشته برای درمان به بلژیک سفر کرده بود. این پادشاه خاص مردی بود که کشوری با تنها ۳ مدرسه و قوانینی سختگیرانه که استفاده از برق، رادیو، عینک و حتی چتر را ممنوع کرده بود، پس از رسیدن به قدرت به یکی از پیشرفته ترین کشورهای منطقه خاورمیانه تبدیل کرد.

تحت حکومت او، عمان به یک مقصد گردشگری محبوب و یک میانجی‌گر کلیدی تبدیل کرد که در طی سال های زمامداری سلطان قابوس، بانی پایان یافتن تنش ها و کشمکش های بسیاری بین دولت های مختلف بود. سلطان قابوس به ندرت با رسانه ها صحبت می کرد اما در مصاحبه ای که در سال ۲۰۰۸ با یک روزنامه کویتی داشت چنین گفت: «ما هیچ درگیری با کسی نداریم و وقتی که عقایدمان مورد موافقت کسی قرار نمی گیرد آتش بیار معرکه نمی شویم». با این وجود، مرگ سلطان صلح جو می تواند این کشور که در انتهای شرقی شبه جزیره عربستان قرار دارد را وارد کشمکشی کند که در بیش از نیم قرن اخیر ، عمانی ها با آن کوچکترین آشنایی نداشته اند.

بیشتر بخوانید: ۱۳ عکس فوق العاده که نشان می دهند عمان به زودی به یکی از مقاصد اصلی گردشگران تبدیل خواهد شد

سلطان قابوس فرزندی نداشته و به طور رسمی و علنی نیز جانشینی برای خود انتخاب نکرده بود، سنتی که در میان خاندان حاکم آل سعید وجود داشته است، خاندانی که تاریخی طولانی در کودتاهای خونین علیه حاکمان کشور دارد. تمایل عمان به ادامه سیاست نزدیک و دوستانه طولانی خود نسبت به ایران همواره مورد اعتراض و ناخشنودی عربستان سعودی و امارات متحده عربی بود که توانسته بودند اغلب کشورهای عربی منطقه را علیه ایران متحد کنند، اتحادی که سلطان قابوس و عمان هیچگاه به آن نپیوستند. مدت ها بود که همه از بیماری سلطان عمان خبر داشتند، هر چند مقامات رسمی هیچگاه از بیماری و مشکل جسمانی حاکم کشور سخن نمی گفتند.

در دسامبر ۲۰۱۹ بود که یک موسسه آمریکایی که اعلام کرد سلطان قابوس از دیابت رنج برده و سابقه طولانی بیماری سرطان روده بزرگ دارد. سلطان در سال ۲۰۱۵ هشت ماه را در بیمارستانی در آلمان گذرانده و سپس به کشورش بازگشته بود و کاخ پادشاهی نیز اعلام کرده بود که درمان موفقیت آمیز بوده است. در دسامبر ۲۰۱۹ نیز سلطان قابوس سفری یک هفته ای به بلژیک داشت که هدف از آن «بررسی های پزشکی» اعلام شده بود و سه روز بعد بود که اعلام شد وضعیت جسمی سلطان در شرایط ثبات قرار دارد. سلطان قابوس در کشوری به حکومت رسید که حاکمان آن به سخت گیری در مورد سبک لباس پوشیدن شناخته می شدند.

دستارها و سربندهای رنگین او با آن خنجر خمیده سنتی اش همواره همراه داشت به نماد کشور عمان تبدیل شد. او گاهی سربندی سفید می پوشید که نشان از باور شخصی اش به رهبری معنوی مسلمانان اباضی (اباضیه) داشت، گروهی از مسلمانان لیبرال تر که تاریخچه آن ها به پیش از دوران شکل گیری انشقاق سنی-شیعه باز می گردد.

رویکرد سلطان قابوس به دوری از تنش و کشمکش با همسایگان نقش مهمی در تاثیرگذار بودن عمان در منطقه داشت. در حالی که تنها ۴.۶ میلیون نفر جمعیت داشته و نسبت به دیگر کشورهای منطقه از ذخایر نفتی کمتری برخوردار بود، عمان تحت رهبری سلطان قابوس به نحوی در منطقه تاثیرگذار بود که دیگر کشورهای منطقه توانایی آن را نداشتند.

وزیر نفت عمان به طور مرتب سیاست های سازمان اپک تحت رهبری عربستان سعودی را با یک لبخند هوشمندانه مورد انتقاد قرار می داد و در همین ماه های اخیر میزبان نیروهای حوثی یمنی برای پایان دادن به مناقشه این نیروها با عربستان سعودی و جنگ خونین یمن بود. وقتی که آمریکایی ها یا شخصیت های چند ملیتی در ایران یا دیگر مناطق تحت نفوذ ایران دستگیر می شدند و بالعکس، آزادی این افراد همواره نتیجه تلاش های عمان برای میانجیگری بین طرفین اعلام می شد.

گفته می شود بزرگ ترین موفقیت دیپلماتیک سلطان قابوس زمانی رخ داد که ادعا شد بین دیپلمات های ایرانی و آمریکایی ملاقات هایی صورت گرفته و این مذاکرات در سال ۲۰۱۵ به توافق برجام منتهی شد، هر چند نمی توان صحت این ادعاها را تایید یا تکذیب کرد. سلطان قابوس در تمام مدتی که نقش میانجی را ایفا می کرد با هر دو طرف ماجرا رابطه ای نزدیک و بدور از کشمکش های سیاسی داشت. جهان بینی رو به بیرون سلطان قابوس تفاوتی بسیار شدید با سیاست های پدرش، سلطان سعید بن تیمور، داشت که سبک حکومت او بسیار دیکتاتورمآبانه و به سبک قرون وسطی بود. در دوران پدر سلطان قابوس، برده داری در کشور قانونی بوده، هیچ کس از شهروندان کشور نمی توانست به خارج از قلمرو عمان سفر کرده و موسیقی ممنوع بود.

در آن زمان این کشور تنها ۱۰ کیلومتر راه هموار (آسفالت یا خاکی) داشت. با این وجود، سلطان سعید به پسرش، قابوس، که در ۱۸ نوامبر ۱۹۴۰ در صلاله به دنیا آمده بود اجازه داد برای ادامه تحصیل به بریتانیا سفر کند. در دوران حضور در بریتانیا، قابوس در آکادمی نظامی سلطنتی انگلیس در سندهرست تحصیل کرده و مدتی را نیز در گردان اسکاتلندی تفنگداران که در آن زمان در آلمان غربی مستقر بود حضور یافت. قابوس در سال ۱۹۶۴ به صلاله بازگشت اما پدر او را در قصر حبس کرد. در این مدت کاست های موسیقی از طرف دوستانش در خارج از کشور همراه با پیام های سری از جانب بریتانیا برای وی فرستاده می شد.

بریتانیا دل خوشی از سلطان سعید نداشت، مردی که بعد از یک سوء قصد نافرجام و در شرایطی که شورشیان کمونیست عملیات تهاجمی خود را در منطقه ظفار تسریع بخشیده بودند، به شدت خودرأی و توهمی شده بود. در ۲۳ جولای ۱۹۷۰، در قصر علیه او کودتا شده و سلطان سعید پس از اینکه به پای خود شلیک کرد به لندن تبعید شده و قابوس جای او را گرفت. سلطان جدید عمان بعد از کودتا چنین گفت: «تا دیروز، عمان در ظلمت بود اما فردا، طلوعی دیگر برای عمان و مردمش رخ خواهد داد».

سلطان قابوس خیلی زود به سمت مدرن سازی کشور رفت و مدارس، بیمارستان ها و جاده هایی که پدرش از ساخت آن ها امتناع کرده بود را یکی پس از دیگری افتتاح کرد. به کمک نیروهای نظامی ایرانی که شاه ایران برایش فرستاده بود و همچنین کمک نظامی بریتانیا و اردن، سلطان جوان عمان توانست شورشیان ظفار را شکست داده و آرامش را به کل عمان بازگرداند.

در ادامه تحت رهبری سلطان قابوس، قانون اساسی کشور نگاشته شده، پارلمان تشکیل شده و آزادی سیاسی محدودی در اختیار شهروندان قرار گرفت اما حرف آخر را همیشه خود سلطان می زد. به عنوان نشانه ای برای در دست داشتن قدرت کامل در کشور، وی همزمان مقام نخست وزیر، وزیر دفاع، وزیر تجارت و وزیر امور خارجه و همچنین رییس بانک مرکزی عمان در اختیار داشت. چنین قدرت متمرکزی در دستان سلطان قابوس باعث شده بود که به کوچکترین نشانه ای از نارضایتی و شورش عکس العمل نشان داده شود. پلیس سلطنتی عمان همواره با خودروهای ضدشورش خود که شیشه های آن ها پوشانده شده بود در خیابان ها جولان می داد، شرایطی که تنها در بحرینی که سال هاست با ناآرامی های داخلی گریبانگیر است دیده می شود.

مطبوعات کشور نیز کوچکترین انتقادی از سیاست های سلطان نداشته و برای به دردسر نیفتادن دست به خودسانسوری می زدند. گردهمایی های عمومی در هر سطحی نیز تنها با اجازه دولت امکان پذیر بود. در جریان بهار عربی در سال ۲۰۱۱، گردهمایی ها و اعتراضاتی در مقیاس بسیار کوچکتر در عمان نیز رخ داد که نارضایتی عمومی نسبت به فساد، بیکاری و افزایش قیمت در این کشور پادشاهی را نشان می داد. عمان یکی از معدود کشورهای عربی بود که پس از امضای پیمان صلح توسط انور سادات با اسرائیل در سال ۱۹۱۷۹، روابطش را با مصر حفظ کرد و در جریان جنگ ویرانگر هشت ساله بین ایران و عراق بارها نقش میانجی را ایفا کرد.

همچنین عمان برای مدتی طولانی به عنوان پایگاهی آرام و بی سروصدا برای نیروها و ادوات آمریکایی و عملیات هایشان عمل کرد؛ از جمله عملیات نافرجام آزادسازی گروگان های سفارت آمریکا در ایران در ماجرای تسخیر سفارت این کشور در تهران. سلطان قابوس هر چه مسن تر می شد، بیشتر به سمت  گوشه گیری و خلوت گزینی پیش می رفت و گفته می شود که به سه چیز علاقه بسیاری داشته است: کتاب خواندن، موسیقی و قایق سواری. او به شدت عاشق مطالعه بود و در سال ۲۰۱۱ اپرای ملی کشور را تاسیس و یک خانه اپرای سلطنتی در مسقط احداث کرد.

قایق تفریحی او با نام «آل سعید» یکی از بزرگ ترین قایق های تفریحی جهان بوده و اغلب در سواحل صخره ای مسقط دیده می شد. سلطان قابوس برای مدت کوتاهی با دختر عموی خود ازدواج کرد اما در سال ۱۹۷۹ و بدون این که فرزندی داشته باشند از هم جدا شدند.

بیشتر بخوانید: مردی که ملتی را نابود کرد؛ «رابرت موگابه» از مبارز آزادی بخش تا مستبد خونخوار زیمبابوه