این روزها تهران و برخی کلان شهرها درگیر آلودگی هوای شدیدی هستند. برخی معتقدند که آلودگی هوا به دلیل مازوت سوزی بوده و برخی دیگر بر این باورند که سوخت‌های توزیع شده در کشور از کیفیت کافی برخوردار نیست، از طرفی عده‌ای خودروهای فرسوده را دلیل اصلی آلودگی هوا می‌نامند.
مازوت سوزی بارها از سمت مسئولان تکذیب شده و گفته می‌شود در تهران از مازوت استفاده نمی‌شود اما اقبال شاکری، نماینده مجلس می‌گوید بی‌برنامگی در مصرف منابع و انرژی‌های موجود از آب و برق گرفته تا گاز امروز کشور را با کمبودهایی مواجه کرده است و شاهد مازوت سوزی در برخی از نیروگاه‌ها هستیم و همین مسئله موجب افزایش آلودگی هوا در کلانشهرها به ویژه پایتخت شده است.
مازوت چیست؟
مازوت یا نفت سنگین، برشی از برج تقطیر نفت خام است. این ماده ارزان‌ترین ماده سوختنی برای کوره‌ها، موتورهای دیزلی و برخی نیروگاه هاست. مهم‌ترین مصرف مازوت، استفاده آن به عنوان سوخت پشتیبان برای نیروگاه‌ها در مواردی است که گاز طبیعی موجود نیست.
به طور عمده مازوت توسط کشورهای روسیه، قزاقستان، آذربایجان، ترکمنستان و ایران تولید می‌شود و برای گرم کردن بویلرها (دیگ بخار) جهت تولید بخار مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ چراکه این ماده، گرمای سوختن بسیار بالایی دارد.
از عوامل مهم در درجه‌بندی این سوخت باید به محتوای گوگرد آن اشاره کرد که متاثر از منبع اصلی آن است. هر چقدر گوگرد مازوت کمتر باشد، کیفیت آن بهتر است. در حمل و نقل مازوت به طور معمول به این سوخت، نفت کثیف (Dirty Oil) می‌گویند و از آن‌جایی که ویسکوزیته بسیار بالایی دارد، پمپ کردن آن به تجهیزات خاصی نیازمند است.
استفاده از سوخت آلوده مانند مازوت، درجه آلایندگی هوا را افزایش می‌دهد و اثرات فوری آن در کودکان، سالمندان و بیماران قلبی بسیار واضح‌تر است؛ بین افراد سالم نیز درجاتی از علائم تنفسی مانند برونشیت حاد را ایجاد می‌کند. غلظت آلایندگی هوا، عوارض کوتاه‌مدتی مانند سرفه و خلط گلو را نیز به دنبال دارد.
کجا و چرا مازوت سوزانده می‌شود؟
مصرف گاز در کشور همواره رو به افزایش است به‌طوری‌که به گفته مجید چگینی مدیر عامل شرکت ملی گاز تنها در بخش خانگی به بیش از ۶۱۰ میلیون متر مکعب در روز نیز رسیده است و با توجه به اینکه اولویت کشور در فصول سرد، با مصرف خانگی است، گاز به نیروگاه ها و کارخانجات نمی‌رسد.
با توجه به این کمبود گاز، نیروگاه‌های برق کشور، معمولا به مصرف سوخت‌های مایع جایگزین نظیر مازوت و گازوئیل روی می‌آورند که به دلیل کیفیت نامناسب، آلودگی هوا را تشدید می‌کنند.
البته به گفته وزیر نفت دولت سیزدهم، در تهران مازوت سوزی نداریم، در همین راستا جواد اوجی با اشاره به عدم مازوت سوزی در تهران گفت: «در پاییز سال جاری گاز رسانی به نیروگاه‌ها نسبت به پاییز سال گذشته ۱۰ درصد بیشتر بوده و این نشان می‌دهد که به همین میزان سوخت مایع کمتری استفاده شده است و در حقیقت در پاییز مصرف نفت کوره و گازوئیل نسبت به سال گذشته کمتر بوده است.»
کاربردهای مازوت
امروزه استفاده های زیادی از مازوت برای خانه ها و مشاغل موجود است. از جمله موارد استفاده از مازوت می‌توان به گرم شدن خانه ها و کامیون های سوخت رسان، روشن کردن کوره ها ، تولید بخار برای مصارف صنعتی و تولید انرژی الکتریکی اشاره کرد.
این ماده همچنین می‌تواند برای تأمین انرژی انواع موتورها، لامپ ها، بخاری ها، اجاق ها و فانوس ها استفاده شده و یک گزینه معمول برای کارخانه هایی است که تجهیزات گرمایشی مانند کوره ها و دیگ های بخار دارند.
از دیگر کاربردهای این سوخت استفاده در ژنراتورهای اضطراری است. مثلا هنگام قطعی برق یک ژنراتور اضطراری می‌تواند مشکلات زیادی را که می‌تواند از طریق قطع برق ایجاد شود برطرف کند که شامل گرمایش محل یا تهویه مطبوع است.
این ترکیب می‌تواند در محیط های تجاری، صنعتی و کشاورزی، ماشین آلات یا وسایل نقلیه برای استفاده در جاده‌ها به کار رود. نمونه هایی از این ماشین آلات شامل ماشین های برداشت و سایر تجهیزات کشاورزی و همچنین ماشین آلات استخراج معادن یا حتی کشتی های بنکر است.
مازوت چه نقشی در ایجاد آلودگی هوا دارد؟
در رابطه با اهمیت و نقش ویژه مازوت در ایجاد آلودگی هوای کلانشهر‌های ایران کارشناسان معتقد هستند که در حال حاضر ۹۰ درصد برق کشورمان از محل نیروگاه های حرارتی که با گاز طبیعی، گازوئیل و مازوت کار می‌کنند، تولید می‌شود.
به گفته مدیرکل دفتر مطالعات اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی سازمان انرژی های تجدیدپذیر و بهره وری انرژی برق ایران در دو سال گذشته ۶۷ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی، ۶ میلیارد لیتر گازوئیل و ۳/۵ میلیارد لیتر مازوت در نیروگاه های کشور مصرف شده است.
مصرف گازوئیل و مازوت خصوصا در فصل های سرد سال به همراه بروز پدیده وارونگی دما (اینورژن) تاثیر بالایی در آلودگی هوا دارند.
اثرات ورود مازوت به محیط زیست چیست؟
نفت کوره از ترکیبات شیمیایی مختلفی تشکیل شده است که بعضی از این مواد شیمیایی هنگام سوختن وارد هوا می شوند. گاهی حین نشت آن خاک یا آب های سطحی ازجمله نهرها، رودخانه ها، دریاچه ها یا اقیانوس ها آلوده می‌شوند. آنها پس از نشت به آب های سطحی یا نشت از مخازن به آرامی حرکت می‌کنند و از طریق خاک به آب های زیرزمینی می‌رسند.
مواد شیمیایی هنگامی که تبخیر می‌شوند ممکن است با واکنش های مختلفی در هوا تجزیه شوند. زیرا نور خورشید، فتواکسیداسیون یا سایر مواد شیمیایی در هوا روی آنها تاثیر می‌گذارد. این ترکیبات ممکن است در خاک یا آب توسط ارگانیسم ها (در درجه اول باکتری‌ها و قارچ‌ها) تجزیه شود. با این حال گاهی اوقات بدون تجزیه تا یک سال در محیط باقی می‌مانند.
با سوزاندن این سوخت ها ترکیباتی گوگردی از جمله SOx در هوا منتشر می‌شود که یک گازی سمی است و برای سلامتی مضر است. تولید مقدار زیاد این گاز باعث ایجاد بوی بد در محیط خواهد شد.
سوختن مازوت همچنین باعث تشکیل سولفات‌ها و نیترات‌ها به شکل آئروسل می‌شود که با تشدید آلودگی هوا خطر حملات قلبی و مشکلات تنفسی از جمله آسم را افزایش میدهند. این آلودگی ها باعث ایجاد باران اسیدی شده و اکوسیستم های زمین را تحت تاثیر قرار میدهند.
این باران‌های اسیدی اثرات مخرب دیگری نیز بر جای می‌گذارند که از میان آنها می‌توان به حل شدن فلزات سنگین در باران‌های اسیدی و ناتوانی خاک در نگه‌داشتن ریشه درختان اشاره کرد. در نتیجه با فرسایش خاک و از بین رفتن پوشش گیاهی، احتمال بروز سیل افزایش می‌یابد.
اثرات استفاده از مازوت بر سلامتی
در اثر سوزاندن سوخت‌های فسیلی حاوی گوگرد همچون مازوت، ترکیباتی موسوم به Sox منتشر می‌شوند که بخش بیشتر آن‌را SO2 تشکیل می‌دهد SO2 گازی سمی است که برای سلامتی مضر است. این گاز، وزن بیشتری نسبت به هوا دارد و زمانی که غلظت آن در هوا به بیش از ۵۰۰ppb برسد، بوی بدی خواهد داشت که در این سطح، کشنده خواهد بود.
این گاز در غلظت‌های پایین‌تر، درد قفسه سینه، مشکلات تنفسی، قرمزی چشم و افزایش احتمال بروز بیماری های قلبی و تنفسی را به همراه دارد. به طور کلی، غلظت معمول این گاز در اتمسفر کمتر از ۱۰ppb ذکر می‌شود که در این غلظت اثر مخربی بر سلامتی نخواهد داشت.
اثر دوم سوزاندن مازوت و سایر سوخت‌های گوگردی، تشکیل سولفات‌ها و نیترات‌ها به شکل آئروسول یا ذرات بسیار ریز هوا است که «ذرات معلق» موجود در هوا را سبب می‌شوند. این ذرات معلق با تشدید آلودگی هوا خطر آسم و حملات قلبی و تنفسی را افزایش میدهند.
مازوت و سایر سوخت‌ها زمانی که آنها را در هوا تنفس یا از طریق آب و غذای آلوده مصرف کنید و همچنین به هنگام تماس پوست با این مواد، وارد بدن می‌شوند. همچنین اگر محل کار یا زندگی شما در نزدیکی کارخانه‌ها و نیروگاه‌هایی باشد که از این سوخت استفاده می‌کنند، مازوت می‌تواند به بدن وارد شود.
به گفته رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست «سال گذشته ۲۱ هزار نفر در ۲۷ شهر با جمعیتی حدود ۳۵ میلیون نفر فوت کرده‌اند که گفته شده فوتشان منتسب به آلودگی هوا بوده و برآورد شده این تعداد مرگ و میر خسارت ۱۱/۳ میلیارد دلاری برای کشور به دنبال داشته است.»
جان آغا سلامت