مد با طعم فلسفه؛ آشنایی با دنیای جالب لباس «مفهومی»

دنیای رنگارنگ مد و لباس که هر ماهه با کت‌واک های پر زرق و برق در فشن ویک پایتخت های مد جهان، طرح و نقش نوینی را در اختیار صدها میلیون مخاطب قرار می دهد، همچون دنیای پرده نقره ای، هواداران بسیار دارد. بخشی از سبک زندگی دیجیتالی شده امروز ما، با دنیای مد و لباس عجین شده است و خواسته یا ناخواسته، زیر هجوم برندها و طرح های مختلف شرقی و غربی هستیم.

مقوله مد، صنعتی مهم و جذاب به شمار می رود و یکی از ظرفیت های فرصت آفرین در دنیای تبلیغات و بازاریابی محسوب شده که حتی شرکت هایی که ارتباطی با مقوله مد ندارند (مانند شرکت های خودرو سازی) را نیز برای توسعه برند، با دنیای فشن، پیوند زده است. فشن ویک مرسدس بنز که هر ساله برگزار می شود و مشتریان فراوانی را از سراسر دنیا به سمت خود می کشاند، تنها نمونه ای از حضور غول خودروسازی آلمان در دنیای فشن است.

به نظر می رسد همانند بسیاری از حوزه های صنعتی که میان رشته ای (interdisciplinary) شده است، دنیای مد و لباس نیز از این قاعده مستثنی نیست و ما در نیم قرن اخیر، شاهد تحولی شگرف در طراحی، ساخت و تولید همه نوع پوشش ها برای انسان بودیم که تنها، با فلسفه پوشش صرف اعضای بدن، ایجاد نشده است.

دنیای فشن تک (fashion tech) و فشن سبز (Green Fashion) و فشن پایدار (sustainable fashion) و ده ها زیر شاخه دنیای رنگارنگ و فریبنده فشن وجود دارد که در محافل آکادمیک، به طور ژرف بر روی مسائل آن مشغول به کار هستند و ما هر از گاهی، تولیدات لابراتورها و مزون های برجسته جهان در عرصه مد و لباس را شاهد هستیم.

طرحی نوین در دنیای مد که تنها قصد پوشش دادن به اعضای بدن انسان را ندارد و به مقولاتی ورای تصور عمومی و سنتی ما به مد، می اندیشد. این نوع تفکر، محصول مد مفهومی (conceptual fashion) و لباس مفهومی (conceptual clothing) است که در سراسر جهان به عنوان روند جدید دنیای مد با استقبال مانکن ها و فشن ویک ها روبرو شده است.

در گزارش امروز، می خواهیم درباره مد مفهومی، علت و فواید و کاربردش صحبت کنیم تا با برخی از طراحان مد مفهومی داخلی نیز آشنا شویم.

با مدگردی با طعم فلسفه همراه باشید.

داستان مد مفهومی

مد مفهومی، مقوله ای جدید در ادبیات دنیای مد بازها به شمار می رود. مد مفهومی، به دنبال مفهوم است و تنها پوشش بخش یا کل اعضای بدن را ملاک عمل خود قرار نمی دهد. مد مفهومی، با فلسفه ای خاص شکل می گیرد و تلاش می کند تا با لباس و مد، سخن و نوع نگاه و حرفی را منتقل و القا کند.

برای همین، الزاما لباس هایی که با اصالت مد مفهومی طراحی و تولید می شود، کاربرد عمومی و اجتماعی ندارد. بنابراین، کاربرد مد مفهومی، عمومی سازی پوشش نیست. بلکه عمومی سازی یک جریان فکری و عقیدتی است که با جادوی مد، طراحان و تئوریسین ها به دنبال نهادینه کردن آن در جامعه هستند.

در طرح مد مفهومی، طرح لباس هایی مد نظر است که هدف اصلی آن، پوشش کامل بدن نبوده و تلاش می شود تا نمایش احساسات، صفت ها و اندیشه های انسانی بارور شود. در واقع، لباس های مفهومی، اندام آدمی را به عنوان ابزاری برای انتقال یک نوع طرز تفکر و اندیشه یا صفت درونی او در نظر می گیرند و نه الزاما پوششی برای بخش یا کلی از جسم وی.

این تفاوت اصلی ماهیت و کارکرد مد مفهومی با مد سنتی قرن بیستم و ما قبل است. هنر مفهومی در پی این حقیقت است که از لباس، به عنوان رسانه استفاده کند. به این معنا که کنش هنرمند، فقط پیش نیازی برای نشان دادن ماهیت اثر هنری و ایده او به شمار می رود.

هر گونه جسمیت بخشیدن به مد و لباس، تنها نمودی عینی از یک نتیجه گیری کلی بوده که هنرمند به آن دست یافته است.

همان طور که در ابتدا عنوان شد، در روزگار امروز، بسیاری از طراحان دنیای مد و لباس بر این عقیده هستند که در طراحی های خود، لباس را متاثر از دیگر هنرها و علوم و فنون خلق کنند و امکان پوشیند لباس را طبق صفت ها، معنویات. احساسات، پدیده های روانی و تصورات ذهنی فراهم کنند.

طبق اعلام دبیر کارگروه ساماندهی مد و لباس وزارت ارشاد، لباس، یکی از قالب های مهم برای انتقال مفاهیم ملی و مذهبی ایرانیان است و به همین خاطر، لباس های مفهومی بعضا با استقبال گسترده مخاطبان و خاص پوش ها مواجه شده است.

معاون هنری وزیر ارشاد نیز چندی پیش در مسابقه زنده طراحی لباس پنجمین جشنواره بین المللی مد و لباس فجر گفته بود که فعالیت های مد و لباس کشور، به سمت مفهومی شدن سوق پیدا کند.

سارا مهدیان مدرس طراحی لباس‌های مفهومی قبلا گفته بود که لباس‌های مفهومی می‌توانند یک منبع الهام از عناصر مختلف طبیعی و حتی دغدغه‌های اجتماعی باشند و می‌توان آن‌ها را به عنوان یک اثر هنری و ویترینی قلمداد کرد.

در واقع لباس‌‌های مفهومی با تلفیقی از هنرهای تجسمی و مد و لباس طراحی می‌شوند و در بسیاری از موارد طراحان این دست لباس‌ها در فکر رسیدن به مرز مشترک میان این دو هنر هستند. طراحان لباس مفهومی به هیچ عنوان قصد به انحراف کشاندن مفهوم پوشش را ندارند و تنها با این هدف که وجه جدیدی از لباس را به تصویر بکشند پا به این عرصه می‌گذارند.

افزایش قدرت خلاقیت با مد مفهومی

واقعیت این است که طراحی لباس مفهومی به تقویت قوه تخیل و ایده‌بخش افراد کمک می‌کند و موجب می‌شود در کار خود موفق‌تر عمل کنند. قرار نیست همه لباس‌های مفهومی کاربردی باشند و هیچ اشکالی ندارد این لباس‌ها برای درخشیدن در پشت ویترین‌ها طراحی نشوند و هیچ اجباری بر کاربردی بودن آن‌ها نیست.

این مقاله، شما را با تفاوت های conceptual fashion و conceptual clothing آشنا می کند. مقوله ای که در کارهای النی کیریاکو، طراح مد مفهومی در المپیک ۲۰۱۲ لندن و ریو ۲۰۱۶ می توان مشاهده کرد. حسین چالایان، طراح مد مفهومی قبرسی و مدرس مد در دانشگاه وین اتریش که اخیرا در استیج تئاتر سادلر ولز لندن به رونمایی از جدید ترین کارهای خود پرداخته است، مثالی برای این عرصه به شمار می رود.

این‌گونه است که می‌توان به لباس‎های کاربردی به عنوان یک اثر هنری نگاه کرد. بنابراین، لباس‌های مفهومی می‌توانند یک منبع الهام از عناصر مختلف طبیعی و حتی دغدغه‌های اجتماعی باشند و می‌توان آن‌ها را به عنوان یک اثر هنری و ویترینی قلمداد کرد.

حتی در بسیاری از کت‌واک‌های جهان، کمپانی‌های مشهور برای طراحی این لباس‌ها هزینه‌های کلان می‌کنند نه به قصد کاربرد، بلکه به منظور درخشش بیشتر در این مراسم خاص و پررنگ کردن وجه هنری برندشان.

به نظر می رسد که بیان خلاقانه خصوصیات و نیازهای دنیای زنان در طراحی لباس‌های مفهومی هنرمندان کشورمان بسیار پررنگ است و حتی اگر لباس‌هایی با این مضامین طراحی شد که چندان کاربردی نبودند، می‌شود همچون بسیاری از برندهای خارجی مشابه کاربردی آن را طراحی کرد و در معرض استفاده بانوان قرار داد.

با بزرگان طراحی مد مفهومی

ماریکو موری هنرمند ژاپنی از جمله مطرح ترین چهره های فعال در حوزه ی هنرهای مفهومی است. موری در توکیو متولد شد. زمانی که او در دبیرستان تحصیل می کرد یونیفورم ها، قد دامن، مدل مو برای همه دانش آموزان یکسان بود. او علاقه بسیاری به هنر، دنیای مد و موسیقی داشت و با دیدن عکس های مدلینگ در مجله ها و دیگر رسانه ها به وجد می آمد.

هنگام تحصیل در رشته طراحی لباس در دانشکده مد بونکا توکیو، به عنوان مدل لباس مشغول به کار شد و زیاد طولی نکشید که متوجه شد مدل در واقع یک عروسک است که لباس را تغییر می دهد و مدلینگ به او امکان کافی برای بیان خودش را نمی دهد.

او به کالج هنری چلسی رفت و دست به تجربه در زمنیه های مختلف از جمله کارگردانی، تهیه کنندگی، طراحی صحنه و لباس زد و لباس هایی برای خودش طراحی کرد که بعدها عکاس ها آن ها را ثبت کردند. آثار اولیه موری موری که پایه ی طراحی لباس داشتند، رابطه پیچیده ی میان مضمون و لباس را بررسی می کردند.

لباس هایی که طراحی می کرد وسیله ای برای بیان هویت و ایده هایش بودند. آثار ۱۹۹۴ موری، او را که سابقه ی هنر مفهومی داشت در تغییرات نمایشی دورانی قرار داد که با اجراهای عمومی کریس باردن، یوکو اونو شروع شده بود. هنرمندانی که روی ارتباط متقابل با مردم بی خبر در خیابان برای ایجاد تنش در مرز بین زندگی و هنر کار کردند.

یاویی کوساما؛ خالق نقطه های رنگی

یایویی کوساما، بانوی هشتاد و سه ساله ژاپنی، نقاش و فعال چیدمان و طراح خلاق مد و لباس است. تابلوهای وی در فهرست گران ترین تابلوهای هنرمندان زنده جهان است.

هنر کوساما پدیده‌ای نادر در جهان هنرهای بصری است که به درستی نمی‌توان آن را در حوزه نقاشی، مجسمه‌سازی و یا چیدمان قرار داد. امضای اصلی و هویت آثار او، نقطه‌های متعدد روی سطح اشیای یا مکان‌هاست. برای کوساما تفاوتی ندارد. وی می‌تواند در لحظه‌ای تصمیم بگیرد و درختی را با نقطه‌های بزرگ و کوچک تبدیل به یک اثر هنری زیبا کند.

از ۱۹۶۷ در زمان محبوبیت هیپی ها، در اعتراض به جنگ ویتنام پرفورمنس ها و هپنینگ های فراوانی در سنترال پارک و پل بروکلین نیویرک اجرا کرد. در این اجراها بدن به عنوان مدیوم جدید وارد آثارش شده ، و او بر تن مخاطبین در خیابان ها و پارک ها نقش های خال خالی خود را نقاشی می کرد.

تمام اجراهای کوساما فیلمبرداری شد و به صورت یک فیلم با نام ” ضد خود کوساما” در آمد. این فیلم ۱۹۶۸ به تهیه کنندگی خودش برنده چهارمین مسابقه ی بین المللی “فیلم تجربی بلژیک” و موفق به کسب مقاوم دوم در جشنواره ی فیلم “مریلند” و “ان آربو” شد. در همان سال کمپانی فشن کوساما گشایش یافت و او شروع به فروش اجناس آوانگاردش از طریق “بلو مینگدیلز” شرکت خرده فروش آمریکایی کرد.

طراحی های لباس کوساما نیز مانند فضاسازی هایش بود و به طوری که می توان به راحتی آثار محیطی او و لباس هایش را در یک مجموعه قرار داد. او شخصا لباس ها را طراحی می کرد و روی اکثر لباس ها با استفاده از رنگ های پلاستیکی و درخشان نقوش انتزاعی اش را نقاشی می کرد.

او اعتقاد داشت برای داشتن جامعه ای مدرن باید نوآوری کرد و نباید شیوه های قدیمی و روند معمول طراحی لباس دو دهه ی گذشته را دنبال کرد و بدین منظور وی سبک خود را آفرید و مدل هایی آزاد برای مردان، زنان و گاهی لباسی برای هر دو طراحی می کرد. ماهی مرکب نقره ای از جمله طراحی های آوانگارد اوست که عبارت است از یک لباس کلاهدار که قسمت جلوی سینه را نمایش می دهد.

در این لباس رشته های نهرگون پارچه، از خط کمر تا روی زمین امتداد داشتند، بیشتر لباس هایی که کوساما به فروش می رساند ظاهری برهنه داشتند، یک شنل پارچه ای مردانه در حالی که شانه ها را نمایش می دهد، دیگر اعضای بدن را می پوشاند. زمانی که یک دست را نمایش می دهد، دیگری را پنهان می کند و هنگامی که یک پا را نمایش می دهد، پای دیگر را پنهان می سازد.

به نظر او : (( لباس مربوط به بدن برهنه است.)) نقوش خال خالی تبدیل به امضای خاص کوساما شدند و لباس های او را هم خالدار کردند. زیباشناسی و سبک دیداری وی در تمامی اشیاء و محیط حضور دارند، طراحی لباس، کیف و کفش کوساما هنر وی را تبدیل به پدیده ای جمعی می کند که همگان می توانند از آن به شکلی بهره ببرند.

در طراحی پارچه و لباس ضد خود با نقطه ها، کوساما پیوندی میان بدن و هویت های انسانی با فضا و محیط ایجاد کرده است تا بدین روش به هماهنگی و تناسبی اشاره کند که بین اجزای مختلف طبیعت وجود دارد.

لوسی ارتا؛ مد و لباس با طعم جنگ و خشونت

از دیگر بزرگان دنیای مد مفهومی می توان به لوسی ارتا، هنرمند بریتانیایی اشاره کرد. وی از جمله افرادی بود که در سال ۱۹۹۰ میلادی در رشته مد و طراحی لباس های کشباف، از دانشگاه نوتنگم ترنت دانش آموخته شد. او پس از تحصیلاتش، در زمینه هنرهای مفهومی فعالیت نمود و یکی از خصوصیات خاص کارهایش، انجام فعالیت های تلفیقی در این حوزه است. او اکنون در دانشگاه هنر لندن تدریس می کند.

به گونه ای که از رسانه های مختلف از جمله طراحی، چیدمان، پرفورمنس، ویدو و عکاسی برای خلق یک اثر واحد استفاده می کند. چیدمان های او مرزهای بین بدن انسان، معماری، لباس و مد را بررسی می کنند و به کاوش نقاط مشترک اجتماعی میان آنان، هم چون هویت و ارتباط می پردازند.

وی نخستین آثار تلفیقی خود را در عرصه هنرهای مفهومی در اوایل دهه نود میلادی قرن بیستم رونمایی کرد. روزگاری که با اصلاحات میخاییل گورباچف، آخرین رهبر اتحاد جماهیر شوروری، شاهد فروپاشی این ابر قدرت شد.

گفته شده که  اصلی ترین نماد جنگ سرد و سپس جنگ اول خلیج فارس همگی پیش زمینه ای شدند برای شکل گیری ایده های ارتا و فعالیت های سیاسی و اجتماعی اش.

لباس “پناهگاه” عنوان اولین مجموعه ی ارتا بود که بین سال های ۱۹۹۲-۱۹۹۸ روی آن کار کرد.

این مجموعه ترکیبی از معماری، مد و فعالیت های اجتماعی بود. لباس پناگاه، جان پناهی موقت است که می تواند به شکل لباس در آید و در مواقع غیر منتظره پوشاننده را از شرایط ناگوار محافظت کند.

لباس پناهگاه ارتا، علنا روش انسان در تعریف فضا را آشکار می سازد و می گوید که چگونه شرایط فضایی خودش را می سازد. بدین ترتیب همان طور که دنیل سبونی تاکید می کند ((برای مسکن گزیدن در فضا باید آن را با بدن یکی کرد)) بدن یک ساختمان است و جامعه بیش از حد شکل شناسی فضایی دارد.

یکی از پروژه های اخیر استودیو ارتا، سمفونی برای حیوانات وحشی غایب است که در نتیجه ورک شاپ شش ماهه با فارغ التحصیلان دانشگاه هنر لندن، در  سال ۲۰۱۴ در آلبرتای کانادا اجرا شد.

این سمفونی چهارده دقیقه ای قطعه ای از میحط زیست، صدای آن و گونه های مختلف جاندارانش را که در معرض نابودی هستند، به شهر نزدیک می کند. پرفورمنس و چیدمان صوتی مذکور برای یست موسیقی دان طراحی شد که هر کدام هنگام اجرا سوت های مخصوصی به دست داشتند و در برابر پایه های نت ایستاده بودند.

با این صوت ها صدا و آواز پرندگان به گوش می رسید و چیدمان صوتی اثر را شکل می داد. لباس های اجرا کنندگان، کت و شلواری از جنس نمد پتوهای ارتشی بود، همان نمدی بود که جوزف بویز در کت و شلورای، پیانو و دیگر آثار خود استفاده می کرد. هم چنین ماسک هایی نمدی بر چهره داشتند که هم چون سر حیوانات وحشی آلبرتا و آلاسکا، گاومیش کوهان دار آمریکایی، گرگ، گوزن شمالی، خرس، عقاب و سگ آبی طراحی شده بودند.

مد مفهومی در ایران به روایت نرگس طافی

در ایران، مقوله مد مفهومی، سابقه چندانی ندارد و مدتیست که مورد استقبال فعالان طراحی مد و لباس به خصوص طراحان جوان و دانش آموختگان خارج از کشور قرار گرفته است. در میان فعالان مد مفهومی در کشور، نرگس طافی، یکی از جوانان خوش ذوقی به نظر می رسد که در این عرصه فعالیت های حرفه ای را در دستور کار قرار داده است.

وی مدرک کارشناسی ارشد خود را در زمینه طراحی لباس از دانشگاه UPF بارسلون دریافت کرد و در سال ۹۵، برگزیده جشنواره مدل و لباس فجر شد.

کالکشن کوته آستینان وی چندی پیش با علاقمندان دنیای مد مفهومی روبرو شد. نمایشی که تلاش کرده بود تا تضادی میان فقر و ثروت را از جنبه های مادی و معنوی در معرض دید عاشقان دنیای فشن تلفیقی قرار دهد.

طافی درباره انتخاب عنوان “کوته‌آستینان” گفته بود که در تاریخ ادبیات ایران، آستین یکی از مهمترین بخش‌های لباس بوده و انواع آن از کوتاه و بلند گرفته تا ساده و نقش‌دار، تداعی گر معانی مختلفی است.

مجموعه لباس‌های مفهومی “کوته آستینان” با الهام از تضاد مادی و معنوی خلق شده است و خطوط و فرم، بافت‌ها، رنگ‌ها و تمام مواد به کار رفته در طراحی و دوخت این آثار همگی در خدمت بیان این مفهوم هستند. از مهمترین شاخصه‌های مجموعه “کوته آستینان” می توان به کارکردهای چندگانه و پوشیدگی، تنوع در آستین‌ها، انتخاب مواد مصنوعی و طبیعی در کنار هم و رنگ‌ها که در نهایت بیانگر حالات درونی مردمان از زندگی‌شان است اشاره کرد.

روایت نرگس را از مد مفهومی، با اینستاگردی های ایشان دنبال می کنیم.

به نظر می رسد، مد مفهومی مقوله ای جدید در عرصه مد و لباس دنیا باشد و استقبال عموم از این روش خلاقانه، روز به روز در حال افزایش است. توجه فعالان مد و لباس کشورمان به این عرصه نوین مد و استفاده از کارکردهای آن برای بیان فرهنگ، تمدن و تاریخ این مرز و بوم در طراحی های آینده، می تواند فرهنگ سازی جذابی را برای دنیای مد و لباس ملی به ارمغان آورد.

کتاب مد و لباس مفهومی در قلمر هنر مفهومی- نوشته شیرین عابدینی راد