به بهانه روز جهانی صنایع دستی: معرفی سفال ایرانی

روز جهانی صنایع دستی ۱۰ ژوئن هر سال مصادف با ۲۰ خرداد ماه در سراسر دنیا گرامی داشته می‌شود و فرصتی است برای توجه به فعالان و دست‌اندرکاران این عرصه.

جالب است بدانید که پیشنهاد اختصاص روزی به صنایع دستی را ایران در سال ۲۰۱۰ پیشنهاد داد و روز ۱۰ ژوئن یعنی تاریخ تاسیس شورا را برای آن در نظر گرفت. شورای جهانی صنایع دستی با این پیشنهاد موافقت کرد و این روز با عنوان روز جهانی صنایع دستی یا World Handicrafts Day و به اختصار WHD نامگذاری شد.

صنایع دستی چیست؟

صنایع دستی نوعی کار است که در آن لوازم تزئینی و کاربردی تنها با استفاده از دست یا ابزار ساده ساخته می‌شود. لوازمی که بصورت تولید انبوه یا با ماشین آلات مختلف ساخته می‌شوند جزء صنایع دستی نیستند.

آنچه مقولهٔ صنایع دستی را از هنر کاردستی متمایز می‌سازد، «هدف» از ساخت آنهاست. صنایع دستی لوازمی هستند که قرار است مورد استفاده قرار بگیرند و مورد استفاده آنها بیش از یک تزئین ساده‌است. صنایع دستی اغلب کارهای فرهنگی و رسومی تری تلقی می‌شوند زیرا به عنوان بخشی از ملزومات زندگی روزمره مطرح هستند. این در حالیست که هنر و کاردستی بیشتر یک فعالیت سرگرمی گونه و یک ارائه بی نقص از یک تکنیک خلاقیت است.

در ساخت صنایع دستی از مواد اولیه بومی استفاده می‌شود و همه آن را کالایی برای معرفی ویژگی‌های قومی و فرهنگی هر منطقه می‌دانند. همچنین، مبادله این محصولات این صنعت سبب برقراری ارتباط فرهنگی میان جوامع گوناگون می‌شود و روابط میان اقوام گوناگون را بهبود می‌بخشد.

صنایع دستی ایران

ذوق هنری و ابتکار اقوام مختلف ایران در گوشه و کنار این مرز و بوم همیشه شهرت جهانی داشته است. تنوع و کیفیت این محصولات نیز بسیار زیاد است به‌طوری که کارشناسان سازمان صنایع دستی ایران، بر اساس روش و تکنیک ساخت آثار، ۳۷۰ رشته صنایع دستی ثبت شده را به ۲۴ دسته به شرح زیر تقسیم کرده‌اند:

بافته های داری، دست بافی، بافتنی، روکاری، چاپ های سنتی، نمد مالی، سفال گری و سرامیک سازی، شیشه گری، تولید فراورده های پوست و چرم، ساخت محصولات فلزی وآلیاژ، قلم زنی، مشبک کاری، حکاکی روی فلزات و آلیاژها، سنگ تراشی، حکاکی روی سنگ و معرق سنگ، خراطی چوب، ریزه کاری و نازک کاری چوب، منبت کاری، کنده کاری و مشبک کاری چوب، حصیر بافی، خاتم سازی، معرق کاری، کاشی گری، ملیله کاری، میناکاری، ساخت اشیاء مستظرفه و هنری، ساخت زیور آلات، ساخت سایر فراورده های دستی.

بیشترین میزان تولید صنایع دستی ایران در رشته‌های گلیم، سفال و آبگینه و محصولات نساجی مانند قلمکار است و کشور در زمینه تولید صنایع دستی، جزو سه کشور برتر دنیا محسوب می شود.

خوب است بدانید ۳ صنعت دستی زیر در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌اند:

• قالی بافی فارس
• قالی بافی کاشان
• دانش لنج سازی

سفال ایرانی چیست و قدمت آن به چه دوره‌ای از تاریخ می‌رسد؟

ساخت سفال در ایران دارای سابقه‌ای طولانی و درخشان است. به گفته مورخان، در ایران قدمت سفالینه‌ها به بیش از ۱۰ هزار سال می‌رسد. با توجه به موقعیت جغرافیایی خاص کشور ایران، که در محل تقاطع تمدن‌های باستانی و در مسیرهای کاروان‌های مهم واقع است، تقریباً در هر بخشی از ایران، در زمان‌های مختلف درگیر ساخت سفال بوده‌اند.

قدیمی‌ترین چرخ سفالگری و کوره پخت سفال در جهان در شوش یافت شده‌است. همچنین قدیمی‌ترین ظروف سفالی منقوش مربوط به ایران است.

البته، حفاری‌های اخیر و تحقیقات باستان‌شناسی نشان داد که چهار منطقه عمده به شرح زیر در تولید سفال در فلات ایران وجود دارد:

• غرب کوه‌های زاگرس و نواحی لرستان
• نواحی جنوب دریای خزر (استان‌های گیلان و مازندران نخستین نواحی در فلات ایران بوده‌اند که سفالگری را آغاز نموده‌اند)
• شمال غرب کشور و نواحی آذربایجان
• جنوب شرقی کشور و استان‌های کرمان و سیستان و بلوچستان

در حال حاضر در نقاطی از ایران از جمله مند گناباد، لالجین همدان، میبد یزد، شهرضای اصفهان، زنوز آذربایجان، کلپورگان سیستان و بلوچستان، جویبار مازندران و سیاهکل گیلان ظروف سفالین تهیه می‌شود.

تولید وسایل و محصولات سفال و سرامیک در هر یک از نقاط نامبرده با اختلافی اندک در نوع مواد اولیه، رنگ و طرح تهیه می‌شود و به همین دلیل محصولات هر ناحیه به خوبی قابل تشخیص از فراورده‌های سایر نقاط است.

سفالگری یکی از اولین و مهم‌ترین اختراع‌های ساخته شده توسط انسان است. این هنر برای مورخان و باستان‌شناسان از مهم‌ترین مظاهر هنری بشمار می رود زیرا از راه سفالگری با شرایط اجتماعی و اقتصادی یک دوره یا یک منطقه آشنا می‌شوند.

باستان‌شناسان با مطالعه سفال‌ها در مورد زندگی، دین مردم و تاریخ، روابط اجتماعی و نگرش جامعه را نسبت به همسایگان تفسیر می‌کنند.

ساخت سفال با گذشت زمان به نسبت تغییر فرهنگهای پیش از تاریخی و تجربه اندوزی اقوام بشری از نظر جنس، فرم، رنگ و نقش دچار تغییراتی چشمگیر شده‌است.

یکی از سنت‌های مشخص سفالگری فلات ایران سفال قرمز رنگ منقوش است که در طول هزاره‌های ششم و پنجم ق.م. در حاشیه کویر در فلات مرکزی ایران شکل گرفت و متداول شد. این سفال‌ها دست‌ساز و برنگ قرمز و دارای خمیری مخلوط با پودر شن یا گیاهان خرد شده‌است.

این نوع سفال طی حفاری‌های باستان‌شناسی از محوطه‌های باستانی چشمه علی، قره تپه شهریار، اسماعیل‌آباد، تپه زاغه، سیلک و حصار شناسایی شده‌اند.

سفالگری در لالجین؛ مرکز تولید سفال خاورمیانه

لالِجین یکی از شهرهای شهرستان بهار در استان همدان است و به عنوان مرکز تولید سفال خاورمیانه شناخته می‌شود. محصولات هنرمندان لالجین علاوه بر شهرهای دور و نزدیک ایران به بسیاری از کشورهای دیگر صادر می‌شود. سفالینه‌های ساخت این شهر بسیار متنوع است و انواع ظروف تزئینی و مصرفی را شامل می‌شود.

خاک مورد نیاز ساخت سفالینه‌های لالِجین را از زمین‌های اطراف روستای دستجرد تهیه می‌کنند. خاک را الک می‌کنند تا خاشاک و سنگ‌ریزه‌ها را از آن جدا کنند. خاک را با آب مخلوط کرده و گل را ابتدا با پا ورز می‌دهند. این کار تا زمانی که گل کاملاً آماده شود، تکرار می‌شود و ممکن است تا هفت یا هشت بار صورت گیرد.

شاید برایتان جالب باشد بدانید که رنگ سفال‌ها از چه موادی تهیه می‌شود. باید بگوییم مثلا برای رنگ لاجوردی، هشت من سرب پخته و یک من قلع را در کوره آب می‌کنند و می‌گذارند سرد شود، سپس آن را می‌کوبند و دو من از این کوبیده را با یک من سنگ سفید و دو من شیشه و ۳۶ مثقال لاجورد می‌آمیزند، سپس با آب در آسیاب نرم می‌کنند و آن را از کتان می‌گذرانند.

در آخر هم بد نیست اشاره کنیم، «صنایع دستی» نخستین بار پس از جنگ جهانی دوم مورد توجه کشورهای پیشرفته قرار گرفت و بدنبال آن، نخستین همایش جهانی در این زمینه در ۱۰ ژوئن سال ۱۹۶۴ میلادی در نیویورک برگزار شد. در این همایش شماری از اساتید دانشگاه‌ها، هنرمندان و صنعتگران از ۴۰ کشور جهان شرکت داشتند.

در پایان این همایش، تاسیس«شورای جهانی صنایع دستی»، به عنوان نهاد وابسته به یونسکو تصویب ‌و دبیرخانه ی آن در شهر آمستردام کشور هلند تعیین شد.

هدف از تشکیل شورای جهانی صنایع دستی به شرح زیر بود:

• تشویق، کمک و راهنمایی صنعتگران دستی
• بالا بردن سطح اطلاعات تخصصی و حرفه ای صنعتگران دستی با توجه به زمینه های متفاوت فرهنگی موجود در هر یک از کشورهای عضو
• حفظ و تقویت صنایع دستی و تجلی آن به صورت رکن عمده ای از حیات فرهنگی ملت ها.
• ایجاد همبستگی میان صنعتگران دستی سراسر جهان

ایران نیز در سال ۱۳۴۷ خورشیدی به عضویت این شورا درآمد و در مجمع آسیا و اقیانوسیه‌ فعالیت خود را آغاز کرد.