چرا اوکراین ۳۰ سال پیش سلاح های هسته ایش را به روسیه تحویل داد؟

این روزها بحران اوکراین به کلافی سردرگم تبدیل شده و همه غرب بسیج شده اند تا ولادیمیر پوتین را از حمله احتمالی به همسایه اش و جلوگیری از نزدیکی بیشتر این کشور به غرب منصرف کنند. اوکراین تا چند سال پیش روابط خوبی با روسیه داشت اما گرایش به غرب خط قرمز مسکو برای همسایگانش است. اما ریشه تنش های اخیر دو کشور ریشه در سال ها قبل دارد. در پایان جنگ سرد، سومین قدرت هسته ای جهان نه بریتانیا بود نه فرانسه و نه چین. سومین زرادخانه بزرگ هسته ای جهان را آن زمان اوکراین داشت که بعد از ایالات متحده و اتحاد جماهیر شوروی قرار می گرفت. با سقوط شوروی که در دسامبر ۱۹۹۱ تکمیل شد، کشور تازه استقلال یافته اوکراین نزدیک به ۵,۰۰۰ سلاح هسته ای به ارث برد که پیش از آن دولت متمرکز در مسکو در خاک این کشور مستقر کرده بود.

سیلوهای زیرزمینی در پایگاه های نظامی اوکراین حاوی صدها موشک دوربرد بود که تا بیش از ۱۰ کلاهک هسته ای حمل می کردند و هر کدام بسیار قوی تر از بمبی بودند که هیروشیما را با خاک یکسان کرد. در آن زمان تنها روسیه و ایالات متحده سلاح های هسته ای بیشتری نسبت به اوکراین داشتند. خارج کردن این زرادخانه هسته ای موفقیتی بزرگ در برنامه کنترل تسلیحات هسته ای به شمار می رفت و دیپلمات ها و فعالان حقوق بشر، اوکراین را نمونه شهروندی نمونه در جهان قدرت های هسته ای می نامیدند که از سلاح های هسته ای خود برای ایجاد صلح و ثبات دست می کشد. اما این اقدام تاثیر شدیدی بر دولت و ارتش اوکراین گذاشت. علیرغم اصرار روسیه بر خلع سلاح هسته ای اوکراین و تحویل دادن سلاح های هسته ایش، در آن زمان هم اوکراینی ها و هم آمریکایی نسبت به خلع سلاح اتمی اوکراین حس خوبی نداشتند زیرا آن را تنها ابزار بازدارنده قابل اعتماد در برابر روسیه می دانستند.

امروزه اوکراین کار آسانی برای تولید بمب اتمی ندارد در حالی که بار دیگر نیروهای روسی در آستانه حمله به این کشور قرار دادند. در واقع اوکراین طی قراردادی با روسیه پذیرفت که سلاح های خود را تحویل دهد و امنیت و تمامیت ارضی آن توسط این کشور محترم شمرده شود. آندری زاهورودنیوک، وزیر دفاع سابق اوکراین با اشاره به اطمینان امنیتی که در قبال تحویل دادن سلاح های هسته ایشان به آن ها قول داده شده بود، می گوید :«ما این قابلیت را در قبال هیچ از دست دادیم. از این رو، الان هر بار که کسی یک تکه کاغذ برای امضا به ما می دهد، پاسخ این است که از شما بسیار ممنونم. ما مدت ها قبل یکی از این کاغذها را امضا کردیم». دولت اوکراین در ابتدای استقلال برای خلاص شدن از سلاح های دوران اتحاد جماهیر شوروی عجله داشت که علاوه بر انواع بمب ها (از جمله هسته ای)، شامل توپخانه سنگین، مین های زمینی، کلاهک های بزرگ و کوچک روی موشک های کوتاه برد و بلند برد نیز بود.

در ژانویه ۱۹۹۲، تنها یک ماه بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، رییس جمهور و وزیر دفاع وقت اوکران به فرماندهان نظامی دستور دادند تا به کشور جدید ادای وفاداری کنند که بسیاری با این درخواست مخالفت کردند. بسیاری از فرماندهان نیز با خلع سلاح اتمی کشور مخالف بودند و اصرار داشتند که دستکم تعدادی از این سلاح ها در کشور باقی بمانند تا این کشور بتواند همچنان قدرت بازدارندگی نسبی داشته باشد. در سال ۱۹۹۳ بود که اوکراین اعلام کرد در قبال واگذاری سلاح های اتمی و سنگینش خواستار تضمین سفت و سخت امنیت کشور است و این تضمین قلب توافقی بود که در اوایل سال ۱۹۹۴ در مسکو توسط سران روسیه، اوکراین و ایالات متحده امضا شد.

در اواخر همان سال نیز معاهده بوداپست به امضای سران کشورهای روسیه، اوکراین، ایالات متحده و بریتانیا رسید که در آن قول داده شده بود هیچ کدام از سه کشور دیگر تهدید یا اعمال زوری علیه اوکراین نداشته و همگی حاکمیت این کشور و مرزهای کنونی اش را به رسمیت شناخته و به آن احترام بگذارند. همچنین در این معاهده آمده بود که اگر تهاجمی به این کشور صورت گیرد، امضا کنندگان باید از طریق شورای امنیت سازمان ملل، برای کمک به اوکراین دست به کار شوند. بدین ترتیب در می ۱۹۹۶ بود که آخرین سلاح های هسته ای اوکراین از این کشور خارج شده و به روسیه برگردانده شدند. اما چیزی که مقامات اوکراینی و آمریکایی پیش بینی نکرده بودند، ظهور ستاره جدیدی در سیاست روسیه به نام ولادیمیر پوتین بود که با حمله به کریمه در اوایل سال ۲۰۱۴ و ایجاد گروهی نیابتی در شرق اوکراین عملاً معاهده بوداپست را نادیده گرفت.

از همان زمان بود که برخی از مقامات دولتی اوکراین از لزوم تلاش برای دوباره تبدیل شدن به یک قدرت هسته ای گفتند. اکنون نیز بسیاری از دولتمردان اوکراین بر این باورند که در صورت به نتیجه نرسیدن تلاش های اوکراین برای پیوستن به ناتو، دستیابی دوباره به سلاح هسته ای تنها امید مستقل ماندن اوکراین و احترام به مرزهای این کشور توسط روسیه یا هر کشور متخاصم دیگری است. در صورتی که بحران کنونی اوکراین ختم به خیر نشده و تنش ها کاهش نیابد،  به باور بسیاری از کارشناسان، این موضوع می تواند به درس عبرتی برای کشورهایی تبدیل شود که با مخالفت کشورهای غربی برای دستیابی به بمب اتمی یا دستکم دانش ساخت آن تلاش می کنند.

به هر ترتیب حدود ۳۰ سال پیش اوکراینی ها تقریباً به شکل خود خواسته سلاح های هسته ای شان را تحویل دادند و اکنون پشیمانند. بسیاری از مردم و سیاستمداران کنونی اوکراین خلع سلاح هسته ای این کشور را اشتباهی بزرگ می دانند و در صورتی که پوتین به این کشور حمله کند، مشخص خواهد شد که بهای سختی برای اشتباه (ظاهراً) ۳۰ سال پیششان خواهند پرداخت.