مستند برزخی ها که به موضوع تاریخ سینمای بعد از انقلاب و ماجرای نخستین فیلم توقیفی سینمای ایران یعنی برزخی ها با بازی محمد علی فردین می‌پردازد، آماده نمایش در شانزدهمین دوره جشنواره بین المللی سینما حقیقت شده است. این مستند جنجالی به کارگردانی عارف افشار محصول سازمان هنری رسانه ای اوج است.
برزخی ها را که در سال ۱۳۵۸ تولید اما در سال ۱۳۶۱ اکران شد، می‌توان یکی از جنجالی ترین فیلم های سینمای ایران در دهه اول پس از انقلاب ۵۷ دانست. آخرین حضور محمد علی فردین، بازیگر محبوب آن روزها، بر پرده سینما در کنار ناصر ملک مطیعی، ایرج قادری و سعید راد که به رغم فروش بالا، خیلی زود از اکران برداشته و توقیف شد و پس از آن همه این چهره ها حداقل برای مدتی ممنوع الکار شدند.
حالا و پس از چهاردهه از جنجال‌های برزخی‌ها، ماجرای توقیف این فیلم دستمایه مستندی شده که سازمان اوج آن را تهیه کرده است.
برزخی‌ها یک سال قبل از شروع جنگ تحمیلی ساخته شد ولی صحنه‌های جنگی فیلم که محصول تخیل فیلمنامه‌نویس و برداشتش از فیلم دوازده مرد خبیث بود وقتی پس از سه سال توقیف روی پرده آمد، رنگی از واقعیت به خود گرفته بود. فیلم در سال ۱۳۶۱ و با اصرار مهدی کلهر، معاون سینمایی وقت، اکران عمومی شد که اقبال گسترده سینماروها را در پی داشت. برزخی ها که تنها در تهران اکران شد با فروش هشت میلیون تومانی رکورد فروش فیلم در تاریخ سینمای ایران را شکست.
اما روزنامه‌های سیاسی در سال ۱۳۶۱ نوشته‌های تندوتیزی علیه فیلم منتشر کردند و هنرمندان جوان انقلابی که در حوزه هنر و اندیشه اسلامی حضور داشتند به رهبری محسن مخملباف، علم مخالفت با برزخی‌ها را برافراشتند. با ملتهب‌شدن فضا، نه‌تنها برزخی‌ها توقیف شد که عبدالمجید معادی خواه هم از وزارت ارشاد کنار رفت.
روایت وزیر وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی از توقیف «برزخی ها»
عبدالمجید معادی خواه، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی وقت در گفت‌وگویی که سال ۹۲ با خبرآنلاین داشته است، روایت جالبی از این اتفاقات دارد:
آن زمان دعوای مفصلی به وجود آمد که از آقای مخملباف تا آقای مسیح مهاجری در آن شرکت داشتند و علیه من موضع می‌گرفتند. دعوا بر سر اکران فیلم «برزخی‌ها» بود. این مسئله خودش یک پرونده است که جنجال زیادی درست کرد و به همه جا از جمله مجلس هم کشیده شد. بسیجی هم علیه بنده راه افتاد که بخشی از آن در مطبوعات آن دوران هست؛ هم مطبوعاتی که آقای خاتمی اداره می‌کردند، مثل کیهان به ما می‌تاختند و هم امثال آقای مخملباف فریاد «وا اسلاما» سر می‌دادند. در آن هیاهو هیچکس نیامد ببیند که اصلاً داستان فیلم «برزخی‌ها» چیست.
معادی خواه در آن زمان به دو دلیل از اکران فیلم حمایت می‌کند؛ نخست به دلیل محتوای فیلم که اعلام همکاری بازیگران سرشناس سینمای پیش از انقلاب با مردم و انقلاب اسلامی بود و دلیل دوم هم حفظ حرمت امضای وزیری بود که به تهیه‌کننده مجوز ساخت این فیلم را داده بود و تهیه‌کننده به اعتبار این امضا ۱۰ میلیون تومان سرمایه‌گذاری کرده بود. معادی خواه روایتی هم از جلسه‌ای که با آیت‌الله خامنه‌ای که آن زمان رئیس‌جمهوری بودند، داشته است، ارائه می‌دهد. او می‌گوید:
ایشان را در جریان مسئله قرار دادم و فشارها را هم توضیح دادم. نظر ایشان این بود که به صرف حضور یک بازیگر در فیلم نباید جلوی اکران آن گرفته شود و اگر فیلم اشکالی از نظر محتوایی ندارد، می‌تواند اکران داشته باشد.
مهدی کلهر نیز در گفت‌وگویی با سینمارسانه گفته است:
روزی که ما جلوی فیلم برزخی‌ها را گرفتیم، وزیر وقت که آقای معادیخواه بود، رفت پیش حضرت آقا که آن زمان رئیس‌جمهوری بودند. با من تماس گرفت و گفت: آقای خامنه‌ای می‌گویند به دلیل بازی‌کردن فردین نباید جلوی فیلم گرفته شود. اگر فیلم اشکالی دارد، اشکالش را برطرف کنید و فیلم را نشان بدهید. بازی‌کردن فردین اشکالی ندارد!
نقش محسن مخملباف در توقیف «برزخی ها»
ایرج قادری، کارگردان شناخته شده سینمای ایران بعدها در مصاحبه‌ای درباره نقش محسن مخملباف در توقیف فیلم برزخی ها این‌طور گفت:
فیلمبرداری برزخی‌ها تمام شد… و فیلم را اکران گذاشتیم… آن‌وقت آقای محسن مخملباف یک روز جمعه با عده‌ای راه افتادند و طوماری درست کردند مبنی بر اینکه انقلاب شده و ما انقلاب کردیم، اما اینها هنرپیشه های طاغوتی هستند. این آدم‌ها می‌گفتند بروید دم در سینماها ببینید چقدر غلغله است، آن‌وقت مراسم روز جمعه خلوت است. این شد که فیلم من را از اکران کشیدند پایین. امثال آقای محسن مخملباف چنین بساط‌هایی را زیاد سر من آورده‌اند.
مهدی فخیم زاده، بازیگر و کارگردان سینما و تلویزیون نیز پیش‌تر درباره نقش محسن مخملباف در ممنوع الکاری ایرج قادری گفته بود:
جریانی که محسن مخملباف راه انداخت مانع از ادامه کار ایرج قادری شد. او آنونس‌هایی از فیلم‌های قبل از انقلاب ایرج قادری ساخت و آن آنونس‌ها را این‌ور و آن‌ور برد تا جلوی کار ایرج قادری گرفته شد.
داستان فیلم «برزخی ها»
در روز ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ گروهی مجرم عادی از زندان می‌گریزند. آن‌ها که قصد دارند از کشور خارج شوند، در دهکده‌ای مرزی با مردی به نام سید یعقوب آشنا می‌شوند که می‌کوشد با اعمال و گفتارش زندانیان را از فرار بازدارد. آن‌ها ابتدا موعظه‌های سید یعقوب را به ریشخند می‌گیرند، اما به مرور پس از تجاوز ارتش بیگانه به خاک میهن، تحت تأثیر فداکاری سید یعقوب و اهالی دهکده قرار می‌گیرند و از روستا دفاع می‌کنند و جان خود را از دست می‌دهند. محمدعلی فردین، ناصر ملک مطیعی، حسن گل نراقی، ایرج قادری، سعید راد، محمدعلی کشاورز، توران مهرزاد، خسرو شجاع زاده، آذر مهدی‌قلی‌خانی (ثریا حکمت)، حسین شهاب، حسین ملکی، عباس مختاری و علی وفادار در این فیلم مقابل دوربین مازیار پرتو بازی کردند.
درود بر شما. امثال شجریان ها و مخملباف ها بودند که بخاطر عقده حقارت و خود کم بینی که داشتند مانع فعالیت گلپا و ایرج ها و یا امثال فردین ها و ایرج قادری ها و …شدند تا خود را به اصطلاح خسرو آواز ایران کنند
درود بر شما. امثال شجریان ها و مخملباف ها بودند که بخاطر عقده حقارت و خود کم بینی که داشتند مانع فعالیت گلپا و ایرج ها و یا امثال فردین ها و ایرج قادری ها و …شدند تا خود را به اصطلاح خسرو آواز ایران کنند