ده ها سال است که مناقشه تلخی بر سر قره باغ کوهستانی وجود داشته است. این قلمرو در سطح بین المللی به عنوان بخشی از آذربایجان شناخته شده است، اما مناطق وسیعی از آن به مدت سه دهه در کنترل ارامنه بوده است. آذربایجان و ارمنستان در اواخر دهه ۱۹۸۰ و اوایل دهه ۱۹۹۰ درگیر جنگ خونینی بر سر این سرزمین با هم شدند و در سال‌های بعد، این منطقه محرک درگیری های بیشتری شده است. آخرین درگیری بزرگ در این منطقه در سال ۲۰۲۰ اتفاق افتاد، زمانی که گزارش شد هزاران نفر در عرض شش هفته کشته شدند. آتش بس و استقرار نیروهای حافظ صلح روسیه در آن زمان جنگ را متوقف کرد، اما تنش ها مدتی است که افزایش یافته است. وزارت امور خارجه ارمنستان در بیانیه‌ای از «تجاوز گسترده تازه» جمهوری آذربایجان به قره‌باغ کوهستانی خبر داده و آن را تداوم سیاست «پاکسازی قومی» باکو در این منطقه توصیف کرده است.
در این منطقه عمدتاً ارمنی‌ها سکونت دارند. راه ارتباطی و تجاری این منطقه کریدور لاچین است که جمهوری آذربایجان با اعمال محدودیت‌هایی، دسترسی ارمنستان از طریق کریدور لاچین به منطقه قره باغ را بیشتر کرده است. جمهوری آذربایجان با مسدود کردن این گذرگاه با ایست بازرسی در آن، این مسیر مهم منطقه قره‌باغ را که به ارمنستان متصل می شود، دچار بحران انسانی کرده است. این محاصره در ۲۳ آوریل سال ۲۰۲۳ شدت گرفت، زمانی که جمهوری آذربایجان ایست‌های بازرسی نظامی در امتداد این کریدور را تعبیه و تمامی تحرکات میان ارمنستان و قره‌باغ را تحت کنترل نیروهای مرزی آذربایجان درآورد.
صلیب سرخ بین‌المللی و نیروهای روسیه که توافق آتش‌بس مورد مذاکره بین ارمنستان و آذربایجان در سال ۲۰۲۰ را زیر نظر داشتند، تا همین اواخر قادر به ارائه کمک بودند. اما، در ماه ژوئن، پس از درگیری بین سربازان ارمنی و آذربایجان در مرز مشترک، الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان، محاصره را تشدید کرد و ساکنان منطقه را به حال خود رها کرد. به گفته منابع ارمنی، حدود ۱۲۰,۰۰۰ نفر مجبور به تحمل این وضعیت شده اند، اگرچه مقامات آذربایجان می گویند این تعداد به میزان قابل توجهی کمتر است.
امیدها به کاهش تنش‌ها زمانی به وجود آمد که به تعداد کمی از کامیون‌های کمک‌رسانی که توسط کمیته بین‌المللی صلیب سرخ اداره می‌شد، در اواسط سپتامبر از طریق کریدور لاچین و به طور جداگانه، جاده آغدام از آذربایجان به قره‌باغ کوهستانی، اجازه عبور داده شد. اما باز نگه داشتن این خطوط حمل و نقل، به ویژه کریدور لاچین، به شدت متکی به حضور نیروهای حافظ صلح روسیه بود که از سال ۲۰۲۰ در این منطقه مستقر شده بودند. اما توجه و منابع نظامی مسکو با تهاجم این کشور به اوکراین منحرف شده است. نخست وزیر ارمنستان اخیرا گفت که روسیه «به طور خودجوش منطقه را ترک می کند».
مقامات محلی گزارش دادند که آذربایجان به چندین شهر حمله کرده است. دفتر نمایندگی قره باغ کوهستانی مستقر در ارمنستان در فیس بوک اعلام کرد: «در حال حاضر، استپانکرت، مرکز منطقه جدایی‌طلب قره‌باغ کوهستانی و دیگر شهرها و روستاها زیر گلوله باران شدید قرار دارند». آذربایجان یک «حمله نظامی گسترده» را آغاز کرده است.
وزارت دفاع آذربایجان در باکو این اقدام خود را «عملیات ضد تروریستی برای بازگرداندن نظم قانون اساسی» در منطقه اعلام کرد. این وزارتخانه اعلام کرد که هدف این است که ارتش ارمنستان را از منطقه خارج کنند. طبق گفته ارمنی‌های جدایی‌طلب این درگیری دست کم ۲۷ کشته از جمله دو غیرنظامی و بیش از ۲۰۰ زخمی برجای گذاشت و حدود هفت هزار نفر از ساکنان تخلیه شدند. آذربایجان نیز از کشته شدن دو غیرنظامی در مناطق تحت کنترل خود خبر داد.
چه عاملی محرک درگیری های اخیر بود؟
روسیه به دلیل جنگ در اوکراین مجبور شده است حضور نیروهای خود در منطقه قفقاز را به میزان قابل توجهی کاهش دهد. هنوز مشخص نیست که مسکو چگونه به تشدید تنش در قره باغ کوهستانی واکنش نشان خواهد داد. کرملین که توجهش به اوکراین است، ظاهراً دیگر در حفظ ثبات شکننده در قفقاز جنوبی موفق نیست. این را در گزارش هایی مبنی بر اینکه روسیه دقایقی قبل از شروع عملیات نظامی آذربایجان مطلع شده است، مشهود است.
تشدید اخیر یک شکست جدی برای تلاش های صلح بین المللی است. به گفته دیپلمات‌های بین‌المللی، قرار بود تا پاییز یک توافق صلح قابل اجرا بین ارمنستان و آذربایجان حاصل شود، اما اکنون به نظر می‌رسد که این توافق دور از دسترس است.
درگیری‌ها در منطقه قره باغ از کجا شروع شد؟
ارمنستان و آذربایجان امروزی در دهه ۱۹۲۰ بخشی از اتحاد جماهیر شوروی بودند. منطقه قره باغ کوهستانی با وجود اکثریت قومی ارمنی، تحت کنترل آذربایجان بود. زمانی که اتحاد جماهیر شوروی در اواخر دهه ۱۹۸۰ شروع به فروپاشی کرد، پارلمان منطقه قره باغ کوهستانی به پیوستن به ارمنستان رای داد. آذربایجان به دنبال سرکوب جنبش جدایی طلب بود، در حالی که ارمنستان از آن حمایت می کرد. این ماجرا، منجر به درگیری های قومی و پس از اعلام استقلال ارمنستان و آذربایجان از مسکو، یک جنگ تمام عیار شد. صدها هزار آذربایجانی از ارمنستان رانده شدند و در آذربایجان پناهنده شدند.
در فوریه ۱۹۹۲، ساکنان شهر آذربایجانی خواجه‌لی، واقع در منطقه قره باغ کوهستانی، توسط نیروهای ارمنی با کمک بخشی از ارتش روسیه کشته شدند. بر اساس آمار آذربایجان، بیش از ۶۰۰ نفر جان باختند. ارمنستان در مورد حساب و تعداد کشته شدگان اختلاف نظر دارد.
در میان گزارش‌های مربوط به پاکسازی قومی و قتل عام‌های انجام شده توسط هر دو طرف، طی سال‌ها، ده‌ها هزار نفر کشته و بیش از یک میلیون نفر آواره شدند.
اولین جنگ قره باغ کوهستانی با میانجیگری روسیه در سال ۱۹۹۴ و پس از تسلط نیروهای ارمنستان بر قره باغ و مناطق مجاور آن به پایان رسید. بر اساس این قرارداد، قره باغ بخشی از آذربایجان باقی ماند، اما از آن زمان تاکنون عمدتاً توسط جدایی‌طلبان، اداره می شود که توسط دولت ارمنستان حمایت می شوند.
در سال ۲۰۲۰ چه اتفاقی افتاد؟
اوضاع در این منطقه، عمدتا نا آرام بوده است. بزرگترین رویارویی نظامی از اوایل دهه ۱۹۹۰، سه سال پیش در طی ۶ هفته نبرد سنگین رخ داد و تا زمانی که هر دو طرف در نوامبر ۲۰۲۰ توافق نامه صلح با میانجیگری روسیه را امضا کردند، آذربایجان کنترل تمام مناطق اطراف قره باغ را که از سال ۱۹۹۴ در تسلط ارمنستان بود را در اختیار داشت. بر اساس این توافق، نیروهای ارمنی مجبور به عقب نشینی از این مناطق شدند و از آن زمان به بخش کوچکتری از منطقه محدود شده اند.
تأثیرات ژئوپلیتیکی و نقش روسیه و ترکیه در این منطقه
این مذاکرات به دلیل منافع کشورهای همسایه، به ویژه ترکیه و روسیه، پیچیده تر شده است. آنکارا کم و بیش با توجه به شباهت های قومی و فرهنگی بین کشورهای ترک زبان، آشکارا از آذربایجان حمایت می کند. ترکیه همچنین یکی از خریداران مهم گاز طبیعی آذربایجان است.
از سوی دیگر، روسیه موقعیت کمی پیچیده‌تر دارد، زیرا روابط خود را با هر دو کشور، اگرچه بیشتر با ارمنستان به خاطر جمعیت عمدتاً ارتدوکس مسیحی آن حفظ کرده است. مسکو هر دو طرف درگیری را با تسلیحات روسی تامین می کند، فقط ممکن است ایروان برای قیمت گذاری، دست بازتری داشته باشد. علاوه بر این، روسیه یک پایگاه نظامی در دومین شهر بزرگ ارمنستان، گیومری، دارد.
اما روابط بین ارمنستان و روسیه از زمانی که نیکول پاشینیان که در سال ۲۰۱۸ تظاهرات گسترده ضد دولتی را رهبری کرد، نخست وزیر ارمنستان شد، تیره شده است. او اخیراً گفت که اتکای ارمنستان به روسیه به عنوان تنها منبع امنیتی آن یک «خطای استراتژیک» است. ارمنستان سپس در این ماه اعلام کرد که میزبان رزمایش های مشترک با نیروهای آمریکایی است که از سوی مسکو به عنوان «گام های غیر دوستانه» مورد انتقاد قرار گرفت. ولادیمیر پوتین، قطع اتحاد ارمنستان با روسیه را تکذیب کرد، اما اعلام کرد که ایروان اساساً حاکمیت آذربایجان بر قره باغ کوهستانی را به رسمیت شناخته است.
آینده این منطقه چه می شود؟
دسترسی ناظران مستقل به این منطقه بسیار دشوار است و مشخص نیست که عملیات نظامی کنونی چقدر گسترده است و تا چه زمانی ادامه خواهد داشت. آنچه واضح است تضاد فاحشی است که بین دو کشور باقی مانده است. الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان در گذشته بارها تهدید کرده است که در صورت لزوم، تمام اراضی قره باغ را با زور بازپس خواهد گرفت. در سال ۲۰۱۹، آقای پاشینیان به ارمنی‌هایی که در شهر اصلی قره باغ تجمع کرده بودند، گفت: «آرتساخ ارمنستان است، تمام». آرتساخ نام ارمنی قره باغ کوهستانی است.
بدون نظر