خلاصه ای از تاریخچه سیستم دفاع هوایی پاتریوت؛ از قیمت سرسام آور تا اولین ماموریت

وقتی صحبت از سیستم‌های دفاع موشکی به میان می‌آید، تعداد کمی از آنها به اندازه سیستم پاتریوت (PATRIOT) با نام کامل MIM-104 Patriot که توسط ایالات متحده و بسیاری از متحدان ناتو استفاده می‌شود، شهرت و اعتبار دارند. در ظاهر، PATRIOT یک سیستم بسیار پیچیده است که بر اساس یک مفهوم ساده شکل گرفته و عمل می کند. تهدیدهای نزدیک شونده شناسایی و ردیابی می‌شوند، موشک‌ها برای رهگیری آن تهدیدها فرستاده می‌شوند و بسته به موشک مورد استفاده، یا در مجاورت تهدید منفجر می‌شوند و آن را نابود می کنند یا مستقیماً با شیء پرنده مهاجم برخورد می‌کنند.

واژه PATRIOT مخفف عبارت “Phased Array Tracking Radar to Intercept on Target” است و این سیستم توسط فرماندهی موشکی ارتش ایالات متحده توسعه یافته است. این روزها، این سیستم توسط Raytheon، یک پیمانکار دفاعی که به طور مداوم توسط دولت ایالات متحده برای پروژه های دفاعی استخدام می شود، تولید می گردد. موشک‌هایی که این سیستم استفاده می‌کند نیز توسط Raytheon ساخته شده‌اند – اگرچه سایر پیمانکاران از جمله شرکت Martin Marietta، Boeing و Lockheed Martin همگی در تامین قطعات یا موشک‌ها مشارکت داشته‌اند. همانطور که از نامش پیداست، این سیستم از رادار برای شناسایی یک تهدید استفاده می کند، سپس یک موشک را برای از بین بردن آن تهدید شلیک می کند. انواع مختلفی از موشک ها برای استفاده وجود دارد، از جمله گزینه های ارزان تر و ابتدایی تر که نزدیک به پرنده مهاجم منفجر می شوند، به این امید که انفجار و/یا ترکش ناشی از انفجار بتواند آن را نابود کند. موشک‌های پیشرفته‌تر، گران‌تر و مدرن‌تر مستقیماً هدف را تحت تأثیر قرار داده، احتمال خنثی‌شدن تهدید را افزایش می‌دهند و در عین حال پیچیدگی عملیات را نیز افزایش خواهند داد.

در غرب، پاتریوت مسلماً شناخته شده ترین و توزیع شده ترین سامانه دفاع موشکی موجود در بازار است. این سیستم پدافند هوایی تاریخچه ای طولانی دارد و در طول سال ها شاهد موفقیت و شکست های نسبی بوده است. در ادامه این مطلب هر آنچه در مورد سیستم دفاع هوایی پاتریوت باید بدانید را آورده ایم.

قابلیت های سیستم پاتریوت

• پاتریوت (MIM-104)، که مخفف عبارت Phased Array Tracking Radar for Intercept on Target است، پیشرفته ترین سامانه دفاع هوایی ارتش ایالات متحده است.
• این یک سیستم دفاع موشکی زمین به هوا برای مقابله با موشک های بالستیک تاکتیکی، موشک های کروز و هواپیماهای پیشرفته کاربرد دارد.
• این سیستم توسط کمپانی Raytheon، یک شرکت هوافضا و دفاعی چندملیتی آمریکایی توسعه یافته است.
• این سیستم اولین بار در جنگ خلیج فارس در سال ۱۹۹۱ با آتشبارهایی که از عربستان سعودی، کویت و اسرائیل محافظت می کرد، استفاده شد و بعداً در طول تهاجم ایالات متحده به عراق در سال ۲۰۰۳ نیز مورد استفاده قرار گرفت.
• این سیستم دفاع هوایی در خدمت ایالات متحده و کشورهای متحد آن از جمله آلمان، یونان، اسرائیل، ژاپن، کویت، هلند، عربستان سعودی، کره جنوبی، لهستان، سوئد، قطر، امارات متحده عربی، رومانی، اسپانیا و تایوان است.
• پاتریوت یک سیستم متحرک است که معمولاً شامل رادار قدرتمند، ایستگاه کنترل، ژنراتور برق، ایستگاه های پرتاب و سایر وسایل نقلیه پشتیبانی می شود.
• بسته به نسخه مورد استفاده، موشک های رهگیر می توانند به ارتفاع بیش از ۲۴ کیلومتر برسند و اهدافی را تا فاصله ۱۶۰ کیلومتری مورد اصابت قرار دهند.
• رادار آن می تواند تا ۵۰ هدف را ردیابی کرده و همزمان با پنج مورد از آنها درگیر شود.
• این سیستم مجهز به سیستم هدایت مسیر از طریق موشک (TVM) است. دستورات تصحیح مسیر در میانه پرواز از مرکز کنترل متحرک درگیری به سیستم هدایت منتقل می شود.
• یک آتشبار پاتریوت ممکن است به ۹۰ نیرو برای کار و نگهداری آن نیاز داشته باشد.

سیستم پاتریوت مدت هاست که فعالیت می کند

پیشینه سیستم دفاع موشکی پاتریوت در واقع به دهه ۱۹۶۰ باز می گردد. این پیشینه به دوران توسعه “سیستم دفاع هوایی ارتش برای دهه ۱۹۷۰” که در سال ۱۹۶۴ به “توسعه موشک های سطح به هوا” تغییر نام داد، باز می گردد. در سال ۱۹۷۶ این پروژه دوباره به “سیستم موشکی دفاع هوایی پاتریوت” تغییر نام داد، اگرچه این اتفاق پس از اولین راه اندازی موفق سیستم دفاع هوایی SAM بود که در سال ۱۹۶۹ اتفاق افتاد.

اگرچه پاتریوت میراثی طولانی دارد، اما این سیستم دفاع موشکی اورجینال به جز نامش، شباهت چندانی با همتای مدرن خود ندارد. در طول سال ها، این سیستم دفاع هوایی تحت بروز رسانی های مداوم بوده است. در واقع، کل سیستم احتمالاً کمی شبیه کشتی تیسیوس است. طبق ادعای Raytheon که سیستم PATRIOT را تولید می کند، همه چیز به غیر از گرم کن ها، فن های خنک کننده و چند قطعه جزئی دیگر در چند سال گذشته مدرن شده است. خود Raytheon ادعا می کند که «به طور مداوم فناوری های جدیدی را پذیرفته است تا از تهدیدات در حال تکامل جلوتر بماند».

این قابلیت ارتقای مداوم یکی از ویژگی های سیستم پاتریوت است که «انعطاف پذیر است و به گونه ای طراحی شده است که امکان ارتقا و بهبود مستمر آن را فراهم می کند». این شرکت همچنین یک “مسیر رشد تعریف شده” برای سیستم پاتریوت دارد، که باعث می شود شاهد ماندن آن در خط مقدم فناوری دفاع موشکی حداقل تا سال ۲۰۴۸ باشد. ارتقای مداوم زمانی معنا پیدا می کند که در نظر داشته باشید که فناوری نظامی در طول سال ها تا چه میزان تغییر کرده است. انواع جدید موشک‌ها، نسل‌های جدید هواپیماها و افزایش استفاده از پهپادها همه چیزهایی هستند که PATRIOT باید با آن‌ها سازگار شود.

کشورهای بسیاری سیستم پاتریوت را خریداری کرده اند

تعدادی از متحدان ایالات متحده، همراه با کشورهایی که برای کمک های نظامی به این کشور متکی هستند، از سامانه پاتریوت به عنوان بخشی از دفاع موشکی خود استفاده می کنند. تعدادی از این کشورها عضو ناتو هستند، از جمله هلند، آلمان، یونان، اسپانیا، لهستان، رومانی و جدیدترین عضو ناتو، سوئد. سوئیس بی طرف با وجود اینکه بخشی از ناتو نیست، نیز سیستم پاتریوت را خریداری کرده است. این سیستم همچنین در خاورمیانه بسیار محبوب است و اسرائیل، بحرین، عربستان سعودی، کویت، امارات متحده عربی و قطر از قابلیت های آن بهره می برند.

در نهایت، تعداد انگشت شماری از کشورهای آسیایی که از نظر نظامی به ایالات متحده وابسته هستند، یعنی ژاپن، تایوان و کره جنوبی، سیستم های موشکی پاتریوت را در زرادخانه خود دارند. PATRIOT همچنین بخشی از چندین بسته کمکی ارسال شده به اوکراین در جریان جنگ تمام عیار این کشور با روسیه را تشکیل داده است. ایالات متحده به همراه آلمان چندین دستگاه از پاتریوت های ارسال شده به اوکراین را تامین کرده است – اما سایر کشورهای اروپایی که دارای PATRIOT هستند، در این اقدام مرددتر بوده اند. این تردید ممکن است به دلیل ترس از سرایت جنگ به اتحادیه اروپا باشد که در آن صورت،سیستم پاتریوت برای دفاع از کشورهایی که آن را در اختیار دارند حیاتی خواهد بود. خود سیستم در بیش از ۲۵۰ درگیری استفاده شده است.

در مجموع، ۱۹ کشور (از جمله ایالات متحده) از سیستم دفاع موشکی پاتریوت استفاده می‌کنند. با افزایش تنش های جهانی تقاضای برای این سیستم نیز در حال افزایش است، با این وجود پاتریوت سیستمی نسبتاً کمیاب است. در مجموع ۲۴۰ دستگاه کامل از سیستم پاتریوت ساخته شده است که اکثر آنها متعلق به ارتش ایالات متحده هستند. علیرغم افزایش ظرفیت تولید، Raytheon هنوز هم می تواند تنها حدود ۱۲ دستگاه در سال بسازد.

پاتریوت پیروزی ها و شکست های خود را داشته است

سامانه موشکی پاتریوت در اولین آزمایش بزرگ خود شکست خورده است. در سال ۱۹۹۱، این سیستم موفق به رهگیری یک موشک اسکاد عراقی نشد، شکستی که منجر به اصابت آن موشک به یک پادگان و کشته شدن ۲۸ آمریکایی شد. در ادامه معلوم شد که علت این ناکامی یک مشکل نرم افزاری مربوط به نحوه مدیریت زمانی موشک و آتشبار بوده است. آتشبار مورد بحث به مدت ۱۰۰ ساعت کار کرده بود که منجر به اختلاف تقریباً ۰.۳ ثانیه ای در ساعت داخلی آن و موشکی شد که قرار بود شلیک کند. ممکن است این اختلاف زیاد به نظر نرسد، اما به دلیل سرعت بالای عملیات های ضد هوایی، چنین اختلافی منجر به اشتباهی در حدود ۵۰۰ متر شد. گزارش‌های اولیه ادعا می‌کردند که سامانه پاتریوت بیش از ۹۷ درصد از تمام موشک‌هایی را که در طول جنگ اول خلیج فارس با آن‌ها مواجه شده بود، رهگیری کرده، اگرچه این میزان بعداً به ۵۰ درصد کاهش یافت. آن باگ نرم افزاری اولیه اکنون مدت هاست که رفع شده، و سیستم به طور مداوم در حال بهبود است، با این وجود هنوز سوالاتی در مورد اثربخشی PATRIOT وجود دارد.

با این حال، در چند دهه پس از عملیات طوفان صحرا، اوضاع این سیستم پدافند هوایی بسیار بهبود یافته است. موفقیت‌های اخیر در اوکراین چندین کشور را متقاعد کرده است که این سیستم ارزش خریداری را دارد. در طول این جنگ، سیستم پاتریوت تعدادی از اهداف از جمله موشک های بالستیک روسی کینژال را رهگیری و خنثی کرده است – کینژال یک موشک مافوق صوت است که در نقطه اوج توانمندی های نظامی روسیه قرار دارد. این موشک‌ها در فاصله بیش از ۲۰۰ کیلومتری از اهداف مورد نظر خود سرنگون شده‌اند، در حالی که جنگنده‌هایی از جمله Su-34 نیز در فاصله ۱۶۰ کیلومتری توسط این سیستم هدف قرار گرفته اند. در مجموع، پنج کشور مختلف از سیستم PATRIOT در طول یک درگیری استفاده کرده‌اند و در این مدت، پاتریوت در بیش از ۲۵۰ درگیری شرکت داشته است.

سیستم پاتریوت اصلاً ارزان نیست

با نادیده گرفتن قوانین سختگیرانه مختلف ایالات متحده برای دادن این سیستم به کشورهای دیگر، اگر بخواهید سیستم دفاع موشکی پاتریوت خود را داشته باشید، ممکن است کاملاً ناامید شوید. طبق ادعای دولت ایالات متحده، یک سیستم دفاع موشکی جدید پاتریوت حداقل ۱.۱ میلیارد دلار برای شما هزینه خواهد داشت. این رقم برای خود سیستم که متشکل از رادارها و آتشبارها است به حدود ۴۰۰ میلیون دلار و برای موشک ها به ۶۹۰ میلیون دلار تقسیم می شود. گزارش کنگره منتشر شده در سال ۲۰۲۳ نشان می دهد که در آینده یک “گردان PATRIOT” که از چهار آتشبار تشکیل شده است، ممکن است “تا ۱.۲۷ میلیارد دلار” هزینه داشته باشد. این هزینه شامل موشک ها نیز نمی شود که هر کدام قیمت خاص خود را دارند. همین گزارش قیمت هر قطعه «رهگیرهای پاتریوت» را حدود ۴ میلیون دلار تخمین زده است. برای درک این اعداد باید بدانید که موشک های مورد استفاده در سامانه «گنبد آهنین» اسرائیل هر کدام بین ۴۰ تا ۶۰ هزار دلار قیمت دارند.

همچنین موشک ها تاریخ انقضا دارند، و در حالی که یک قوطی کنسرو ماهی تن ممکن است یک یا دو سال بعد از تاریخ تولیدش دیگر برای خوردن بی خطر نباشد، عواقب ناشی از موشک های تاریخ مصرف گذشته بسیار بیشتر است. هنگامی که یک موشک از دوران بهترین تاریخ مصرفش دور شود، ممکن است تغییرات شیمیایی را تجربه کند که کارایی پیشرانه، محموله یا سایر اجزایش را کاهش می دهد. همانطور که مهندسان در طول استقرار اولیه آن کشف کردند، تغییرات بسیار جزئی می تواند به معنای تفاوت بین موفقیت و شکست با سیستم هایی مانند PATRIOT باشد. از آنجایی که این سیستم اساسا آخرین خط دفاعی است، شکست به این معنی است که زیرساخت های کلیدی، نیروها یا حتی غیرنظامیان ممکن است مورد اصابت موشک قرار گیرند. بنابراین اگر سیستم مورد استفاده قرار گیرد، به بارگذاری مجدد با هزینه زیادی نیاز دارد. اگر از آن استفاده نشود، نیز به هر حال پس از مدت زمان معینی، همچنان باید با هزینه هنگفتی آن را از نو تجهیز کرد زیرا موشک هایش بعد از مدتی دیگر کارآیی خود را از دست می دهند.

ایالات متحده در فکر یک جایگزین برای سیستم پاتریوت است

با وجود موفقیت های اخیر و این واقعیت که بسیاری از متحدان ایالات متحده همچنان از این سیستم استفاده خواهند کرد، ایالات متحده در حال حاضر در حال توسعه جانشین PATRIOT است. سیستم Lower Tier Air and Missile Defense Sensor (LTAMDS) با نام کمتر جذابش، احتمالاً در چند سال آینده وارد میدان نبرد خواهد شد. آتشبار اصلی آن تقریباً به اندازه آتشبار پاتریوت است، اما به گفته شرکت توسعه دهنده Raytheon، نسبت به پاتریوت «دو برابر قدرتمندتر است». رادار ۳۶۰ درجه “برای شکست تهدیدهای پیشرفته و نسل بعدی” طراحی شده است و می تواند همزمان “چند تهدید از هر جهت” را شناسایی و با آن ها درگیر شود. از آنجایی که این آرایه راداری برای اثربخشی سیستم دفاع موشکی حیاتی است، در این سیستم جدید شاهد ارتقاهای بسیار قابل توجهی خواهیم بود.

این قابلیت ها به لطف سه آرایه آنتن متصل به سیستم به دست می آید. دو مورد در پشت سیستم قرار می گیرند، در حالی که آرایه اصلی در جلو قرار دارد. از نظر اهداف، ماهیت تهدیدات “نسل بعدی” به طور مشخص ذکر نشده است، اما این سیستم برای از بین بردن موشک های مافوق صوت – که بسیار پیشرفته هستند – طراحی شده است. اهداف مورد بحث قادر به حرکت با سرعت بیش از یک مایل در ثانیه هستند. در حالی که سیستم جدید LTAMDS باعث بازنشستگی تدریجی سیستم PATRIOT در ارتش ایالات متحده خواهد بود – این پایان راه برای پاتریوت نیست. Raytheon ادعا می کند که فناوری دفاع موشکی جدید آن «سرمایه گذاری مشتریان نظامی موجود بر روی سیستم پاتریوت را نیز حفظ خواهد کرد». همچنین پاتریوت بخشی از «سیستم یکپارچه دفاع هوایی و موشکی» ایالات متحده خواهد بود که هدف آن پیوند دادن قابلیت‌های دفاع هوایی در سراسر ناتو است. “مسیر رشد” پاتریوت از این سیستم موشکی حداکثر تا سال ۲۰۴۸ پشتیبانی خواهد کرد.