بررسی همه سیستم های دفاع هوایی روسیه؛ از S-500 تا Pantsir-S1

در طول جنگ سرد، اتحاد جماهیر شوروی می‌دانست که نیروهای هوایی متعدد آن توان مقاومت در برابر قدرت ترکیبی غرب را ندارند. این عدم توازن تا حدی باعث شد که این کشور سرمایه گذاری زیادی در بخش دفاع هوایی انجام دهد. این کشور پیشگام سیستم‌های دفاع هوایی بود که بمب افکن XB-70 Valkyrie را قبل از ورود به خدمت از رده خارج و بلااستفاده و هواپیمای جاسوسی U-2 را در طول بحران موشکی کوبا سرنگون کرد. امروزه، روسیه دارای سیستم‌های دفاع هوایی لایه‌ای چشمگیری است که از اس-۵۰۰، اس-۴۰۰(اس-۳۰۰ ارتقا یافته)، اس-۳۰۰ و اس-۲۰۰ و سامانه‌های دفاع هوایی میان‌برد Panstir و Buk تشکیل شده است. این مقاله بیشتر بر روی سامانه های پدافند هوایی اس-۴۰۰ و اس-۳۰۰ تمرکز خواهد کرد.

تاکید شوروی و روسیه بر پدافند هوایی

هنگامی که اتحاد جماهیر شوروی فروپاشید، اوکراین و روسیه برخی از پیشرفته ترین سیستم های دفاع هوایی و موشکی جهان را به ارث بردند. در سال ۲۰۲۲، این دو کشور هنوز دو تا از بزرگترین انبارهای سیستم های دفاع هوایی جهان را در اختیار داشتند.

«دکترین فعلی دفاع هوایی روسیه از رویکرد سه لایه ای پیروی می کند. این سیستم لایه ای به نیروهای پدافند هوایی روسیه اجازه می دهد تا مناطق ممنوعه منطقه ای ضد دسترسی (A2AD) ایجاد کنند که نفوذ به آنها دشوار است. بالاترین لایه این شبکه های دفاعی از سیستم های دوربرد مانند اس-۲۰۰، اس-۳۰۰ و اس-۴۰۰ استفاده می کند که حباب‌های دفاع هوایی تا شعاع ۸۰۰ کیلومتر را فراهم می‌کنند.» – CSIS

به نظر می رسد که استراتژی قدیمی شوروی و روسیه فعلی (ممانعت منطقه ای ضد دسترسی) برای اوکراین کارساز بوده است. یک سال قبل از ورود سامانه‌های دفاعی کمکی غربی به اوکراین، این کشور می‌توانست از حریم هوایی خود دفاع کرده و نیروی هوایی روسیه را از آن دور نگه دارد. به نظر می رسد که نیروی هوایی روسیه از قابلیت های SEAD (سرکوب دفاع هوایی دشمن) لازم برای نابودی جزء به جزء شبکه برخوردار نیست.

تخمین های دقیق از تعداد هر یک از این سیستم ها که روسیه در انبارهای خود دارد دشوار است، اگرچه تعداد آنها زیاد است. در حالی که تایید شده که سیستم پاتریوت چندین جت جنگنده و هلیکوپتر روسی را سرنگون کرده است، هنوز مشخص نیست که چه تعداد جت اوکراینی توسط پدافند هوایی روسیه مورد اصابت قرار گرفته است. به طور معمول، جت های جنگنده اوکراینی (و روسی) از حریم هوایی محافظت شده توسط سیستم های دفاع هوایی دوربرد اجتناب می کنند.

سامانه های پدافند هوایی S-300/S-400

S-300
سیستم دفاع هوایی پیشرفته اصلی روسیه اس-۳۰۰ و نوع ارتقا یافته آن، اس-۴۰۰ است. اس-۳۰۰ خانواده ای از سامانه های موشکی زمین به هوای دوربرد است که توسط اتحاد جماهیر شوروی توسعه یافته است (نام انتخاب شده در ناتو برای آن SA-10 Grumple است). این سامانه دفاع هوایی روسی، امروزه در بسیاری از کشورها از جمله چند کشور عضو ناتو مانند بلغارستان و یونان در خدمت است (یونان ممکن است S-300 های خود را در سال ۲۰۲۴ از سرویس خارج کرده باشد).

دارندگان سیستم دفاع هوایی S-300 (S-300PS, S-300PMU-1, S-300PMU-2 و غیره):

• الجزایر
• بلغارستان
• قزاقستان
• ویتنام
• ارمنستان
• چین
• روسیه
• یونان (ممکن است در سال ۲۰۲۴ آن ها را از سرویس خارج کرده باشد)
• آذربایجان
• مصر
• اوکراین
• اسلواکی (تا سال ۲۰۲۲)
• بلاروس
• ایران
• ونزوئلا

S-400

S-400 Triumf (با اسم رمز SA-21 Growler در ناتو) قبلاً S-300 PMU-3 نامیده می شد. S-400 در طول دهه ۱۹۹۰ توسعه یافت و در سال ۲۰۰۷ برای سرویس مورد تایید قرار گرفت. S-400 (و S-300) سیستم دفاع هوایی مشابه روسیه در مقابل سیستم دفاع هوایی پاتریوت ایالات متحده است. تعداد زیادی اس-۳۰۰ و اس-۴۰۰ در سه سال گذشته نابود شده اند (از جمله توسط موشک های ATACMS ساخت ایالات متحده، موشک های انگلیسی-فرانسوی Storm Shadow/SCALP و دیگر سیستم های موشکی که در اختیار اوکراین قرار گرفته اند).

«سامانه دفاع هوایی اس-۴۰۰ برای انهدام انواع اهداف آیرودینامیکی و موشک های بالستیک با برد پرتاب بین ۳,۰۰۰ تا ۳,۵۰۰ کیلومتر است». – Rosoboronexport

کشورهای دارنده سیستم دفاع هوایی S-400 (S-300PMU-3):

• الجزایر
• روسیه
• چین
• بلاروس
• ترکیه
• هند

لازم به ذکر است که تفاوت زیادی بین مشخصات گزارش شده و عملکرد واقعی این سامانه دفاع هوایی وجود دارد. اینکه یک پدافند هوایی تا چه مسافتی را می تواند پوشش دهد لزوماً به این معنا نیست که تا همان مسافت بتواند به شکلی قابل اعتماد با تهدیدها درگیر شود. در حالی که اس-۴۰۰ ممکن است برد شناسایی بیشتری نسبت به پاتریوت آمریکایی داشته باشد، پاتریوت می تواند اهداف را زمانی که در میدان دید قرار دارند، بسیار بهتر دیده و با آن ها درگیر شود. به عبارت دیگر، مقایسه قابلیت های یک سیستم با قابلیت های سیستم دیگر بدون دانستن بیشتر در مورد نحوه عملکرد آنها بسیار دشوار است.

ویژگی های سیستم S-400 (به ادعای Rosoboronexport):

S-500

S-500 Prometheus برای تکمیل سیستم S-400 طراحی شده است و اولین واحد آن ظاهراً در سال ۲۰۲۱ وارد خدمت شد (S-550 نیز برنامه ریزی شده است). گزارش های ضد و نقیضی در مورد وضعیت عملیاتی آن و اینکه آیا واحدی از آن مورد اصابت قرار گرفته است، وجود دارد. S-500 قرار است پاسخ روسیه به سامانه THAAD آمریکا باشد که برای درگیری با اهداف در ارتفاع بالا طراحی شده است. در حالی که پاتریوت بیشتر به عنوان یک سیستم دفاع هوایی با برد متوسط برای درگیری با طیف وسیعی از اهداف طراحی شده، THAAD برای درگیری با اهداف در ارتفاع بالای خارج از دسترس پاتریوت ساخته شده است.

سیستم های دفاع هوایی روسیه/شوروی پرطرفدار هستند

امروزه بسیاری از کشورهای جهان از سیستم‌های دفاع هوایی شوروی و روسیه استفاده می‌کنند. سامانه‌های پدافند هوایی یکی از صادرات نظامی اصلی روسیه قبل از تصویب قانون CAASTA در ایالات متحده (که کشورهای خریدار تسلیحات پیشرفته روسی مانند جت‌های جنگنده و سیستم‌های دفاع هوایی تحریم می‌کند) بود.

خرید سامانه های دفاع هوایی روسیه به موضوعی حساس تبدیل شده است. به عنوان مثال، ترکیه پس از خرید سامانه اس-۴۰۰ از برنامه توسعه و دریافت F-35 اخراج شد، در حالی که ایالات متحده به هند برای خرید اس-۴۰۰ معافیت داد (در هر صورت ایالات متحده F-35 را به هند نمی فروشد). در سال های اخیر، صادرات جت های جنگنده روسیه سقوط کرده است. وضعیت دفتر سفارش S-300/S-400 روسیه مشخص نیست (هند هنوز منتظر تحویل سیستم های سفارش داده شده در سال های پیش است).

افزایش رقابت در حوزه پدافند هوایی

در حالی که اتحاد جماهیر شوروی و روسیه سال هاست که تامین کننده ستون های اصلی دفاع هوایی بسیاری از کشورهای جهان بوده اند، آینده نامشخص است. قانون CAASTA خرید این سامانه‌ها را برای کشورها دشوار می‌کند (ترکیه از زمانی که ایالات متحده آن را از پروژه جنگنده اف-۳۵ خراج کرد، تلاش کرده مصالحه‌ای برای پذیرش مجدد در این برنامه بیابد).

علاوه بر این، بسیاری از کشورها در حال ساخت یا توسعه رقبای دفاعی کوتاه، متوسط ​​و بلند برد خود هستند (مانند باور ۳۷۳ ایرانی، HQ-9 و HQ-22 چینی، L-SAM کره جنوبی، Siper ترکیه، و دیگران). کشورهای اروپایی (NASAM، SAMP/T، و Iris-T) و اسرائیل (به عنوان مثال خانواده David’s Sling و Arrow) مجموعه ای از سیستم های بومی دفاع هوایی خود را توسعه داده اند. برخی از این سامانه‌های دفاع هوایی، مانند NASAMS نروژی و فلاخن داوود اسرائیل، تا حدودی پروژه‌هایی با مشارکت ایالات متحده هستند.

جنگنده های غربی نیز در دفاع هوایی مورد استفاده قرار می گیرند

لازم به ذکر است که همه پدافندهای هوایی زمین-پایه نیستند. بخشی از دلیل وجود سیستم‌های پدافند هوایی به ظاهر کمتر در کشورهای غربی این است که جت‌های جنگنده اغلب بخش زیادی از این نقش را بر عهده می گیرند (در برابر پهپادها و موشک‌های کروز). به نظر می رسد که F-16 Fighting Falcon های اوکراین بیشتر در نقش دفاع هوایی مورد استفاده قرار می گیرند.

اخیراً اوکراین ادعا کرد که یک F-16 با سرنگونی شش موشک کروز در یک مأموریت (چهار موشک کروز با چهار موشک هوا به هوا و دو موشک با توپ) رکوردی را در این زمینه به ثبت رسانده است. جنگنده‌های اسرائیلی، آمریکایی و بریتانیایی نیز در سال ۲۰۲۴ برای رهگیری موشک های شلیک شده از ایران علیه اسرائیل مورد استفاده قرار گرفتند.

عملکرد ترکیبی S-300 و S-400

ایران سال‌ها برای خرید سامانه‌های S-300PMU-2 روسی تلاش کرد، تا اینکه در نهایت، چهار سامانه را خریداری کرد و آن ها را تا سال ۲۰۱۶ تحویل گرفت. ایران همچنین مدعی است که سامانه موشکی دوربرد باور-۳۷۳ تولید داخل، نسبت به سامانه اس-۳۰۰ روسیه برتری دارد. باور-۳۷۳ اولین بار در آگوست ۲۰۱۶ و به طور رسمی در سال ۲۰۱۹ رونمایی شد و ایران اعلام کرده است که علاقه ای به خرید اس-۴۰۰ های جدید از روسیه ندارد. ایران مدعی است که نوع ارتقا یافته باور-۳۷۳ رقیب اس-۴۰۰ است.

در ۱۶ مه ۲۰۲۳، پاتریوت‌های اوکراینی از یک حمله جمعی (که شامل ۶ موشک مافوق صوت Kh-47M2 Kinzhal بود) جلوگیری کردند. سرباز نیروی هوایی ارتش ایالات متحده و اپراتور پاتریوت گروهبان اتان لانگ خاطرنشان می کند که این حمله درست در حد توانایی های سیستم پاتریوت بود. با این حال، او تاکید می کند که این بسته تهاجمی چیزهای بیشتری در مورد توانایی‌های سیستم‌های روسی را فاش کرد. او می گوید برنامه ریزان روسی احتمالاً فکر می کردند که این بسته تهاجمی برای غلبه بر پاتریوت کافی است زیرا می توانست اس-۳۰۰ یا اس-۴۰۰ روسی را زمینگیر کند.

بزرگترین سامانه پدافند هوایی زمین-پایه جهان

روسیه ممکن است بزرگترین سیستم دفاع هوایی زمین-پایه جهان را داشته باشد (حداقل اگر نیروی دریایی ایالات متحده مجهز به Aegis را نادیده بگیریم). اس-۳۰۰ ها و اس-۴۰۰ ها همچنان سیستم های دفاع هوایی قدرتمندی به شمار رفته و در سراسر جهان تقاضا دارند. با این حال، ثابت کرده اند که در برابر انواع تهدیدات در اوکراین آسیب پذیر هستند. علاوه بر این، تحولات اخیر در خاورمیانه این پرسش را مطرح می‌کند که سیستم‌های دفاع هوایی روسیه در برابر پلتفرم های پیشرفته مانند جت جنگنده نسل پنجمی F-35 Lightning II چقدر مؤثر هستند.