در سایه سکوت سرد زمستان، خبر تلخ دیگری از باغ وحش ارم به گوش رسید که «پرویز» پدربزرگ شامپانزه‌های ایران، پس از هفت دهه زندگی در اسارت جان باخت. پرویز و جفتش «شیرین» که در دهه چهل از کامرون به ایران آورده شدند، تنها بازماندگان فاجعه نشت گاز در دهه پنجاه بودند؛ فاجعه‌ای که تمام همنوعان آنها را به کام مرگ کشاند. سرگذشت این شامپانزه‌ها و فرزندان و نوادگانشان، روایتگر چالش‌های عمیق مدیریتی، کمبودهای تخصصی و فضای نامناسب نگهداری حیوانات در این مجموعه است که سال‌هاست مورد انتقاد کارشناسان و دوستداران حیات وحش قرار دارد.
حیوانات بیمار در باغ وحش
بر اساس گزارش پیمان محمد زاده، عضو هیأت علمی دانشگاه و دامپزشک سابق باغ وحش ارم، در این باغ وحش بین چهار تا پنج شامپانزه نگهداری می‌شوند که اکثراً با مشکلات خونی، ژنتیکی و بیماری‌های زمینه‌ای مواجه هستند که عمدتاً ناشی از شرایط نامناسب نگهداری است.
حدود دو سال پیش، طبق درخواست بنیاد مستضعفان و مدیریت وقت باغ وحش، این دامپزشک مکاتبات گسترده‌ای را با اتحادیه باغ وحش‌های اروپا، برنامه حفاظت از شامپانزه‌ها و سایر نهادهای بین‌المللی آغاز کرد. پس از رایزنی با مشاور باغ وحش، چندین ماه برای طراحی یک جایگاه مدرن و استاندارد برای شامپانزه‌ها وقت صرف شد. در این طرح، تمامی جزئیات از جمله مصالح مورد نیاز، مساحت، نوع سنگ و گیاهان مناسب برای جایگاه جدید مشخص گردید و به صورت یک پروپوزال جامع به مسئولان ارائه شد. متأسفانه همانند بسیاری از طرح‌های دیگر در این باغ وحش، این پروژه نیز فقط در حد تئوری باقی ماند و با گذشت نزدیک به یک سال، هنوز هیچ اقدام عملی در این زمینه صورت نگرفته است.
وضعیت حیوانات در باغ وحش ارم بسیار نگران‌کننده توصیف شده است. نه تنها جایگاه شامپانزه‌ها، بلکه محل نگهداری بسیاری از حیوانات دیگر نیز نیازمند اصلاح و مدیریت بهتر است. اکثر گونه‌های موجود در این مجموعه با مشکلات اساسی روبرو هستند. باغ وحش در زمینه خدمات تخصصی و دامپزشکی کمبودهای جدی دارد.
پیشنهاد اصلی برای بهبود شرایط، مدیریت باغ وحش توسط یک تیم تخصصی است. در واقع قرار بود تیمی متشکل از متخصصان در گرایش‌های مختلف در آنجا مشغول به کار شوند. با توجه به اینکه باغ وحش بیش از ۱۰۰ گونه جانوری دارد، نیاز به متخصصان در زمینه‌های جراحی، پرندگان، دام‌های بزرگ و کوچک، خزندگان و سایر حوزه‌ها ضروری است.
تأکید شده است که باید یک تیم دامپزشکی تخصصی به صورت کارگروهی مقیم در باغ وحش حضور داشته باشند تا هر یک در زمینه تخصصی خود از صبح تا شب فعالیت کنند. به گفته این کارشناس که شش سال سابقه فعالیت در باغ وحش ارم را دارد، تنها یک مدیریت تیمی-تخصصی می‌تواند باغ وحش را از بحران فعلی نجات دهد.
خروج باغ وحش ارم از اتحادیه باغ وحش‌های اروپا
یکی از مشکلات مهم این مجموعه، خروج باغ وحش ارم از اتحادیه باغ وحش‌های اروپا در سال جاری است که دلیل آن، مشکلات مدیریتی و عدم انجام تعهدات ذکر شده است. این اتفاق، از دست دادن امتیاز بزرگی برای باغ وحش محسوب می‌شود.
طی سال‌های گذشته، این دامپزشک حداقل به صورت آنلاین در کنفرانس‌های سالیانه اتحادیه شرکت می‌کرد و از عملکرد باغ وحش دفاع می‌نمود. اما پس از کناره‌گیری او، مسئولان حتی به صورت آنلاین در کنفرانس‌ها حضور نیافتند تا از عملکرد خود دفاع کنند. همین موضوع باعث شد که پس از چند سال و با وجود هزینه‌های صرف شده برای عضویت در این اتحادیه، این امتیاز نیز از دست برود.
مشکلات ساختاری، دامپزشکی و مدیریتی باغ وحش وضعیت بحرانی دارد و شرایط حیوانات مطلوب نیست. گرچه در پنج سال اخیر اقداماتی صورت گرفته، اما بسیاری از موارد ناتمام مانده و فرصت اصلاح آنها فراهم نشده است.
تأکید شده است که ساخت جایگاه جدید برای شامپانزه‌ها که برای طراحی آن زحمات زیادی کشیده شده و نقشه‌های مهندسی آن تهیه شده، باید آغاز شود، زیرا وضعیت فعلی جایگاه مناسب نیست. همچنین نباید فراموش کرد که شامپانزه‌ها اکثراً دچار مشکلات خونی، ژنتیکی و بیماری‌های زمینه‌ای هستند و طی سال‌های گذشته حتی یک معاینه دوره‌ای کامل نشده‌اند.
در مورد تجهیزات باغ وحش نیز مشکلات جدی وجود دارد. تجهیزات و امکانات تخصصی لازم برای چکاپ حیوانات و بررسی وضعیت آنها موجود نیست. در حالی که باید یک پلی‌کلینیک مجهز با تمام امکانات در آنجا وجود داشته باشد. در این باغ وحش بیش از صد گونه جانوری ارزشمند، کمیاب و حفاظت شده نگهداری می‌شوند، اما تجهیزات موجود بسیار ابتدایی است. حتی یک سالن جراحی، دستگاه سونوگرافی، رادیولوژی و تیم تخصصی وجود ندارد. بزرگ‌ترین مشکل، فقدان یک تیم تخصصی است، در حالی که حداقل باید شش دامپزشک در آنجا مشغول به کار باشند.
به عنوان مثال، در فصل جفت‌گیری مرال‌ها (نوعی گوزن)، درگیری‌هایی بین نرها رخ می‌دهد که منجر به زخمی شدن آنها می‌شود. در چنین مواردی، تا زمانی که جراح و وسیله نقلیه برای انتقال حیوان از باغ وحش به کلینیک دانشگاه تهران هماهنگ شود، ممکن است یک گونه ارزشمند از دست برود. همچنین برای یک سونوگرافی ساده باید یک گونه حساس از باغ وحش به دانشگاه تهران منتقل شود.
در حال حاضر، یک دامپزشک عمومی مسئولیت سلامت بیش از صد گونه حیوانی را برعهده دارد که منطقی به نظر نمی‌رسد. باغ وحش باید یک بیمارستان یا کلینیک مجهز داشته باشد تا تمام گونه‌ها به طور مناسب معاینه شوند.
همچنین، هیچ یک از مراقبین باغ وحش تحصیلات دانشگاهی مرتبط ندارند و صرفاً بر اساس تجربه کار می‌کنند. پیشنهاد شده است که این افراد به مراکز جهانی اعزام شوند تا دوره‌های تخصصی را بگذرانند. اتحادیه باغ وحش‌های اروپا فرصت‌های آموزشی متعددی داشت که متأسفانه از دست رفته است.
سرنوشت تلخ پرویز و نوادگانش
پرویز، شامپانزه مسن باغ وحش ارم که بیش از ۷۰ سال سن داشت، به دلیل کهولت سن درگذشت. او و شیرین، پدربزرگ و مادربزرگ شامپانزه‌های ایران هستند که زندگی هر کدام می‌تواند سوژه یک مستند تراژیک باشد.
این شامپانزه‌ها در دهه ۴۰ توسط حسین دولتشاهی، مالک باغ وحش ارم، از کامرون به ایران آورده شدند. تعداد دقیق شامپانزه‌های اولیه مشخص نیست، اما در یک زمستان در دهه ۵۰، نشت گاز جان همه آنها به جز شیرین و پرویز را گرفت. این دو توانستند از مرگ خاموش نجات یابند و نسل شامپانزه‌ها را در ایران ادامه دهند.
با وجود اینکه ارم در لغت به معنای «بهشت» است، این مکان هرگز برای شامپانزه‌ها بهشت نبود و برای برخی مانند شمسی جهنمی تمام عیار بود. شرایط نگهداری شامپانزه‌ها همواره مورد انتقاد بوده است، به ویژه در زمستان‌ها که در فضایی بسته و تاریک نگهداری می‌شدند و دچار مشکلات روحی می‌شدند. با توجه به شباهت ژنتیکی ۹۹.۰۶ درصدی انسان و شامپانزه، فعالان محیط زیست همواره نسبت به شرایط روحی دشوار این حیوانات ابراز نگرانی کرده‌اند.
خشونت خانگی
این شرایط روحی نامساعد در موارد متعددی به خشونت خانگی بین شامپانزه‌ها و حتی مرگ برخی از آنها منجر شده است. شمسی، مادر باران و تنها نوه شیرین و پرویز، قربانی چنین خشونتی شد. پیش از مرگ نهایی، شمسی دو بار دیگر توسط برادرش شروین تا مرز مرگ کتک خورده بود، اما مسئولان باغ وحش تصمیم گرفتند او را دوباره با خانواده‌اش همخانه کنند.
شروین و شمسی از آخرین بازماندگان این خانواده بودند. قبل از انتقال ۸ شامپانزه به یک اتاق، آنها در سه گروه مجزا به سرکردگی “بهرام”، “شروین” و “پرویز” جداگانه زندگی می‌کردند. دلیل این جداسازی، جلوگیری از خشونت شامپانزه‌ها علیه یکدیگر بود، اما معرفی دوباره این شامپانزه‌ها به یکدیگر، شرایط تلخی را برای کوچک‌ترین عضو خانواده یعنی “شمسی” به وجود آورد.
در نهایت، شمسی در ۲۷ مهرماه ۱۳۹۹ به دست برادر و پدر خود کشته شد. پیش از این واقعه نیز تعدادی از خواهران و برادران شمسی توسط شامپانزه‌های بالغ در همین باغ‌وحش به قتل رسیده بودند. کارشناسان معتقدند که بیش از هر عامل دیگری، فضای محدود و بسته موجب ایجاد این شرایط خشونت‌آمیز می‌شود. شامپانزه‌ها در محیط‌های تنگ و تاریک، حضور بچه‌ها را تحمل نمی‌کنند و متأسفانه این عدم تحمل به مرگ آنها منجر می‌شود.
سرنوشت تلخ باران
شمسی مادر “باران” بود؛ تنها نوه شیرین و پرویز. باران در سال ۹۹ بیمار شد و این امر باعث شد فعالان و حامیان حیوانات کارزاری راه بیندازند تا او را از باغ وحش ارم خارج کرده و به سرزمین اجدادی‌اش در آفریقا بفرستند. در نهایت باران چهارساله به یتیم‌خانه‌ای در کنیا منتقل شد، اما سرنوشت تلخ خانوادگی همچنان او را رها نکرد.
باران دوره قرنطینه را در “اقامتگاه حیوانات رسمی سوییت” گذراند و سپس وارد دوره نقاهت شد، جایی که با سایر شامپانزه‌ها تماس فیزیکی نداشت. اما یک روز باران قفل قفس را شکست و خود را به جایگاه دیگر شامپانزه‌ها رساند. متأسفانه در جریان یک نزاع و درگیری با همنوعان خود جان باخت.
دیابت «شیرین»
“شیرین”، مادربزرگ شامپانزه‌های ایران نیز وضعیت سلامتی مناسبی ندارد. بر اساس گزارش‌ها، او به دیابت نوع ۲ مبتلا شده و نیازمند رژیم غذایی و داروهای خاص است. شیرین ۵۵ سال سن دارد. پیش‌تر علی طاهری، دامپزشک، کم‌تحرکی را یکی از دلایل اصلی ابتلای شیرین به دیابت اعلام کرده و گفته بود که اگرچه میزان قند خون حیوان در حال حاضر تحت کنترل است، اما با توجه به سن بالای او، احتمال درمان کامل بعید به نظر می‌رسد و ضروری است که همواره رژیم غذایی ویژه و اقدامات دارویی مناسب برای او انجام شود.
مسئولان باغ‌وحش اعلام کرده‌اند که به دلیل پیری شامپانزه‌های باغ‌وحش ارم، درخواست انتقال آنها به کنیا و جایگزینی با یک گله جوان را ارائه داده‌اند، اما این مکاتبات تاکنون به نتیجه مشخصی نرسیده است.
ایجاد باغ‌وحش جدید ممنوع شد
زندگی دشوار شامپانزه‌ها تنها تراژدی باغ‌وحش ارم نیست و انتقادات مربوط به وضعیت حیوانات محدود به این باغ وحش نمی‌شود. انتقادات به حدی گسترده شده که شینا انصاری، رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست، در بهمن‌ماه سال جاری صدور هرگونه موافقت اصولی جدید برای احداث یا ایجاد باغ‌وحش را تا اطلاع ثانوی ممنوع اعلام کرده است. به گفته انصاری، این ممنوعیت در پی درخواست‌های مکرر مردمی و کارزارهای اعتراضی نسبت به وضعیت نامطلوب باغ‌های وحش در سراسر کشور وضع شده است.
بدون نظر