ایرج جنتی عطایی شاعر، ترانه‌سرا، نمایشنامه‌نویس و کارگردان تئاتر است. او خالق ترانه‌های مشهوری است که با صدای شناخته‌شده‌ترین خوانندگان پاپ همچون داریوش، گوگوش و ابی اجرا شده و در حافظه جمعی مردم ماندگار شده‌اند. جنتی عطایی از پیشگامان «موج نو ترانه‌سرایی» در دهه ۱۳۵۰ به‌شمار می‌رود و طی بیش از پنج دهه فعالیت هنری، بیش از ۳۰۰ ترانه سروده است. وی این روزها در ۷۸ سالگی با بیماری زوال عقل دست‌وپنجه نرم می‌کند و به دنبال تشدید وضعیت بیماری، در حال حاضر در بیمارستان بستری است.
بیوگرافی ایرج جنتی عطایی
تولد و خانواده
ایرج جنتی‌عطایی در ۱۹ دی‌ماه ۱۳۲۵ در مشهد به دنیا آمد. پدرش اصالتی تبریزی داشت اما در مشهد بزرگ شده و درجه‌دار نیروی هوایی ارتش بود. مادر او نیز از مهاجران عشق‌آباد ترکمنستان بود که در پی فشارهای حکومت استالین به ایران کوچ کرد. به واسطه شغل نظامی پدر، خانواده چند سال را در شهر دزفول گذراندند و سپس در دوران کودکی ایرج به تهران مهاجرت کردند.
جنتی عطایی در خانواده‌ای هنر‌دوست رشد کرد؛ پدرش در اوقات فراغت تار و فلوت می‌نواخت. ایرج پس از پایان تحصیلات دبیرستان، وارد مدرسه هنرهای دراماتیک دانشگاه تهران شد و در رشته تئاتر فارغ‌التحصیل گردید. سپس برای تکمیل تحصیل به انگلستان رفت و در کالج چلسی دانشگاه لندن در رشته جامعه‌شناسی هنر فارغ‌التحصیل شد.
آغاز فعالیت هنری در تئاتر
علاقه ایرج به هنر از سنین پایین شکل گرفت. او خود می‌گوید پیش از آن‌که ترانه‌سرا باشد، یک کارگردان تئاتر بوده است. از هفت سالگی روی صحنه تئاتر حاضر شد و حتی در جوانی همراه چند تن از همفکرانش گروه تئاتر «مزدک» را بنیان گذاشت.
جنتی عطایی در فضایی پرورش یافت که موسیقی و نمایش جزئی از زندگی روزمره بود. سال‌ها به تشویق پدرش ویولن می‌نواخت، هرچند هرگز آن را به شکل حرفه‌ای دنبال نکرد.
تجربه‌های اولیه‌اش در نمایش و تئاتر در دهه ۱۳۴۰ خورشیدی پایه‌های خلاقیت او را مستحکم کرد و نگاه نمایشی به او بخشید که بعدها در ترانه‌سرایی نیز تأثیرگذار شد.
به تدریج ایرج تصمیم گرفت به‌جای نوازندگی، دنیای ترانه را برای بیان اندیشه‌ها و احساساتش برگزیند.
ورود به دنیای ترانه‌سرایی
جنتی عطایی ترانه‌سرایی را از سال‌های میانی دهه ۱۳۴۰ خورشیدی، در حالی که هنوز نوجوان بود، آغاز کرد. او همچون بسیاری از هنرمندان آن زمان، نخست به صورت آماتور از رادیو ایران کار خود را شروع کرد. اولین ترانه‌ای که به طور رسمی از او در رادیو پخش شد، ترانه شکوِه نام داشت که آن را روی یک ملودی از سلیمان اکبری سروده بود و یک روز جمعه از برنامه «شما و رادیو» پخش شد.
در سال‌های نخست فعالیت، میلاد کیایی آهنگساز تعدادی از ترانه‌های او بود که سه‌شنبه‌ها در یک برنامه رادیویی آماتور اجرا می‌شدند. پس از کسب این تجربه‌های اولیه، جنتی عطایی به شکل جدی‌تری وارد عرصه حرفه‌ای ترانه‌سرایی شد و همکاری خود را با یکی از درخشان‌ترین آهنگ‌سازان موسیقی پاپ ایران یعنی پرویز مقصدی آغاز کرد. حاصل این همکاری در اواخر دهه ۴۰، خلق ترانه‌های جاودانه‌ای بود که بر مبنای ملودی‌های مقصدی شکل می‌گرفت. از جمله ترانه مشهور گل سرخ با صدای ویگن که به یکی از ماندگارترین آهنگ‌های آن دوران بدل شد.
موج نو ترانه و شهرت در دهه ۱۳۵۰
با آغاز دهه ۱۳۵۰ خورشیدی، ایرج جنتی عطایی به همراه شماری دیگر از ترانه‌سرایان جوان، جریان تازه‌ای در موسیقی پاپ ایران پدید آوردند که به «موج نو ترانه‌سرایی» شهرت یافت. او در استودیو طنین با ترانه‌سرایانی همچون شهیار قنبری و اردلان سرفراز همکاری می‌کرد و ترانه‌هایشان در کنار هم نسلی تازه از موسیقی مردمی را رقم زد.
دیری نپایید که ترانه‌سرایان دیگری نظیر زویا زاکاریان، مسعود امینی، فرهاد شیبانی و منصور تهرانی نیز به این موج نو پیوستند و با آهنگ‌سازی آهنگ‌سازان بزرگی چون واروژان، بابک بیات، حسن شماعی‌زاده و سیاوش قمیشی و صدای خوانندگانی مانند داریوش، گوگوش و ابی، موسیقی پاپ ایران در دهه ۵۰ به اوج درخشش خود رسید.
در سال ۱۳۵۱، ایرج جنتی عطایی به خاطر ارزش‌های هنری و محتوای اجتماعی ترانه‌هایش برنده جایزه فروغ فرخزاد شد. با این حال، چند سال بعد در آستانه برگزاری دوباره این جایزه، او به نشانه اعتراض به شیوه گزینش نامزدها، جایزه فروغ را پس فرستاد.
جنتی‌عطایی در میانه دهه ۵۰ به ترانه‌های اعتراضی روی آورد که بازتاب‌دهنده اوضاع ملتهب جامعه بود. به دنبال وقوع رویداد سیاسی سیاهکل در سال ۱۳۴۹، او به همراه دوست دوران نوجوانی‌اش بابک بیات ترانه جنگل را با صدای داریوش اقبالی در سال ۱۳۵۲ منتشر کرد. این ترانه که تمثیلی از مبارزه و امید بود، به همراه ترانه‌های دیگری مانند بن‌بست و خونه، حساسیت دستگاه امنیتی حکومت (ساواک) را برانگیخت. در نهایت ساواک در سال ۱۳۵۳ ایرج جنتی عطایی و داریوش را به جرم محتوای سیاسی ترانه‌ها دستگیر کرد. هرچند این دستگیری مدت زیادی به طول نینجامید، اما نشان‌دهنده تأثیر گسترده ترانه‌های اعتراضی او در جامعه بود.
مهاجرت به خارج از کشور و ادامه فعالیت
در آذرماه ۱۳۵۷، در بحبوحه انقلاب اسلامی، ایرج جنتی عطایی ناچار به ترک کشور شد. او در ۳۲ سالگی زندگی تازه‌ای را در خارج از کشور، ابتدا در ایالات متحده و سپس در بریتانیا، آغاز کرد. با وجود دوری از وطن و یک وقفه چند ساله در فعالیت هنری، جنتی عطایی از اوایل دهه ۱۳۶۰ بار دیگر ترانه‌سرایی را از سر گرفت و به آفرینش آثار جدید پرداخت.
او پس از مهاجرت نیز ترانه‌های ماندگار بسیاری خلق کرد و به کارنامه هنری خود افزود؛ به‌طوری‌که تعداد ترانه‌های سروده‌شده توسط او پیش و پس از انقلاب به بیش از ۳۰۰ اثر می‌رسد که توسط بهترین خوانندگان موسیقی پاپ اجرا شده‌اند.
علاوه بر ترانه‌سرایی، جنتی عطایی در خارج از ایران فعالیت‌های ادبی و هنری متنوعی داشته است. او چندین نمایشنامه نوشت و اغلب آن‌ها را در دهه‌های ۶۰ تا ۸۰ بر صحنه برد. بیشتر نمایشنامه‌های او در تورهای تئاتری اروپا، آمریکا، کانادا و استرالیا به اجرا درآمده و با استقبال ایرانیان خارج از کشور مواجه شده است.
جنتی عطایی همچنین در دهه ۱۹۸۰ میلادی به سفارش بی‌بی‌سی و انستیتو فیلم بریتانیا (BFI) چند فیلم‌نامه به زبان انگلیسی نوشت که از آن جمله می‌توان ترانه ممنوع و در قفس کردن باد را نام برد.
پیش از انقلاب نیز دو فیلم ایرانی به نام‌های سرگروهبان (۱۳۵۱) به کارگردانی سعید مطلبی و فدایی (۱۳۵۱) به کارگردانی رضا علامه‌زاده بر اساس فیلم‌نامه‌هایی از ایرج جنتی عطایی ساخته شد و خود او در فیلم فدایی دستیار کارگردان بود.
زندگی شخصی
ایرج جنتی عطایی پس از مهاجرت، در لندن ساکن شد و زندگی خود را در آنجا ادامه داد. او سال‌ها پیش ازدواج کرده و دارای خانواده است، هرچند که جزئیات زندگی خصوصی‌اش کمتر در رسانه‌ها بازتاب یافته است.
متأسفانه در سال‌های اخیر، ایرج جنتی عطایی با مشکل سلامتی جدی روبه‌رو شده است. نزدیکان او اعلام کرده‌اند که وی دچار نوعی زوال عقل پیش‌رونده (دمانسیا) شده و این بیماری در ماه‌های اخیر شدت یافته است. به گفته یغما گلرویی، ترانه‌سرا، وخامت بیماری باعث شده که جنتی عطایی در حال حاضر در بیمارستانی در لندن تحت مراقبت باشد.
فهرست آثار
برخی ترانه‌های معروف
غروب آشنا – با صدای ویگن و آهنگ‌سازی پرویز مقصدی
گل سرخ – با صدای ویگن و آهنگ‌سازی پرویز مقصدی
قصه وفا – با صدای گوگوش و آهنگ‌سازی پرویز مقصدی
همسفر – با صدای گوگوش و آهنگ‌سازی واروژان
جنگل – با صدای داریوش اقبالی و آهنگ‌سازی بابک بیات
بن‌بست – با صدای داریوش اقبالی و آهنگ‌سازی بابک بیات
علی کنکوری – با صدای داریوش اقبالی و آهنگ‌سازی بابک بیات
خاتون – با صدای ابی و آهنگ‌سازی بابک بیات
کندو – با صدای ابی و آهنگ‌سازی بابک بیات
قصه گل و تگرگ – با صدای عارف و آهنگ‌سازی سیاوش قمیشی
پوست شیر – با صدای ابی و آهنگ‌سازی واروژان
مردِ من! – با صدای سیمین غانم و آهنگ‌سازی بابک بیات
یاورِ همیشه‌مؤمن – با صدای داریوش اقبالی و آهنگ‌سازی فرید زلاند
ستاره‌های سربی – با صدای ابی و آهنگ‌سازی سیاوش قمیشی
نمایشنامه‌ها
سوگنامه برای تو (۱۳۵۷)
شکستن و رَستن (۱۳۵۸)
زخم‌های ما (۱۹۸۳)
فاخته دهان‌دوخته (۱۹۸۶)
پرومته در اوین (۱۳۶۶)
رُستمی دیگر، اسفندیاری دیگر (۱۹۹۲)
پروانه‌ای در مشت (۱۹۹۵)
رفت و برگشت (۲۰۰۰)
یک رؤیای خصوصی (۱۳۹۲)
خورشید شب (۱۹۸۹)
فیلم‌نامه‌ها
ترانه ممنوع (Forbidden Song)
در قفس کردن باد (Caging the Wind)
دژخیم (The Executioner)
پناه دادن به دشمن (Sheltering the Enemy)
اجازه اقامت (Leave to Remain)
سرگروهبان
فدایی
کتاب‌های منتشرشده
زمزمه‌های یک شب سی‌ساله – گزیده‌ی ترانه‌ها (چاپ نخست ۱۹۹۶ سن‌فرانسیسکو؛ چاپ فارسی ۱۳۸۴ انتشارات گردون)
مرا به خانه‌ام ببر – مجموعه گفتگو و گزیده ترانه‌ها به کوشش یغما گلرویی (چاپ تهران، ۱۳۸۴)
سلام کن به عشق، به انسان – مجموعه ترانه‌های سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۸ (چاپ تورنتو، ۲۰۱۸ میلادی)
و آنگاه آه ای فرشته – مجموعه‌شعر (چاپ تهران، ۱۳۵۰)
آواز در زنجیر – مجموعه‌شعر (چاپ لندن، ۱۹۸۵ میلادی)
بدون نظر