در دوران جنگ سرد، آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی برای اثبات برتری خود در رقابت بودند تا نخستین کشوری باشند که انسانی را به ماه می‌فرستد.
با اینکه آمریکا در سال ۱۹۶۹ این موفقیت را از آن خود کرد، اما به نظر می‌رسد که رقابت فضایی جدیدی، حتی جدی‌تر از قبل، به تازگی آغاز شده است.
آغاز رقابتی جدید برای سلطه بر ماه
در هفته گذشته اعلام شد که شان دافی، رئیس جدید ناسا، قصد دارد تا پیش از سال ۲۰۳۰ یک رآکتور هسته‌ای آمریکایی روی سطح ماه نصب کند.
براساس گزارشی که در رسانه پولیتیکو منتشر شد، دافی در یک دستورالعمل رسمی اعلام کرده که چنین اقدامی می‌تواند به آمریکا اجازه دهد تا در سطح ماه منطقه‌ای ممنوعه ایجاد کند. این اقدام به عنوان گامی ضروری برای حفاظت از محل فرود پایگاه آینده آمریکا در ماه تلقی می‌شود؛ پایگاهی که قرار است در چارچوب برنامه «آرتمیس» ساخته شود.
در همین حال، آمریکا تنها کشوری نیست که چنین اهدافی را دنبال می‌کند. در ماه مه، چین و روسیه با امضای یک تفاهم‌نامه همکاری، تصمیم گرفتند که آن‌ها نیز راکتور هسته‌ای خود را روی ماه نصب کنند. این دو کشور هدف‌گذاری کرده‌اند تا پروژه خود را تا سال ۲۰۳۶ به پایان برسانند. بنابراین، اکنون رقابت تنگاتنگی میان این سه ابرقدرت برای دستیابی سریع‌تر به این هدف شکل گرفته است.
تمرکز تازه آمریکا بر حضور انسانی در فضا
این تحولات همزمان با تغییر ناگهانی و پرشتاب سیاست فضایی ایالات متحده در اولویت به حضور انسان در فضا رخ داده است. با وجود آن‌که بودجه مأموریت‌های علمی کاهش یافته و ناسا اکنون کمترین بودجه خود را از سال ۱۹۶۱ دریافت می‌کند، بیش از ۷ میلیارد دلار به برنامه‌های مرتبط با ماه اختصاص داده شده است.
برنامه آرتمیس که زمانی احتمال داشت از سوی دولت دونالد ترامپ حذف یا تضعیف شود، اکنون طبق برنامه باید تا سال ۲۰۲۷ زمینه بازگشت انسان به ماه را فراهم کند. در دستورالعمل یادشده، شان دافی تأکید کرده که ناسا باید «با سرعت عمل کند» تا راکتور هسته‌ای روی ماه راه‌اندازی شود و به گفته او، این زیرساخت می‌تواند «پشتیبان اقتصاد آینده ماه» باشد.
دافی که همزمان مسئولیت وزارت حمل‌ونقل آمریکا را هم برعهده دارد، از ناسا خواسته تا راکتوری با ظرفیت تولید دست‌کم ۱۰۰ کیلووات برق تا پایان دهه جاری روی ماه مستقر کند. این میزان برق، معادل مصرف ۸۰ خانوار متوسط آمریکایی است و می‌تواند پایه تأمین انرژی یک پایگاه دائمی در سطح ماه را تشکیل دهد.
ناسا پیش‌تر قصد داشت که راکتوری ۴۰ کیلوواتی در همین بازه زمانی در ماه مستقر کند، اما مشخص نیست که آیا امکان استفاده از همان طراحی‌های پیشین وجود خواهد داشت یا نه.
طبق برنامه، ناسا باید ظرف ۳۰ روز یک مسئول رسمی برای مدیریت این پروژه معرفی و در مدت ۶۰ روز نیز درخواست رسمی خود را برای دریافت پیشنهاد از شرکت‌های خصوصی اعلام کند.
اهمیت استفاده از انرژی هسته‌ای در این پروژه از آن جهت است که سطح ماه به مدت دو هفته در هر ماه در تاریکی و سرمای مطلق فرو می‌رود. به‌ویژه در قطب جنوب ماه، جایی که ناسا قصد دارد عملیات خود را آغاز کند، خورشید هرگز به‌طور کامل بالا نمی‌آید و برخی دهانه‌ها به‌طور دائم در تاریکی هستند.
در چنین شرایطی، استفاده صرف از انرژی خورشیدی یا باتری برای ادامه فعالیت پایگاه یا فضاپیماها عملاً غیرممکن خواهد بود.
رقابت قدرت‌های جهانی بر سر آینده ماه
بازگشت ناگهانی آمریکا به پروژه‌های قمری، بدون تردید تحت تأثیر رقابت فزاینده این کشور با سایر ابرقدرت‌هاست.
در همین راستا، شان دافی هشدار داده که «اگر کشوری زودتر این کار را انجام دهد، ممکن است منطقه‌ای را به‌عنوان منطقه ممنوعه اعلام کند که این موضوع می‌تواند مانعی جدی برای استقرار پایگاه برنامه‌ریزی‌شده آرتمیس توسط آمریکا باشد، مگر آن‌که آمریکا زودتر به آن منطقه برسد.»
این هشدار به‌وضوح اشاره به برنامه مشترک روسیه و چین دارد که در ماه مه اعلام شد و بر اساس آن، این دو کشور قصد دارند یک راکتور هسته‌ای در ماه بسازند.
طبق این برنامه، راکتور موردنظر قرار است انرژی موردنیاز ایستگاه بین‌المللی پژوهش‌های قمری یا همان ILRS را تأمین کند. بر اساس برنامه‌ریزی‌ها، این ایستگاه باید تا سال ۲۰۳۶ تکمیل شود.
آژانس فضایی روسیه (روسکاسموس) در بیانیه‌ای اعلام کرد: «این ایستگاه، تحقیقات بنیادی فضایی انجام خواهد داد و فناوری‌های لازم برای عملیات طولانی‌مدت بدون سرنشین را آزمایش خواهد کرد. هدف نهایی نیز فراهم‌سازی زمینه حضور انسانی در ماه است.»
این ایستگاه دائمی قرار است در فاصله‌ای حدود ۱۰۰ کیلومتری از قطب جنوب ماه ساخته شود و ۱۷ کشور در اجرای آن نقش خواهند داشت؛ کشورهایی همچون مصر، پاکستان، ونزوئلا، تایلند و آفریقای جنوبی.
زیرساخت‌های اولیه این پروژه قرار است با مأموریت «چانگ‌ای ۸» چین آغاز شود. این مأموریت، نخستین تلاش این کشور برای فرود انسانی روی سطح ماه خواهد بود.
این تحولات نشان می‌دهند که ماه، به‌ویژه ناحیه قطب جنوب آن، به صحنه رقابت جدی و فشرده‌ای در عرصه جهانی تبدیل شده است.
دکتر مارک هیلبورن، کارشناس امنیت فضایی از کالج کینگ لندن، در گفت‌وگویی با دیلی‌میل گفته است: «ماه جایی است که منافع کشورها می‌تواند در آن با یکدیگر در تضاد قرار گیرد. برخی نقاط آن از نظر منابع و موقعیت ارزش بیشتری دارند و به محل رقابت جدی تبدیل خواهند شد. ماه به‌عنوان یک پایگاه با گرانش پایین برای توسعه پروژه‌های فضایی آینده اهمیت زیادی دارد. موادی که در محل استخراج می‌شوند، در ساخت تجهیزاتی که برای ادامه اکتشافات فضایی استفاده می‌شوند، مفید خواهند بود. اگر بتوان این تجهیزات را در ماه تولید کرد، به‌جای اینکه از زمین ارسال شوند، هزینه‌ها به شکل چشمگیری کاهش پیدا خواهد کرد.»
آنچه که باعث نگرانی ایالات متحده و احتمالاً روسیه و چین شده، این است که هر کشوری که زودتر اقدام به ساخت پایگاه کند، می‌تواند آن ناحیه از ماه را عملاً قلمرو خود تلقی کند.
پیمان فضای ماورای جو در برابر توافق‌نامه‌های آرتمیس
در حال حاضر، فعالیت‌های کشورها در فضا طبق مجموعه‌ای از قوانین بین‌المللی به نام «پیمان فضای ماورای جو» کنترل می‌شود؛ پیمانی که نخستین‌بار در سال ۱۹۶۷ به امضا رسید.
براساس مفاد پیمان فضای ماورای جو، کشورها توافق کرده‌اند که فضا «قابل تملک ملی از طریق ادعای حاکمیت، استفاده، اشغال یا به هر شکل دیگر» نیست. این بند به‌صراحت اعلام کرده که هیچ کشوری نمی‌تواند از نظر حقوقی، ادعای مالکیت قلمرو در اجرام آسمانی مانند ماه داشته باشد.
با این‌حال، آمریکا در سال‌های اخیر مسیر متفاوت و قاطع‌تری را در پیش گرفته و در سال ۲۰۲۰ مجموعه‌ای از قوانین موسوم به «توافق‌نامه‌های آرتمیس» را امضا کرده است. یکی از نکات کلیدی این توافق‌نامه‌ها، اعطای اختیار به کشورها برای تعیین «مناطق ایمن» است؛ مناطقی انحصاری که دیگر کشورها نمی‌توانند بدون کسب اجازه وارد آن‌ها شوند یا از آن‌ها استفاده کنند. آمریکا تأکید کرده که این مرزها، «پس از پایان عملیات مربوطه» از بین خواهند رفت، اما اگر پایگاه موردنظر دائمی باشد، این مرزها عملاً همانند مرزهای یک قلمرو مستقل عمل خواهند کرد. درواقع، این قوانین به‌نوعی اصلی را تعریف می‌کنند که براساس آن، هر کشوری که زودتر به منطقه‌ای از ماه برسد، می‌تواند آن را برای استفاده خود نگه دارد.
دکتر جیل استوارت، کارشناس حقوق فضایی از مدرسه اقتصاد لندن، در گفت‌وگو با دیلی‌میل گفته است: «کشورها می‌توانند بخشی از سطح ماه را برای احداث یک پایگاه علمی مورد استفاده قرار دهند، بدون اینکه ادعای مالکیت دائمی بر آن داشته باشند، اما موظف هستند که محل پایگاه را به سایر کشورها اطلاع دهند و اهداف آن را به‌صورت شفاف اعلام کنند. اگرچه در ظاهر، این روش می‌تواند راهی منصفانه برای فعالیت‌های آینده در ماه به‌نظر برسد، اما در عمل، نوعی «مزیت پیشگامی» ایجاد می‌کند، چراکه کشوری که زودتر پایگاه خود را ایجاد کند، حق تعیین منطقه ایمن در اطراف آن را خواهد داشت.»
این مسئله اکنون می‌تواند برای آمریکا نگران‌کننده باشد، زیرا برنامه فضایی چین با سرعتی چشمگیر در حال پیشرفت است و رسیدن به حضور انسانی در ماه را کاملاً در دسترس قرار داده است.
در حالی‌که تعیین مناطق ایمن برای فعالیت‌هایی مانند ساخت راکتور هسته‌ای ممکن است ضروری باشد، کارشناسان هشدار داده‌اند که این موضوع می‌تواند زمینه‌ساز رقابتی خطرناک در فضا شود.
دکتر فابیو ترونکتی، متخصص حقوق فضا از دانشگاه نورث‌آمبرایا، در گفت‌وگویی با دیلی‌میل گفته است: «واضح است که ما به‌سمت یک شتاب در رقابت فضایی حرکت می‌کنیم. آمریکا تلاش دارد که با سرعت عمل کند و پیش از چین و روسیه به ماه برسد، تا بتواند به‌صورت یک‌جانبه، قواعد بازی را به نفع خود تعیین کند.»
این روند می‌تواند به بروز تنش و درگیری میان کشورها منجر شود، چراکه چین و روسیه، با توجه به اینکه توافق‌نامه‌های آرتمیس را امضا نکرده‌اند، از نظر حقوقی موظف به رعایت مناطق ایمن اعلام‌شده از سوی آمریکا نیستند.
دکتر ترونکتی در این‌باره گفته است: «حقوق بین‌الملل اساساً چنین ادعاهایی را به‌رسمیت نمی‌شناسد» و تصریح کرده که آمریکا در تلاش است تا «چین را مجبور کند قواعدی را بپذیرد که به نفع منافع ایالات متحده باشد.»
اینکه این رقابت و تنش چگونه ممکن است در سطح ماه گسترش پیدا کند، هنوز مشخص نیست؛ اما ممکن است در آینده، شاهد انتقال درگیری‌های زمینی به فضای خارج از زمین باشیم.
بدون نظر