هواپیمای رهگیر چیست و چه تفاوتی با جنگنده‌های معمولی دارد؟

امروزه جنگنده‌های نظامی مدرن با قابلیت انجام چندین نقش مختلف ساخته می‌شوند تا بتوانند انواع مأموریت‌ها را انجام دهند. این رویکرد، از نظر اقتصادی و عملیاتی به‌صرفه‌تر است؛ چون یک هواپیما می‌تواند چند وظیفه گوناگون را بر عهده بگیرد. اما همیشه این‌طور نبوده است. هواپیماهای رهگیر از جمله هواپیماهای نظامی قدیمی هستند که تنها برای یک هدف ساخته شده‌اند: رهگیری و نابود کردن هواپیماهای دشمن، به‌ویژه بمب‌افکن‌ها و هواپیماهای شناسایی.

جنگنده‌های معمولی عموماً طوری ساخته می‌شوند که سرعت، چابکی و تعادل خوبی داشته باشند و بتوانند در مأموریت‌های گوناگون به خوبی عمل کنند. اما رهگیرها بیشتر روی سرعت بالا و نرخ سریع اوج‌گیری تمرکز دارند و با موشک‌های دوربرد مجهز شده‌اند تا قبل از نزدیک شدن به هدف، آن را از بین ببرند.

رهگیرها برای اولین بار در جنگ جهانی اول به‌کار گرفته شدند تا زیپلین‌ و بمب‌افکن‌های مختلف را سرنگون کنند. با ورود رادار در دهه‌های ۳۰ و ۴۰ میلادی، رهگیرها موفق شدند تا سریع‌تر اهداف دشمن را شناسایی کنند و به همین دلیل زمان بیشتری برای اوج‌گیری و درگیر شدن با آن‌ها داشتند. میگ-۲۵، اف-۱۰۶ دلتا دارت و انگلیش الکتریک لایتنینگ از جمله رهگیرهای کلاسیک هستند که برای مقابله با تهدید بمب‌افکن‌های دوران جنگ سرد ساخته می‌شدند. جت‌های مدرن مانند میگ-۳۱ و اف-۲۲ رپتور گرچه رهگیرهای اختصاصی نیستند، اما در مواقع لازم نقش رهگیر را ایفا می‌کنند.

تفاوت‌های کلیدی میان رهگیرها و جنگنده‌های معمولی

۵ جنگنده‌ پیشرفته‌ای که نیروی هوایی عراق پس از جنگ با ایران همچنان در اختیار داشت

در دوران جنگ سرد، رهگیرها به‌عنوان یک عامل بازدارنده در برابر بمب‌افکن‌های هسته‌ای طراحی شده و برای سرعت و پرواز در ارتفاعات بالا ساخته شدند؛ به‌عنوان مثال، میگ-۲۵ قادر بود تا به سرعت ۲.۸ ماخ برسد. علاوه بر سرعت فوق‌العاده، تمرکز کمتر روی مانورپذیری و نرخ صعود بالا از دیگر ویژگی‌های آن‌ها بود. بزرگ‌ترین تفاوت رهگیرها با دیگر جنگنده‌ها، مربوط به محدود بودن تسلیحات آن‌ها می‌شود.

هدف اصلی رهگیر، حمله سریع و مؤثر است؛ به همین دلیل، این هواپیماها بیشتر دارای موشک‌های دوربرد هستند که برای هدف قرار دادن دشمن از فاصله زیاد طراحی شده‌اند. برخلاف آن، تسلیحات مناسب برای نبردهای نزدیک، مثل موشک‌های هدایت‌شونده مادون قرمز ایم-۹ سایدوایندر، در این جنگنده‌ها کمتر به کار می‌رود.

جنگنده‌های معمولی برتری هوایی، به‌طور کامل برای نبردهای هوایی، مهندسی و تجهیزات تسلیحاتی مجهز شده‌اند و تعادلی بین سرعت، مانورپذیری، ظرفیت حمل تسلیحات و مداومت پرواز ایجاد می‌کنند تا برتری هوایی را حفظ نمایند. این جنگنده‌ها معمولاً در قالب گروه‌های پروازی، گشت‌های هوایی انجام می‌دهند و وظیفه دارند تا ضمن شناسایی و مقابله با یک یا چند هواپیمای دشمن، از یک منطقه مشخص و ممنوعه محافظت کنند. از نمونه‌های این جنگنده‌ها می‌توان به اف-۱۵ ایگل و سوخو-۲۷ فلانکر اشاره کرد.

چند فروند رهگیر اختصاصی همچنان باقی مانده‌ و آیا هنوز هم کاربرد دارند؟

پس از پایان جنگ سرد، هواپیماهای رهگیر اختصاصی تقریباً جای خود را به جنگنده‌های چندمنظوره‌ای دادند که توانایی انجام نقش رهگیری را نیز دارند. آمریکا در دهه ۱۹۸۰ آخرین رهگیر اختصاصی خود، یعنی کانویِر F-106 دلتا دارت را کنار گذاشت.

اروپا نیز در اوایل سال ۲۰۱۱، رهگیر اختصاصی پاناویا تورنادو ADV مدل F-3 را از خدمت ارتش خارج نمود و چین نیز به تدریج هواپیمای شن‌یانگ J-8 را در سال ۲۰۲۲ کنار گذاشت. روسیه تنها کشوری است که هنوز میگ-۳۱ فاکس‌هاوند، رهگیر اختصاصی خود، را همچنان در ناوگانش حفظ کرده است. با وجود اینکه این هواپیما از اوایل دهه ۱۹۸۰ به خدمت گرفته شده، روسیه برنامه دارد آن را تا سال ۲۰۳۰ نگه دارد و سیستم‌های راداری آن را ارتقا دهد؛ به این ترتیب این کشور می‌خواهد موشک‌هایی مشابه R-77 به آن اضافه کرده و قابلیت‌های مافوق صوت کینژال را برای آن به‌کار گیرد.

۵ فروند از سریع ترین جت های جنگنده جهان؛ از MiG-25 Foxbat تا F-14 Tomcat

روسیه در حال توسعه نسل جدیدی از هواپیماهای رهگیر است که با نام PAK DP یا میگ-۴۱ شناخته می‌شود و قرار است آن را جایگزین میگ-۳۱ کند. به دلایل مختلف، شمار دقیق رهگیرهای اختصاصی روسیه مشخص نیست، اما گفته می‌شود که بین ۸۵ تا ۱۳۱ فروند هستند.