مشهد: پایتخت سنگ های قیمتی جهان

مشهد شهری با ظرفیت های فراوان اقتصادی

مشهد، تنها یک شهر تاریخی و مذهبی مهم ایران و جهان نیست . مشهد، پایتخت سنگ های قیمتی ایران و یکی از مقصد های اصلی تجارت برای عاشقان سنگ و جواهرات در جهان است .

ایران پهناور چهار فصل زیبا، یکی از جذاب ترین مقاصد گردشگری جهان در هزاره سوم به شمار می رود که روز به روز، ظرفیت های تاریخی،‌باستانی، فرهنگی، هنری و طبیعی آن بر ایرانگردان و ایرانشناسان جهان، آشکار می شود. اگر چه از بین هزاران اثر تاریخی و باستانی و میراث معنوی ایرانیان، تنها ۲۱ اثر در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است، اما کاوش های باستان شناسی و تلاش های گسترده ای که برای شناسایی، ثبت، نگهداری و صیانت از میراث مادی و معنوی سرزمین پارسی صورت می گیرد، هر روز توانایی های فوق العاده این اقلیم را بر همگان هویدا می کند که سنگ های قیمتی، یکی از این توان مندی های به شمار می رود.

خراسان: مهد سنگ های قیمتی ایران

با وجود توان مندی های گردشگری و مذهبی فوق العاده این خطه ، مشهد با داشتن معادن فوق العاده، پایتخت سنگ های قیمتی ایران و جهان نیز معرفی شده است. سنگ های قیمتی مشهد، شهره خاص و عام و آوازه جهانی دارد که همین امر سبب شده تا مشهد اخیرا از سوی شورای جهانی صنایع دستی www.wcc-aisbl.org)  ) به عنوان شهر جهانی سنگ های قیمتی انتخاب شود.

تنها معدن سنگ باکیفیت جواهر(Gemstone Quality)کشور با پیش‌بینی ۵۰۰ کیلوگرم جواهر در خراسان رضوی وجود دارد. این معدن دارای سنگ «آکوامارین» (Aquamarine) است که در منطقه خواجه‌مراد واقع شده است. از مجموع ۳۷ نوع سنگ قیمتی و نیمه‌قیمتی کشور، ۲۲ نوع در خراسان‌رضوی شناسایی شده است که سنگ‌های قیمتی موجود در خراسان‌رضوی شامل چندین نوع گارنت، فیروزه و کریزوکولا (Chrysocolla) است.

(انگشتری قیمتی با گارنت سبز رنگ جذاب)

جواهر گارنت یک گروه بزرگ با ۱۵ زیر شاخه است و گارنت سبز بیشتر از انواع دیگر در ایران یافت می‌شود، البته انواع سنگ‌های قیمتی و تزئینی در ایران بسیار زیاد است، اما در ایران امکان استخراج بسیاری از آن‌ها و تراش تقریبا همه آن‌ها وجود ندارد. اکثر سنگ‌های استخراج شده در ایران و آنچه از افغانستان به صورت قاچاق به ایران می‌آید، به صورت چمدانی به کشورهایی از جمله آمریکا و اروپا صادر می‌شود.

خراسان‌ رضوی از دیرباز مرکز سنگ‌های قیمتی و نیمه ‌قیمتی بوده است و وجود مرغوب‌ترین معدن فیروزه جهان و سایر ظرفیت‌های معدنی در حوزه سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی، حضور بیش از ۸۵درصد واحدهای تراش سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی در مشهد و اشتغال بیش از ۷۰درصد تولیدکنندگان طلا و جواهر به امر جواهرسازی، مشهد را به بزرگترین کانون دادوستد این‌گونه سنگ‌ها تبدیل کرده است.

(لایه های فیروزه در معدن فیروزه نیشابور)

معدن فیروزه نیشابور خراسان، نه تنها مهم‌ترین معدن فیروزه ایران است بلکه در سطح جهانی نیز به دلیل کیفیت عالی ان به خصوص انواع عجمی و شجری، ممتاز بوده و از معروفیت بین المللی برخوردار شد. این معدن با ذخیره ۹ هزار تن و ظرفیت تولید سالانه ۱۹ تن در ۵۵ کیلومتری شمال غربی نیشابور، در جاده قدیم سبزوار و در روستای «معدن» قرار دارد.

به طور تقریبی از هر تن سنگ فیروزه خام این معدن ۸ تا ۱۰ کیلوگرم فیروزه به دست می‌آید. معدن نیشابور، گران قیمت ترین غار ایران است که اتفاقا در سال های اخیر، ژئو تورهایی توسط موسسات گردشگری برای بازدید از ان در اختیار طبیعت گردان و عاشقان سنگ های قیمتی ایران برگزار می شود.

(تصویری از معدن فیروزه نیشابور)

هنر سنگ تراشی در خراسان سابقه دیرینه ای دارد. از بررسی های باستان شناسی در اطراف مشهد و توس ظروف سنگی به دست آمده که تعدد این ظروف، حکایت رواج حرفه سنگتراشی و اهمیت آن و کاربرد ظروف سنگی در زندگی روزمره مردم دارد.

(شیوه تراش فیروزه نیشابور در کارگاه تراشکاری مشهد)

(فیروزه نیشابور )

اهمیت سنگ های قیمتی و تجارت این حوزه، فقط مربوط به دوران معاصر نیست. در عیون الاخبارالرضا شیخ صدوق از اباصلت هروی یار نزدیک امام رضا نقل شده است: «حضرت رضا (ع) چون به قریه سناباد رسید به کوهی که مردم از سنگ آن برای تهیه غذای خود دیگ‌‎ها می‌ساختند تکیه داد و فرمود: «پروردگارا این کوه را برای مردم نافع قرار بده و برکت را در آن و ظرف هایی که از آن تهیه می کنند زیاد فرما.» سپس دستور داد، تا از آن کوه ظرف‌هایی برای حضرتش تهیه کردند حضرت رضا (ع) دستور می دادند در همان ظرف های سنگی برایشان غذا درست کنند.

تاریخ چند صد ساله مشهد در حوزه سنگ های قیمتی، به خودی خود می تواند مشهد و سنگ های قیمتی اش را در میراث معنوی و جهانی یونسکو به ثبت برساند .

سوغات جدید مشهدی ها با سنگ قیمتی

مسئول دبیرخانه سوغات زیارت مشهد، چندی پیش اعلام کرده بود که تسبیحی از جنس سنگ هرکاره، توسط هنرمندان صنایع دستی خراسان رضوی به عنوان محصول جدید سوغات زیارت در مشهد تولید شد.

در واقع از دوره امام رضا تا دوره های کنونی مردم مشهد از برکت کوه سنگی که تکیه گاه شهر است دیگ هایی می سازند و با وجود هجوم ظروف تفلون، لعابی و پیرکس به شهرها برخی از خانواده ها ترجیح می دهند آبگوشت و یا حتی برخی از خورشت ها را در این ظروف که موسوم به هر کاره است، تهیه کنند.

سنگی که یکی از بزرگترین منابع آن «یعنی کوه سنگی» در کنار شهر مشهد قرار دارد. پیوند نام این سنگ با ظروف سنگی آنچنان زیاد بود که چنانچه الان نیز در مشهد متداول است. به دیگ هر کاره یا به گویش محلی (هرکره Harkara) می گفتند.

(نحوه برش سنگ هرکاره در استان خراسان)

سنگ هر کاره گونه ای از سنگ های دگرگونی است که «تالیشیست Taleshiste» نامیده می شوند. این سنگ در ضمن این که حرارت های زیاد را تحمل می کند با ناخن خط برمی دارد و چون خوب شکل می گیرد از آن جهت ساختن دیگ و ابزار و وسایل تزیینی استفاده می کنند.  به سنگ هرکاره «سنگ دیگ» نیز گفته می شود.

(نحوه سنگ شکنی در معادن سنگ هرکاره در مشهد)
معادن این سنگ خاص در مناطقی چون زنجان، سیستان، کرمان، خوی، ماکو، سبزوار، تربت حیدریه و بیرجند یافت می شود اما استخراج عمده و انبوه آن از معادن اطراف مشهد مقدس است.

(نحوه ساخت دیزی سنگی از سنگ هرکاره)

این سنگ ها پس از استخراج از معدن در کارگاه به کمک ابزاری چون تیشه، سوهان، پرگار و اسکنه پرداخت می شدند. سنگ تراش به کمک تیشه ناهمواری های سنگ را می تراشید و از اسکنه جهت خالی کردن درون سنگ بهره می برد و پس از پایان کتیبه های موردنظر را روی ظرف حکاکی می کرد.

(معادن سنگ هرکاه در مشهد)

مهم‌ترین معادن سنگ مشهد عبارتند از «بزه اوشر» Baze ušar، «بزه انقى» Baze annaqi، «بزه زکریا» Baze zakaria و «بزه نجفى» Baze najafi که عموماً در جنوب شهر مشهد واقع هستند. تولید ظروف سنگی و مجسمه از این سنگ در بسیاری از کشورهای جهان مانند هند، برزیل، چین و … از دیرباز انجام می‌شده است اما جالب است بدانید بسیاری از قدیمی‌ترین ظروف و آثار ساخته‌شده این سنگ در جهان در سایت‌های باستان‌شناسی کرمان مانند «تپه یحیی»، «شهداد» و «جیرفت» یافت شده‌اند.

ظروف یافت‌شده از این سایت‌های باستانی مربوط به اوایل هزاره سوم پیش از میلاد است. این سنگ امروزه نیز در بسیاری از کشورها برای تولید ظروف و مجسمه و سوغات استفاده می‌شود و شاید مثال شناخته شده از کاربرد امروزه این سنگ، مجمسه «مسیح نجات‌دهنده» در شهر ریودوژانریو با ارتفاعی بالغ بر ۳۷ متر باشد.

همه این توصیفات بیان گر این حقیقت است که مشهد، به درستی به عنوان پایتخت سنگ های قیمتی جهان انتخاب شده است.

مشهد، پایتخت سنگ های قیمتی شد

(اطلاع رسانی درباره برنامه های معرفی شهر جهانی سنگ های قیمتی ایران در شورای ویژه)

روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی اخیرا اعلام کرد: : پس از ارسال پرونده مشهد به شورای جهانی صنایع دستی، داوران این شورا اردیبهشت ماه امسال از مشهد بازدید کردند. پس از بررسی‌های نهایی و اعلام نظر روسای چهار منطقه اروپا، آمریکای لاتین، آمریکای شمالی و آفریقا، طبق نامه خانم غدا هیجاوی رئیس منطقه آسیا و اقیانوسیه شورای جهانی صنایع دستی و بر اساس اعلام رسمی دفتر رئیس این شورا، مشهد به عنوان شهر جهانی سنگ های قیمتی انتخاب شد.

(سنگ های قیمتی مشهد و تسیج، یکی از سوغات مشهد است که باید برای آن برند سازی انجام شود)

بررسی ها نشان می دهد که در حوزه صنایع دستی ایران، بیش از ۷۰ مورد از آن در استان خراسان رضوی فعال بوده و ۹۰ درصد تراش، تولید، فروش و صادرات سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی ایران در این استان و در شهر مشهد انجام می شود.

به فکر پایتخت سنگ های قیمتی باشیم

 پرهیز از خام فروشی و تولید ارزش افزوده، می تواند پایتخت سنگ های قیمتی جهان را به یکی از محورهای اقتصاد مقاومتی و صادرات صنایع دستی ایران تبدیل کند

با آن چه در این گزارش مختصر درباره پایتخت سنگ های قیمتی جهان اشاره کردیم می توان دریافت که مشهد، تنها قطب گردشگری مذهبی نیست و می تواند قطب ژئوتوریسم برای سنگ های قیمتی و تجارت این کالای با ارزش نیز به شمار رود.

حمایت از میراث فرهنگی و مادی و معنوی ایران، به اندازه حمایت از ظرفیت های معدنی کشور اهمیت دارد. در حالی که معدن فیروزه نیشابور بزرگترین معدن فیروزه جهان است، سنگ‌های درخشان این معدن به نام و کام ترک‌ها در جهان تجارت می‌شوند. همچنین به دلیل نبود علم، هنوز با فناوری قدیمی و با استفاده از مواد منفجره، عملیات استخراج صورت می‌گیرد که باعث کاهش ارزش این سنگ گران‌ بها می‌شود.

این در حالیست که در کشورهایی همچون آمریکا و هند که معادن آنها از لحاظ کیفیت در مقابل فیروزه نیشابور حرفی برای گفتن ندارند، استخراج با روش‌های علمی انجام می‌شود و باعث شده هر روز شاهد ارزش افزوده در محصولات استخراج‌ شده آنها باشیم.

علی رغم اینکه ایران بعد از هند و برزیل، سومین تولید‌کننده سنگ‌های تزیینی قلمداد می‌شود و سابقه درخشانی در این حوزه به ویژه فیروزه نیشابور دارد، تجارت فیروزه ایرانی از قدیم‌الایام در ترکیه انجام می‌شد و از همان زمان تاکنون نام “تورکیوس” را در جهان کسب کرده است. ایران از نظر سنگ‌های تزیینی و سنگ نما وضعیت خوبی دارد؛ به طوری که در حال حاضر چهار میلیارد تن ذخیره سنگ‌های تزیینی در ایران وجود دارد که سالانه بیش از ۱۳.۵ میلیون تن تولید دارند.

چند توصیه

۱-سال ۲۰۱۷ میلادی، مشهد به عنوان پایتخت فرهنگ اسلامی توسط ISESCO برگزیده شده است و انتظار می رود شمار گردشگران بین المللی به این شهر سال آینده افزایش چشمگیر داشته باشد. برندینگ برای سنگ های قیمتی مشهد یی از اولویت های برنامه ریزی برای برگزاری شکوهمند ویژه برنامه های سال جهانی ۲۰۱۷ برای مشهد است.

برای کسب اطلاعات بیش  تر به سایت رسمی mashhad2017.org مراجعه کنید.

۲-سنگ های قیمتی مشهد،‌ نیازمند سایت جامع بین المللی چند زبانه است تا دنیا درک بهتری از ظرفیت های فوق العاده سنگ های قیمتی پایتخت جهانی اش داشته باشد که رونق کسب و کار و صنایع دستی مشهدی ها و استان هم هم جور را نیز به دنبال خواهد داشت.

۳-ژئو توریسم در مشهد اهمیت بسیاری دارد. سازمان گردشگری کشورمان، برای توسعه اکورتوریسم و ژئوتوریسم در خراسان، تلاش های بیش تری را در دستور کار قرار دهد و از تجارب کشورهای صاحب سبک دنیا در این عرصه استفاده نماید.

۴-معرفی ظرفیت های سنگ های قیمتی مشهد در رسانه ملی و حتی در مراکز گردشگری ایران و جهان، مقوله ای ملی و دارای اهمیت و پرستیژ فوق العاده برای عاشقان سنگ های قیمتی و لوکس بازان  است که ان ها را به سفر به ایران به جای تایلند (پایتخت سنگ های قیمتی رنگی آسیا) تشویق می کند.