مهاجرت داخلی در ایران: فرصت ها و چالش ها

تهران، مهاجر پذیر ترین استان و خوزستان مهاجر فرست ترین استان

مهاجرت داخلی، پدیده ای است که تغییر در سبک زندگی افراد و هم چنین دگردیسی در شرایط زندگی که ناشی از تحولات  اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی می باشد، از عوامل  تاثیر گذار آن به شمار می رود. بحران آب در ایران و هم چنین عدم رونق مطلوب مناطق محروم یا کمتر توسعه یافته در بخش های غربی و جنوب شرقی کشور سبب شده تا با پدیده ای به نام مهاجرت داخلی روبرو شویم. موضوع آب، بهداشت و اشتغال، سه مقوله مهمی است که در تسریع و تسهیل روند مهاجرت داخلی تاثیر زیادی داشته و به نظر می رسد، دولت در عصر ایران ۱۴۰۰ باید برای برخورد هوشمندانه با این موضوع، اقدامات کارسازی را در دستور کار قرار دهد تا فرآیند مهاجرت داخلی، هم چنان ابزاری فرصت آفرین برای رونق ملی و ارتقا تولید ناخالص ملی بوده و کشور از این بابت آسیب جدی نبیند.

به هر حال، مقوله مهاجرت داخلی مساله ای است که در اکو سیستم پدافند غیر عامل باید نگریسته شود و موضوع جذابی برای دانشجویان کارشناسی ارشد و دکترا رشته های جامعه شناسی، مدیریت شهری، روانشناسی و گرایش های علوم پزشکی خواهد بود. مهاجرت داخلی، پدیده ای فراگیر بوده و نمونه های بسیاری در کشورهای مختلف جهان دارد. چه بسا افراد برای پرداخت کمتر مالیات به نقاطی با آب و هوای نامساعد (مثل تگزاس در آمریکا و کیرونا در اسکاندیناوی) رفته و به واسطه دریافت حقوق بیشتر، عوارض کمتری را مجبور به پرداخت هستند که همه این ها را باید در گسترش انقلاب  صنعتی جستجو کرد. توزیع نامطلوب خدمات در سطح کشور نیز  از دلایل رونق گرفتن مهاجرت داخلی خواهد بود که این موضوع را در تهران میتوان مشاهده نمود.

مهاجرت از تهران: واقعیتی محتمل!

 در هر یک کیلومتر مربع از مساحت تهران، ٩۶٩ نفر زندگی می‌کنند؛ یعنی ٢٠ برابر متوسط کشور. کارشناسان می‌گویند، تهران دیگر بیش از این ظرفیت توسعه ندارد. کارشناسان با تکیه بر اطلاعات مرکز آمار، همین جمله را برای مهاجر پذیری این شهر تکرار می‌کنند. تهران به تنهایی ١۴,٧‌ درصد از جمعیت شهری کشور را درون خود جای داده است. علاوه بر این، آلودگی هوا هر زمستان و پاییز، بزرگ ترین درد پایتخت می‌شود. اکنون باید تهدید لرزه ها و آب و هوا را نیز به آن اضافه کرد که سال  ۹۶، خیلی ها را زمین گیر کرد.

در این شرایط جدا از مردمی که هنوز به‌ هزار دلیل به این شهر شلوغ مهاجرت می‌کنند؛ عده قلیلی به فکر رفتن افتاده‌اند. این عده قلیل به نظر می رسد با تداوم بحران آب و هوا، محیط زیست و ترافیک و شلوغی و بحران اشتغال، تا افق ۱۴۰۴ (پایان برنامه چشم انداز بیست ساله جمهوری  اسلامی ایران) به شدت افزایش خواهد یافت و سران سه قوا باید راه حلی جامع برای برون رفت از مشکلاتی که پایتخت با آن روبروست و گردشگری و اقتصادی شهری این کلانشهر را تهدید می کند، ارائه کنند و از مشاوران برجسته بین المللی هم استفاده نمایند.

مهاجرت داخلی در کشورهای در حال توسعه

این مشکل در کشورهای در حال توسعه که با میزان های بالای رشد شهری مواجهند بیشتر نمود می یابد، به همین جهت بسیاری از این کشورها بر نامه هایی در جهت رفع مشکل در نظر دارند. برای مثال ، از ۱۱۶ کشور در حال توسعه، ۹۰ کشور به سازمان ملل اعلام کردند که سیاست هایی را برای کاهش یا معکوس کردن روندهای شتابان مهاجرت آغاز کردند.

لذا مهاجرت در مباحث مربوط به شهرنشینی، هم به عنوان یکی از عوامل اصلی رشد شهری و هم به عنوان یکی از عوامل پدید آورنده مسایل شهری، همواره مطرح می شده ومد نظر بوده است. در تمام کشورها، زمانی که فرآیند شهر نشینی رخ می دهد منجر به حرکات قابل توجه جمعیتی می شود. شکل غالب وکلیشه ای مهاجرت ها، مهاجرت روستا- شهری است; هر چند الزاما، بیشترین شکل نیست. طبق نظر کارشناسان، میان مناطق توسعه یافته و درحال توسعه تفاوت های چشمگیری از لحاظ وضعیت شهر نشینی و رشد جمعیت شهر نشین وجود دارد.

مقاسیه نسبت شهرنشینی در کشور های توسعه یافته با کشور های در حال توسعه نشان می دهد که در تمام سال ها شهرنشینی در کشورهای توسعه یافته بیشتر بوده است، اما شتاب شهرنشینی در کشورهای در حال توسعه برابر ۶۰ درصد و در کشور های توسعه یافته ۸ درصد در دوره ۱۹۷۰ تا۲۰۰۰ است.

تاثیرات مهاجرت داخلی در توسعه ملی

این نوع مهاجرت باعث تغییر در ترکیب سنی وجنسی جمعیت در هر دو منطقه می شود و رشد بیشتر جمعیت شهری نسبت به جمعیت روستایی را در پی دارد. پیش بینی می شود نسبت شهر نشینی در کشور های در حال توسعه در سال ۲۰۳۰ به بیش از ۸۲ در صد برسد و طبق اعلام سازمان ملل در حقیقت می بایست منتظر پدیده مهاجرت سریع و رشد شهرنشینی در کشورهای در حال توسعه بود. به هر حال، هرچند مهاجرت داخلی و به طور عمده از روستا به شهر فشار قابل توجهی در برخی مناطق جهان ایجاد می کند اما در مورد نقش آن نباید بیش ازاین تاکید داشت چراکه رشد جمعیت شهری به طور روز افزونی نتیجه رشد ذاتی جمعیت است تا نتیجه مهاجرت.

انواع مهاجرت داخلی

در خصوص انواع مهاجرت داخلی می توان تقسیم بندی ذیل را اشاره کرد:

▪مهاجرت  از روستا به روستا

▪ مهاجرت از روستا به شهر

▪ مهاجرت از شهر  به روستا

▪مهاجرت شهر به شهر

در ایران به ویژه پس از اصلاحات ارضی، انجام اقداماتی در ساختار فعالیت کشور یعنی ایجاد صنایع مونتاژ وکارخانجات تولیدی در اطراف شهرهای بزرگ و توجه به بخش شهری، روند این نوع مهاجرت ( روستا- شهر) را افزایش داد . به طور کلی می توان دریافت که کشور ما ایران نیز به عنوان یکی از کشورهای در حال حال توسعه، تحولات قابل توجهی را در حوزه شهر نشینی و موضو عات مرتبط با آن را باید مد نظر داشته باشد.

مشکلات مهاجرت داخلی (روستا به شهر)

از جمله مشکلاتی که پیرامون مهاجرت داخلی و به خصوص نوع روستا به شهربه وجود می آورد می توان موارد ذیل را بیان کرد:

۱- نوعی خرده فرهنگ در شهر مقصد به وجود می آید که ساختار وشکل سازمان یافته شهری ا دگرگون می کند

۲- پیامد مهاجرت برای مهاجران علاوه بر تغییرات زندگی اقتصادی و تحولات فرهنگی همراه با بعد مسافت، موجبات تضعیف اقتدار خانوادگی را نیز فراهم می کند.

۳- کمبود های عاطفی وحمایتی برای مهاجران ظاهر می گردد که این خود زمینه ای مشارکت تازه ای را درقالب همبستگی متقابل با همسایگان پدید می آورد ، به طوری در صورت عدم سازگاری با محیط احتمال افزایش جرم وانحراف بسیار بالا می گردد .

۴- کهنسالی جمعیت روستا; به دلیل اینکه اکثر مهاجران را افراد جوان ۲۵ تا۵۰ سال تشکیل می دهند.

۵- کاهش باروری، در نتیجه عدم وجود نیروی جوان در روستا

۶- کاهش بهره روی در محصولات کشاورزی وتولیدی به علت عدم وجود نیروی مناسب کار

۷- عدم وجود خلاقیت ونوآوری و عدم توسعه تولیدات کشاورزی

۸- افزایش طبیعی جمعیت و کمبود کار و فقر عمومی روستائیان در مناطق روستایی با کمبود اشتغال و اضافه جمعیت روبرو می شوند.

تهدیدهای  مهاجرت داخلی (روستا به شهر)

به طور کلی این نوع مهاجرت باعث تغییر در ترکیب سنی و جنسی جمعیت در هر دو منطقه می شود و رشد بیشتر جمعیت مقصد را در پی دارد. طبق آمارهای سازمان ملل در بیشتر کشورهای در حال توسعه مهاجران روستایی بین ۲۵ تا ۶۰ درصد جمعیت شهری را تشکیل می دهند. در چنین شرایطی رشد بیکاری و عدم اشتغال مناسب، زمینه جرم و آسیب های اجتماعی را فراهم می سازد. در نتیجه بی هنجاری، انزوا و بیگانگی و طغیان علیه ارزش ها را به ارمغان می آورد.

همچنین مهاجرت و تحرک بیش از حد همراه با ساخت های نامناسب اقتصادی و فرهنگی به رشد انحرافات و گرایش به بیگانگی و اعتیاد و غیره کمک می کند. در کشورهای توسعه نیافته شهرنشینی همراه با عدم رشد خدمات، مستقل از توسعه صنعت، گسترش می یابد و به کاهش تولیدات و بیکاری های پنهان و آشکار و توسعه جرایم شهری منجر می شود.

با توجه به آنچه که اشاره شد می توان بیان کرد که راه حل این مسائل را باید در توسعه اجتماعی، اقتصادی مناطق مختلف کشور بخصوص مناطق روستایی و شهرهای کوچک دانست. توسعه اقتصادی روستایی، سرمایه گذاری روستایی در ارائه خدمات و تسهیلات، ارائه آموزش و پرورش و… توازن بین جمعیت و منابع در مناطق روستایی کشور رو به توسعه تقویت می کند. منابع مهم و پراهمیت کشاورزی و دامداری باید کم ارزش تلقی نگردند شهرها و صنایع معدن و کارخانه ای شهرها نمی توانند کلیه افراد متقاضی را جوابگو باشند لذا روستاها و وضعیت اقتصادی آن را باید تقویت و اصلاح و احیا کرد.

باید در نظر داشت تا زمانی که در شهر درآمد و رونق بیشتری وجود دارد جریان مهاجرت از روستا به شهر ادامه خواهد داشت و تنها راه ممکن به حداقل رساندن یا جلوگیری از این جریان و عواقب وخیم آن، برنامه هایی است که طی آن درآمد شهرهای کوچک و روستایی را بالا برده به طوری که فاصله درآمد بین شهر و روستا به حداقل برسد.

موضوعات پژوهشی در حوزه مهاجرت داخلی

علت‌ها و زمینه‌های مهاجرت توسط متخصصین به مواردی شامل عوامل اقتصادی (درآمد، اشتغال، تصرف زمین)، عوامل جمعیتی (سن، جنس، وضع تأهل)، عوامل مربوط به شیوه زندگی، سطح تحصیلی و فرصت‌ها، خدمات ترابری و ارتباطات، خدمات اجتماعی و وسایل تفریحی تقسیم‌ بندی می‌شوند. مهاجرت و چگونگی توزیع مجدد جمعیت در داخل کشور یا اصطلاحاً مهاجرت داخلی، از اساسی‌ ترین عواملی هستند که سیاست‌ گذاران اقتصادی – اجتماعی جامعه برای کنترل جمعیت، جهت دادن به جابه‌جایی‌های جمعیتی و نیز هدایت جمعیت به‌سوی قطب‌ های اقتصادی به آن توجه دارند و به همین دلیل، پژوهش درباره تغییرات حاصل از مهاجرت در جمعیت هر منطقه، بسیار ضروری است.

به نظر شما، معضلات و فواید مهاجرت داخلی در ایران چیست؟