شاهکارهای معماری آبی ایران را در این جا ببینید

سازه هایی که زمانی منبع آب مردم شهرهای ایران بودند

آب انبار، بخشی از سبک زندگی مردمان ایران در سال های دور بوده است. روزگاری که سیستم آب لوله کشی شهری در دسترس نبوده و مردم برای تامین آب، از مخازن بزرگ نگهداری آب استفاده می کردند.

(تصویر برکه کل، بزرگ ترین آب انبار ایران در استان فارس)

اگر بخشی از دنیای مهندسی آب در جهان را می خواهید مشاهده کنید، به ایرانگردی بپردازید و شاهکارهای معماری ایران را در سیستم های آب رسانی قرن ها پیش مشاهده کنید. آب انبار ها، بخشی از شکوه وصف ناشدنی معماری سنتی ایران به شمار می رود که هم ظرفیت های آبرسانی کشور را در قرن ها پیش به تصویر می کشد و هم سبک زندگی و رویکرد عام المنعه نگری سازه هایی است که در معماری سنتی ایران مانند مساجد ساخته می شد را بازگو می کند.

آب انبار های ایران از ساری و گرگان گرفته تا طبس ، نراق و اراک و یزد و فارس و سیستان، پراکنده است. بسیازی از معماران دنیا، آب انبار های ایران را شاهکار های معماری آبی جهان می دانند که در طراحی  و ساخت ان، با کم ترین امکانات، بالا ترین سطح ذوق و نوآوری برای چیره شدن بر جبر طبیعت و نگهداری از کالای گران بهایی چون آب را در دستور کار قرار دادند.

(آب انبار تاریخی  شهر رضا اصفهان)

ارزش آب را ما ایرانی ها که اکنون آب شیرین ارزان لوله کشی شده بهداشتی در اختیار داریم متوجه نیسیتم. ارزش آب را مردمانی که در روزگار صد سال پیش به ما قبل زندگی می کردند به خوبی می دانستند. چه برای شست و شو و چه برای استحمام و چه برای کارهای دامداری و کشاورزی و چه برای استفاده شخصی و نوشیدن، آب به زحمت فراوان بدست می آمد. مساله خیلی مهم در زمینه آب که همواره مد نظر بوده است، مقوله نگهداری منابع آبی است.

(آب انبار مرادی رفسنجان در استان کرمان)

در قرن های پیش، آب را در آب انبار ها نگهداری می کردند. آب انبار، حوض و یا استخر سرپوشیده ای است که برای ذخیره آب معمولا در زیر زمین ساخته می شد تا ار گزند سرما و گرما در امان باشد. در مناطق مرکزی ایران که همواره خورشید سوزان دارد و بارش باران، کم تر از چند میلیمتر در سال است، آب انبار را از آب باران و یا آب جویبار های فصلی که در طول سال در دسترس بود، پر می کردند و آن را به سختی محافظت می کردند.

آب ‌انبار سردار بزرگترین آب انبار تک گنبدی ایران است که در سال ۱۲۲۷ هجری قمری در محله راه ری شهر قزوین ساخته شد.

بیش ترین آب انبار های ایران در شهر قزوین واقع است و به همین خاطر،، قزوین را شهر آب انبار های ایران می نامند. آب انبار ها، بخشی از تاسیسات آبی شهر در زمان های قدیم و تا حد زیادی وابسته به قنات ها و جویبار ها بوده است .

(تصویر آب انبار دروازه شیراز واقع در ورودی شهر که مربوط به دوره صفویه می باشد.)

اب انبار به نام های مختلفی همچون منبع، مصنع ، در برخی نقاط چون بیرجند بنام«حوض انبار»،حوض ، برکه، در ساوه مرغی و مرغک، در خندق . بیابانک بنام هود یا همان حوض خوانده شده است.واژه برکه درمنابع متاخر اسلامی به همان معنای ابن انبار است.در دیگر کشورهای اسلامی به این نوع از مخازن آبی،سردابه در ترکمنستان، مصنع در مصر،خزان در فلسطین و حوض در هرات نام می نهند.

(تصویر آب انبار صفی آباد با ۳۰۰ سال سابقه در استان خراسان شمالی یکی از ظرفیت های گردشگری این شهر است)

آب‌انبار یکی از عناصر شاخص در سکونت گاه‌های کویری از جمله مناطق یزد، کاشان وجنوب استان فارس که در حال حاضر تعدادی از آنها هنوز مورد استفاده قرار می‌گیرند. ازآب انبار های ایران می ‌توان به آب انبار زیبای ۳۰۰ ساله شهر صفی آباد در استان خراسان شمالی اشاره کرد. بزرگترین آب انبار ایران نیز به نام گنج البحر در شهرستان گراش فارس واقع شده است.

(تصویری از آب مربوط به بزرگ ترین آب انبار ایران در شهرستان گراش استان تاریخی فارس)

آب انبار و تاریخ ایران

آب انبار، بخشی از هویت ایرانیان و میراث گذشتگان و جلوه ای از هنر معماری و مهندسی مردمان پارس بوده است. در زمانی که بسیاری از ساکنان نقاط مختلف زمین، حتی در جاهای پر آب مانند اروپای امروزی، ساختاری برای نگهداری آب نداشتند، نواوری و ذوق و هنر ایرانیان بوده است که آب انبار های بزرگ و ارزشمندی را در قرن ها پیش به سرانجام رسانده و از آن ها در امروز به عنوان آثار باستانی یاد می کنیم.

(تصویر آب انبار مسجد جامع اعظم قزوین)

بررسی ها نشان می دهد که قدیمی ترین آب انبار ایران با پیدایش نخستین تمدن های ایران زمین همراه بوده است. گفته شده که قدمت مخزن آب انبار شهر ایلامی دوراونتاش در چغازنبیل (در ۴۰ کیلومتری جنوب شرقی شهر تاریخی شوش در استان خوزستان) به نیمه اول هزاره دوم قبل از میلاد مسیح باز می‌گردد.

وقتی جلو تر بیاییم و به عصر هخا منش ها برسیم، می بینیم که سیستم مهندسی آب رسانی پیشرفته ای در آن زمان حاکم بوده است که در بقایای تخت جمشید مشاهده می شود. از دوران حکومت هخامنشیان نیز بقایای آب انبار و آب راه‌های متعدد در محدوده تخت‌ جمشید وجود دارد.

در جلو تر، از دوران ساسانی در ناحیه جنوب و جزایر خلیج فارس نیز مخزن ‌هایی به جا مانده که از اعتباری خاص برخوردار است. در واقع آب ‌انبار ها علاوه بر نقش مهمی‌ که در زندگی روزمره مردم داشته‌ است، از موقعیت خاصی نیز در فرهنگ و اعتقادات مردم این سرزمین برخوردار بوده تا جایی که جنبه تقدسی هم یافته‌ است.

(تصویر آب انبار بزرگ گرمسار در استان تاریخی و زیبای سمنان)

معماری آب انبار ها

آب انبار ها در سراسر ایران، معماری واحدی ندارند و ساختار معماری و طراحی آن ، تا حدودی با یکدیگر متمایز است. اما به هر حال شیوه طراحی سازه و معماری آب انبار ها در مناطق مختلف کشور ۴ فصل ایران، از ساختار های متفاوتی برخوردار است و تحت تاثیر سبک های معماری محلی و اسلوب های متناسب با آب و هوای آن مناطق طراحی و اجرا می شده است.

سازندگان و مهندسان با دقت و نکته‌‌سنجی بسیار، به مسائل عمده‌ای چون میزان فشار آب بر کف و سطح آب ‌انبار، تهویه، تصفیه و جلوگیری از آلودگی آب، توجه کامل داشته‌اند.

(تصویر آب انبار سنتی کیش در استان هرمزگان)

ما در ساختار طراحی سازه آب انبار ها، با ویژه گی  های عمومی شامل مخزن (خزینه یا تنوره)، سردر، بادگیر (خیشخان)، راه پله و پاشیر مواجه هستیم. همان طور که در شکل زیر مشاهده می کنید، آب انبار از بادگیر برخوردار بوده و سر دری که زیر آن دربی قرار دارد تشکیل شده است. در داخل آب انبار که راه پله ای قرار دارد و معمولا بیش از ۵۰ پله را شامل می شود، فضایی سرد و خشک مشاهده می شود که بخشی از دنیای گردشگری زیر زمینی ایرانیان را تشکیل می دهد.

منبع آب انبارها به شکل مکعب، مکعب مستطیل، هشت گوش و استوانه و مدور ساخته شده که تمامی یا بخش عمده آن در زیر زمین حفر می‌شود. این بخش معمولا در زمین سفت تعبیه می‌شود تا از ریزش دیواره‌های آب انبار جلوگیری شود. کندن مخزن در داخل زمین از دو جهت اساسی مورد توجه بوده است. نخست آن‌که به کمک توده‌های خاک فشرده پیرامون منبع به میزان بسیار بر قدرت مقاومت دیواره‌ ها افزوده می‌شود و دیگر آن‌که به کمک عایق طبیعی خاک دور منبع، از میزان نفوذ گرما در تابستان و گرم شدن آب جلوگیری به عمل می‌آید.

(تصویر آب انباری زیبا با یادگیر های ۴ گانه در شهر لار)

اگر به آب انبار ها بروید مانند فضای غار های ایران است. مکانی تقریبا تاریک که روشنایی خاصی ندارد. تاریکی آب انبار ها سبب می شد که میکروب های غیر هوازی که برای رشد و نمو خود نیاز به نور دارند، نتوانند در محیط آب انبار زندگی کنند و برای همین محیط تقریبا بهداشتی در آب انبار همیشه وجود دارد. املاح و ذراتی که در آب هست، ته نشین می شود و آب موجود، آبی بهداشتی و گوارا هست. بعضا در داخل آب انبار ها، نمک و آهک می ریختند تا هم چون کلر، نقش ضد عفونی و گند زدایی انجام شود .

آب آب انبار ها در زمستان معمولا یخ نمی زد و در تابستان های داغ نیز، سرد و گوارا بود. موضوعی که در نقاط کویری ایران مانند یزد و طبس به خوبی مشاهده می شود.

(تصویر آب انباری خاص با ۷ بادگیر خشتی زیبا در عصر آباد)

سر در آب انبار ها یکی از چشم گیر ترین بخش های این سازه ارزشمند است. سر در خیلی از آب انبار ها شبیه هم است. معمولا از قوس بزرگ میانی، لچکی های دو سوی قوس و کتیبه ای که اطلاعات آب انبار را می داده است،، تشکیل می شد. بررسی نوشته‌های کتیبه‌ها در سردر آب انبارها چه از نظر شناخت فرهنگ مردم جامعه و چه از نظر شناخت بازتاب باورهای مذهبی مردم، از اهمیت خاصی برخوردار است.

یکی از زیبا ترین آب انبار های ایران را در قزوین شاهد هستیم.

این آب انبار در سال ۱۲۵۶ھ .ق بنا و زیباترین آب انبار شهر قزوین محسوب می شود. آب انبار دارای سر دری زیبا مزین به کاشی و طاق رسمی بندی و کتیبه سنگی است. راه شیر آب انبار دارای سی و سه پله، با سقفی با قوس جناقی است. از ویژگی های دیگر این آب انبار وجود دو بادگیر به ارتفاع هشت متر با تزیینات کاشی کاری است.

یکی از تفاوت های عمده این آب انبار های آب انبار هایی که در این گزارش مشاهده می کنیم آن است که ورودی آب انبار، پله می خورد تا به محوطه اصلی آب انبار برسیم و سکو های دو طرف هم در کنار پله های ورودی قرار دارد. کاشی کاری اطراف هم برگرفته از نماد های مذهبی ایران است

برخی از کتیبه ها، شعر های مناسبتی را شامل می شد که تا حدی ، مرتبط با سردار تشنه لب کربلا حضرت ابا عبدالله الحسین علیه سلام بود. کاشی های هفت رنگ معرق زیادی در آب انبار های ایران مشاهده می شود که کتیبه های زیبایی از آب انبار های تاریخی ایران هستند. همان طور که در آب انبار زییای قزوین مشاهده می کنید.

(تصویری از داخل آب انبار زیبای شیخ علی خان اسد آباد در استان تاریخی و دیدنی همدان)

یکی از بخش های جالب آب انبار های ایران، بخش سکو های سنگی پهنی اهست که در دو طرف ورودی آب انبار قرار دارد. این سکوها فرصتی برای نشستن و صحبت کردن افراد با یکدیگر بوده است که سبک زندگی و نوع دیدگاه معماری در کمک به سبک زندگی سنتی مردمان روزگار مختلف را تببین می کند.

(تصویر آب انبار حیکم در استان مرکزی- آب انبار حکیم در انتهای بازارچه سپه واقع شده و بانی آن حاج میرزا آقای حکیم است. این آب انبار دارای سردری زیبا با رسمی بندی است)

آب انبار ها را غالبا با بادگیر مشاهده می کنیم. در مناطق کویری و مرکزی ایران مانند یزد و کرمان،  معماران ورزیده ابنیه مختلف را به اندیشیدن روش ‌هایی برای تهویه هوا وا داشته است. بشرویه در خراسان جنوبی و شهر یزد را شهر بادگیر های ایرانی می دانند. یکی از این روش‌ های شاخص و بی‌ نظیر استفاده از بادگیر در شکل‌های مختلف بوده است. در آب انبارها به این دلیل که آب راکد در یک محل دچار فساد و گندیدگی می‌شود، استوار کردن بادگیر بر فراز آنها به جهت سالم نگه داشتن آب و خنک کردن آن از ملزومات و ارکان اصلی احداث این بناها گردید تا جریان هوا را در آن برقرار سازد.

(تصویر بادگیر خانه گلبتان در بندر لنگه ایران)

اگر درباره بادگیر های سنتی ایران چیزی نمی دانید باید عنوان کنیم که بادگیر، برج ‌هایی هستند که برای تهویه بر بام خانه‌ها ساخته می‌ شود. بادگیر را همچنین بالای آب انبارها و دهانهٔ معدن‌ها برای تهویه می‌ساختند.

(تصویر بادگیر های ۴ گانه خانه ای قدیمی در شهر یزد ایران)

در خانه‌ها هوای خنک از بادگیر، که نوع ابتدایی تهویهٔ مطبوع به شمار می‌رود، به اتاق‌های طبقهٔ همکف یا زیرزمین‌ها فرستاده می‌شود. بادگیر از عناصر و سمبل‌های معماری ایرانی است اما امروزه در بسیاری از کشورهای خاورمیانه استفاده می‌شود .

(تصویر آب انیار های اوز لارستان که ساختاری گنبدی شکل دارد و معماری سازه با معماری آب انبار هایی که در مناطق مرکزی ایران دیده می شود متفاوت است)

اهمیت حیاتی این بناها موجب می‌شد که در انتخاب نوع مصالح و کیفیت ساختمان آنها به شدت دقت شود و افزودن بر بخش‌ها و اجزای ضروری، جلوخان‌هایی بزرگ، سردر و هشتی، پله‌های پهن، بادگیرهای بلند و همچنین تزیینات گوناگون در آنها به کار رود. از جمله معروفترین این آب‌انبارها در تهران باید به این موارد اشاره کرد: «سید اسماعیل، صاحب ایوان، بابا نوذر، یوزباش، سید ولی، امامزاده یحیی، رضا قلی خان، چهل تن و کوچه غریبان.

(تصویر آب انبار کشف شده مربوط به دوران قاجار در محله دولاب تهران سال ۱۳۹۳)

بزرگ ترین آب انبار تهران قدیم که مرمت شده است، سید اسماعیل نام دارد. سال گذشته در محله دولاب تهران، آب انباری مربوط به دوران قاجار کشف شد که نشان می دهد هنوز آب انبار های کشف نشده ای از تهران قدیم وجود دارد. البته سال پیش نیز در  کتابخانه باغ نگارستان تهران، سازه مدیریتی آب کشف شد.

(تصویر آب انبار برکه بام بلند یا آب انبار آقا از آب انبارهای بزرگ شهرستان لار که در محله پیرغیب شهر قدیم و در جهت جنوب شرقی بقعه میر علی‌بن حسین شهریار قرار گرفته‌ است)

(تصویر آب انبار رستم گیو در استان تاریخی یزد)

آب انبار های معروف

با این گزارش تقریبا مفصلی که مشاهده کردیم، با ساختار آب انبار ها، فلسفه وجودی، ساختار معماری و تنوع آن در شهرهای مختلف کشور آشنا شدیم. آب انبار ها همان طور که در ابتدای گزارش اشاره کردیم، بخشی از هویت و میراث فرهنگی و باستانی ایرانیان هست و به شهر خاصی مرتبط نیست. همه جای ایران شاهد آب انبار هایی متناسب با شرایط اقلیمی و فرهنگ و سبک زندگی مردمان آن خطه هستیم و به همین خاطر، تنوع معماری آب  انبار ها و باد گیرهای آن ها سبب می شود که بتوان گردشگری آب انبار های ایران را به عنوان ظرفیتی در گردشگری روستایی در نظر داشت.

(تصویر آب انبار تکیه امیر چخماق یزد – میدان امیرچخماق نام میدانی در شهر یزد است. مجموعه امیرچخماق یزد شامل بازار، تکیه، مسجد و دو آب‌انبار که قدمت‌شان به دوره تیموریان می‌رسد..)

درباره آب انبار معروف یزد باید گفت که این آب انبار که در زیر تکیه امیرچقماق قرار دارد و اکنون بخشی از موزه آب یزد را تشکیل می‌دهد، به همراه بازارچه حاجی قنبر در زمان امیرچقماق و به دستور نظام‌الدین حاجی قنبر جهانشاهی احداث گردیده است. اواسط قرن نهم حجری (حدود سنه ۸۵۰) روزگار بنای مجموعه تاریخی امیرچقماق است و جزء موقوفات امیرچقماق است. این آب انبار یک ورودی دارد و با پایین رفتن از ۵۰ پله می‌توان به پاشیر آب انبار و محل برداشت آب رسید .

سه نکته جالب درباره آب انبار امیر چخماق یزد این که:

کل بدنه این آب انبار در زمین مدفون است، حتی گنبد فوقانی تهویه هوا هم در دل زمین قرار دارد و تیزه گنبد در سطح زمین است که در شکل بالا مشاهده می کنید.

هم چنین بادگیرهای آب انبار در بدنه دیوار بازارچه حاجی‌قنبر جا گرفته است و چیزی را که در دیگر آب انبارها به نام بادگیر می بینیم در اینجا مشاهده نمی‌شود. مساله بعدی این هست که پلکان آب انبارها در اکثریت قریب به اتفاق آن ها به وسط خزینه برخورد می‌کند، که در این آب انبار پلکان در جنب خزینه قرار دارد و شاید علت آن بوده است که اگر می‌خواستند پلکان به وسط خزینه برخورد کند باید دقیقاً زیر مناره‌ها را خالی می‌کردند که این مسئله استقامت مناره ‌ها را کم می‌کرد.

(نمای داخلی آب انبار امیر چخماق یزد)

معروفترین آب انبارهای ایران عبارت است از آب انبار رستم گیو، آب ‌انبار شش ‌بادگیری و آب ‌انبار تکیه امیر چقماق در شهر یزد است که بازدید کننده زیادی دارند. تکیه امیر چخماق در سال ۱۳۳۰ و مسجد امیر چخماق در سال ۱۳۴۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیدند. میدان امیر چقماق، یکی از شاخص ‌ترین مجموعه ‌های تاریخی و گردشگری در شهر یزد محسوب می ‌شود.

هم چنین، آب انبار سردار بزرگ که بزرگ‌ترین آب انبار تک گنبدی ایران در قزوین به شمار می رود و در این گزارش هم مشاهده کردیم.

آب انبار رستم گیو مربوط به دوره قاجار است و در یزد، حاشیه بلوار بسیج واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۷۵ با شماره ثبت ۱۸۲۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.