گنجینه‌ای بزرگ از کتاب‌های خطی اسلامی که در صحرای بزرگ آفریقا فراموش شده اند

شهرستان بیابانی «شنقیط» در موریتانی، واقع در حاشیه غربی صحرای بزرگ آفریقا از زمانی که در حدود بیش از ۱۲ قرن پیش کشف شده تاکنون با تغییرات بسیار اندکی مواجه بوده است. خانه‌های این روستا همچنان از گل و سنگ های قرمز رنگ با سقف های مسطح ساخته شده اند که روی آن ها چوب های درخت نخل خودنمایی می کند.

در دیوارهای این خانه های باستانی، حفره‌های کوچکی به عنوان پنجره در نظر گرفته شده است و در خانه نیز از چوب درخت آکاسیا که چندین سال است دیگر در منطقه رشد نمی کنند و اثری از آثارشان دیده نمی شود، ساخته شده است.

بسیاری از این کلبه های خشتی در حال حاضر مخروبه شده اند و ساکنین آن ها به خاطر طوفان های شن صبحگاهی، خانه و کاشانه خود را رها کرده و به منطقه ای دیگر نقل مکان کرده اند.

زمانی «شنقیط» با جمعیت ۲۰۰ هزار نفری یک شهر بزرگ محسوب می شد، اما اکنون فقط چند هزار نفر در آن ساکن هستند.

با محو و پنهان شدن این شهر در زیر شن های صحرا، خانواده های اندکی که همچنان در این منطقه مانده‌اند، به گنجینه باقی مانده از شهر چسبیده اند و از آن ها محافظت می کنند. یکی از گنجینه های ارزشمند «شنقیط»، نسخه های خطی کتب اسلامی است که در نوع خود بسیار گرانبها هستند.

به دلیل قرار گرفتن در مسیر چندین جاده تجاری، شهرستان «شنقیط» در قرن ۱۱ میلادی یکی از مهم‌ترین مراکز بازرگانی در زمان یادشده بشمار می رفت. کاروان های تجاری در این شهر توقف کرده و به فروش کالاهای خود می پرداختند. به طور همزمان نیز به شترهای خود استراحت می دادند.

بعدها این منطقه به محلی برای توقف و استراحت بین‌راهی زائرین مکه تبدیل شد. از آنجا که شمار گسترده ای از مردان اهل علم و دانش از این منطقه عبور می کردند و به این خاطر که در این اقامت‌گاه بین‌راهی، اهالی دین، به تبلیغ مذهب و دانشمندان به ارائه علوم پایه می پرداختند، شهر شنقیط شهرت جهانی پیدا کرد. همین امر موجب شد تا به بستری مناسب برای تبلیغ و ترویج ادیان تبدیل شود.

به موجب این امر، چندین سده، مردم از تمامی نواحی غربی قاره آفریقا به شنقیط سفر می کردند تا به کسب علوم دینی، قانون، نجوم، حساب و هندسه و علم طب و داروسازی بپردازند.

حدود نیم قرن پیش، حدود ۳۰ کتابخانه وسیع با هزاران کتاب خطی در این منطقه وجود داشت. اما در حال حاضر فقط ۵ کتابخانه از این گنجینه ارزشمند باقی مانده است.

این کتابخانه های خصوصی توسط خانواده های مختلف نگهداری شده و نسل به نسل به فرزندانشان سپرده شده اند تا در نهایت دقت و وسواس از آن ها محافظت شود. اما متاسفانه به دلیل باز بودن قفسه های کتاب و طوفان های شن عظیمی که در این منطقه وزیدن دارند، تعداد زیادی از این کتب ارزشمند در اثر توفان های شن از بین رفته اند.

در سال های گذشته، دولت موریتانی در تلاش بود تا این نسخه های خطی را از صاحبان آن ها خریداری کرده و در شرایط مناسبی از آن ها نگهداری نماید، اما خانواده ها به هیچ عنوان زیر بار این درخواست نمی روند و حاضر نیستند گنجینه خانوادگی خود را در اختیار دولت قرار دهند. محافطت از این کتاب ها برای هر خانواده یک افتخار بسیار بزرگ بشمار می رود.

«صیف اسلام»، مدیر مدرسه راهنمایی شنقیط و یکی از افرادی که بیش از ۷۰۰ کتاب در اختیار دارد، در این رابطه گفته: «آیا شما حاضر می شوید که دست یا پای خود را به دیگران اهدا کنید؟ این نسخ خطی نیز جزوی از وجود ما بشمار می رود.»

گمانه‌زنی می شود که حدود ۳۳ هزار کتاب خطی قدیمی در این منطقه وجود دارد. اما فقط حدود دو هزاز نسخه از آن ها تمیز و صحافی شده و در موزه ملی نگهداری می شوند.