نگاهی به سبک مد و لباس اطلسی زنان تاجیکستان در نوروز

تاجیکستان، سرزمین تضادهای شگفت انگیز طبیعی و یکی از مقصدهای نوروز گردی ایرانیان به شمار می رود که با زبان فارسی تاجیکی، قرابت های فرهنگی بسیاری با ایرانیان امروز دارند. آیین های بسیاری در سرزمین تاجیک ها، شباهت به فرهنگ ایران داشته که نوروز، میراث جهانی تمدن بزرگ پارسی که از سال ۱۳۸۸ هجری شمسی، توسط سازمان ملل متحد ثبت جهانی گردید، یکی از آنها است.

تاجیکستان، سرزمین کمتر شناخته شده برای ما ایرانی ها با وجود پارسی زبان بودن اکثریت مردم این دیار، توجه خاصی به لباس و پوشش سنتی و محلی داشته و در مراسم و رویدادهای ملی و حتی بین المللی، شاهد حضور دختران و زنان تاجیکی با مد و لباس سنتی رنگارنگ هستیم.

از نظر غربی ها، یکی از دلایل جذابیت رویدادهای ملی این کشور، نوع لباس رنگارنگ و پر زرق و برق مردان و زنان تاجیکی بوده که جلوه خاصی را به رویدادهای مختلف این کشور می بخشد. برای آشنایی با سبک مد و لباس سنتی زنان تاجیکی، سرویس هنری روزیاتو امروز شما را به ضیافتی از لباس های هیجانی تاجیک ها می برد.

لباس «اطلس یا اطلسی»، لباس خاص مردم تاجیک است که در آستانه نوروز برتن می‌کنند و هر بانوی تاجیک کوشش می‌کند از این کالا برای خود، لباس ملی آماده کند.

قبلاً در میان دختران تنها لباس “آدرس” (نوعی پارچه) معمول بود امروز آنان از این متاع یک سر و لباس پره برای مثال “کرته” (نوعی لباس زنانه)، “پاچامه” و “تاقی” (کلاه) بر تن می‌کنند.

بنابراین با فرا رسیدن فصل بهار و در روزهای جشن نوروز بازار چنین کالاهایی در کشور خیلی گرم و در فروشگاه‌ها متاع اطلس، آدرس و پامیر‌های مهره دار (نوعی کلاه بدخشانی) به خوبی به فروش می‌رسد.

در بهار زیبای امسال، نخستین گزارش سرویس هنری را به بررسی لباس های سنتی بانوان کشورهای همسایه اختصاص داده ایم. به امید آنکه لباس های سنتی اقوام ایرانی نیز در مراسم ملی و حتی بین المللی مورد استقبال عموم مردان و زنان به خصوص نسل جوان ایرانی قرار بگیرد.

با مد گردی تاجیکی امروز ما همراه باشید.

فرهنگ مد و لباس تاجیکستان

تاجیکستانی ها، علاقه زیادی به فرهنگ و هنر دارند و به همین خاطر، بسیاری از مراسم ملی و مذهبی آن ها، مملو از طرب و ترانه های ملی است که منطبق با فرهنگ و ادبیات کهن این سرزمین به شمار می رود. تاجیک ها، از نظر رفاه در وضعیت مطلوبی هستند و به همین خاطر، یکی از شاد ترین ملت های منطقه محسوب می شوند.

فرهنگ شادی و شادی آفرینی تاجیک ها سبب شده تا با وجود تاریخی پر فراز و نشیب و عدم برخورداری از پیشرفت های جهان اولی، به عنوان کشوری جهان سومی از دیدگاه روابط بین الملل، اما همچنان افرادی شاد و علاقمند به خانواده و روابط اجتماعی گرم باشند و به عنوان ملتی مهمان نواز در نظر جهانگردان شرق و غرب شناخته می شوند.

فرهنگ شادی در تاجیکی ها سبب شده تا فرهنگ مد و لباس آنها نیز مبتنی بر باورهای انرژی مثبت و شاد زیستن تاجیکی ها، متحول شده و امروزه شاهد جشنواره ای از لباس های رنگارنگ و جذابی باشیم که زنان و دختران تاجیکی در کوی و برزن بر تن می کنند.

گر چه همه مردم تاجیکستان مسلمان نیستند، اما فرهنگ پوشش بانوان تاجیکی،‌ برهنگی لباس های غربی و آنچه در خیابان های روسیه و آذربایجان شاهد هستیم را نداشته و شاید یکی از دلایل این موضوع را بتوان به سنت اصیل پوشاک تاجیکی مرتبط دانست.

در این کشور، توجه خاصی به لباس های اطلسی داده می شود و پارچه های ابریشم رنگارنگ در فروشگاه های عرضه لباس های زنانه با استقبال چشمگیری همراه شده است. در چند دهه اخیر بعد از فروپاشی نظام کمونیستی اتحاد جماهیر شوروی سابق، مسئولان دولتی از دانشجویان و کارمندان دولت خواسته اند تا لباس های ملی را اجر نهاده و نسبت به پوشش هایی با پارچه های اطلسی اقدام کنند.

اکنون کارخانه هایی برای تولید اطلس در سراسر تاجیکستان راه اندازی شده و به نظر می رسد، همچون لباس های رنگارنگ سنتی هندوها، لباس های زنان تاجیک نیز بتواند به عنوان بخشی از واقعیت مد و لباس اورآسیا مطرح شود.

برخی از کارشناسان مد و لباس تاجیکی عقیده دارند که ترویج لباس ملی برای مردان و زنان تاجیکی در صورتی که با پارچه اطلسی با کیفیت طراحی و دوخته شود، حتما استقبال گسترده مردم را به همراه خواهد داشت و می تواند از گرایش مد گرایی غربی دختران و پسران تاجیکی تا حد زیادی بکاهد.

لباس های خنک و سبک اطلسی امروزه در همه فصول سال توسط دختران و بانوان این کشور استفاده می شود. حتی برای آن دسته از بانوان مسلمان تاجیکی که الزامات و محدودیت های خود را در لباس پوشیدن دارند، طراحان مد تاجیکی مدتی است که با پارچه های اطلسی رنگارنگ با حفظ موازین مربوطه، برای این قشر از مشتریان خود نیز، طرح های قابل قبولی را ارائه کرده اند.

به هر حال تاجیکستان امروز، به فکر تقویت عناصر ملی در لباس های محلی شهروندان این کشور است و هر ساله در ۷ نوامبر، جشنواره مد تاجیکستان برگزار می شود که چندی سالیست مخاطبان بین المللی زیادی هم دارد چرا که شاد و رنگارنگ و البته گران قیمت و خوش دوخت است و ظریف کاری هایی با انواع و اقسام سنگ ها بر روی پارچه های ابریشمی انجام می شود.

رنگ ریزی این پارچه ها نیز معمولا طبق روش پیشینیان و سنت های قدیمی تاجیکی انجام می شود. گل بست، روش قدیمی در مد و لباس تاجیک ها است که مخاطبان بسیار دارد. این روش در میان روس ها به عنوان رنگ آمیزی گره ای معروف است.

در رنگ ریزی لباس های تاجیکی تلاش می شود که رنگ های طبیعی باشد و رنگ پیاز و گردو معمولا استفاده می کنند. پارچه های پاک مبتنی بر فاکتورهای زیست محیطی و دوستدار محیط زیست، بخشی از روش تولید لباس های سنتی فاخر امروزی زنان تاجیک را به خود اختصاص می دهد.

برخی از لباس های سنتی زنان تاجیک، دارای خطوط و نقش و نگارهایی خاص است که فلسفه مخصوص به خود دارد. مثلا خطوط افقی به معنای زمین، خطوط مواج یادآور آب و خطوط عمودی یادآور باران و خطوط مورب نشانه ای از آتش و گرما است. البته در طراحی لباس های تاجیکی بعضا سعی شده تا از نمادها و نقوش ایرانی مانند بته جقه نیز استفاده شود.

همه این نقش و رنگ ها، مبین اطلاعات خاصی است و به نوعی، انرژی مثبت و سیگنال های مثبت را به ارمغان می آورد. استفاده از گل دوزی هایی با صدف‌، بخشی از روش طراحی نوین لباس های بانوان تاجیکستان است. لباس هایی که با صدف دوخته می شود قیمت بیشتری دارد.

در صدف، مروارید وجود دارد و صدف هر زنی، فرزندش است. این یادآور مهر و عطوفت و ارتباط مادر و فرزندی است که نمادی در برخی از لباس های تاجیکی دیده می شود و پیام های خاصی دارد. عدم علاقه اکثریت زنان تاجیکی به پوشش های سیاه رنگ، خود نشان دهنده این واقعیت است که فرهنگ شادی و لباس های محلی رنگارنگ، تا چه اندازه توانسته سبک مد و لباس شرقی و سنتی و جذاب تاجیکی ها را در این کشور توسعه دهد.

برخی از فعالان مذهبی در تاجیکستان، لباس هایی مبتنی بر باورهای مذهبی را با استفاده از فرهنگ مد و لباس سنتی این کشور توسعه داده اند که جشنواره مد و لباس و فستیوال اطلس،‌ گامی برای احیای دوباره فرهنگ مد در این کشور است.

داستان پارچه های اطلسی

بافندگی در تاجیکستان،‌ همچون فرش بافی در ایران، از جمله صنایع شناخته شده و دیرینه به شمار می رود. در این میان، اطلس، با نقش و نگاره های جذاب و خاص، علاقه زیادی را در میان مردان و زنان این اقلیم به همراه داشته و پوشیدن آنها همچنان رایج و محبوب است.

اطلس (حریر، پرنیان، دیبا) که در بالا از آن صحبت کردیم، نوعی پارچه های ابریشمی بود که رنگ های گوناگون داشته و مردان و زنان تاجیکی در مراسم ملی و مذهبی از آن استفاده می کنند. همانطور که زنان ژاپنی را در کیمونو هنگام مراسمات خاص و حتی عروسی شاهد هستیم، زنان تاجیکی را سر سفره عقد، بدون لباس فاخر و مرصع نشان اطلسی نمی توان تصور کرد.

یکی از هنرهای قدیمی دیگر مردم تاجیک، هنر بافندگی و نساجی است یکی از  هنرها، هنر جوراب بافی و قالی بافی است که زنان تاجیک در گذشته در فصل سرما آن را با دست انجام می‌دادند. اکنون نیز جوراب‌های دستباف در گوشه و کنار بازارهای تاجیکستان به فروش می‌رسد.

اطلس در ادبیات پارسی

به همین خاطر، یکی از مهم ترین سیاست های توسعه فرهنگی در تاجیکستان قرن بیست و یکم، ترویج لباس های فاخر سنتی مبتنی بر پارچه های اطلسی رنگارنگ است که می کوشد تا لباس ملی زنان تاجیک شود. در شعر شعرای پارسی زبان نیز از ازلیس بسیار یاد شده است که در زیر به شماری از آن ها اشاره می کنیم:‌

زین خام که دارم جگر پخته به زیرش     روزی به هزار اطلس معلم نفروشم

خواجوی کرمانی نیز به متاع اطلس اشاره کرده و از عباراتی مانند “اطلس لاجورد” و “اطلس سبز” به معنی آسمان در شعر خود استفاده کرده است:

ز سوز جگر آتشی بر افروخت                 نهم اطلس سبز چرخی بسوخت.

عبدالرحمان جامی، نیز عبارت “اطلس فیروزه” را به معنی آسمان یا چرخ به کار برده است:

ذوق مستانی صبوحی زده بزم تو دل،      صبح در اطلس فیروزه تو چاک انداخت.

حافظ شیرین سخن نیز در این باره می گوید:

لطیفه ایست نهانی که عشق از او خیزد          که نام آن نه لب لعل و خط زنگاریست

جمال شخص نه چشم است و زلف و عارض و خال     هزار نکته در این کار و بار دلداریست

قلندران حقیقت به نیم جو نخرند                  قبای اطلس آن کس که از هنر عاریست

اگر حمایت مارگیر را در بخش ۳۷ مثنوی معنوی خوانده باشید، مولانا جلال الدین بلخی حکایتی را نقل می کند که سوی کوهسار می رود و حکایت اخلاقی جالبی دارد و در بخشی از آن، از اطلس نام می برد:

آدمی کوهیست چون مفتون شود                    کوه اندر مار حیران چون شود

خویشتن نشناخت مسکین آدمی                     از فزونی آمد و شد در کمی

خویشتن را آدمی ارزان فروخت                        بود اطلس خویش بر دلقی بدوخت

همانطور که مشاهده می کنید، در شاهکارهای ادبی زبان شیرین پارسی نیز از کلمه اطلس بارها به شیوه های مختلف توسط رندان طریقت و استادان سخن بر زبان جاری شده است و این قضیه نشان گر اهمیت اطلس در زبان و فرهنگ ایرانیان است که در لباس و پوشش امروز تاجیکی ها جلوه گر می شود.

اهمیت اطلس در فرهنگ تاجیک در سالیان اخیر به صورت حرفه ای در دستور کار قرار گرفته است. برگزاری آزمونی موسوم به اطلس یکی از این اقدامات فرهنگ مدار به شمار می رود. در این آزمون، از بافندگان زبردست با استفاده از پارچه های اطلسی خواسته می شود تا لباس مدرن دوخته و به نمایش بگذارند.

یکی از اهداف این آزمون جلب توجه جوانان به این پارچه ملی است. برای ارتقای جایگاه این پارچه تاجیکی روز ١۶ آوریل نیز روز اطلس اعلام شده است.

استفاده از لباس های اروپایی در بین مردم تاجیک پس از سلطه روس ها بر آسیای میانه از اواخر قرن نوزدهم رایج شد و نام های بسیاری برای پوشاک های نو وارد زبان نوشتاری و گفتاری مردم گردید.

هنر بافندگی (نساجی) تاجیکان به عنوان قومی که در امتداد بخش عظیمی جاده ابریشم قرار داشتند، از دیرباز شناخته شده است. اطلس در میان پارچه هایی ست که تاجیکان روی تار و پود آن نقش و نگار ویژه خود را بافته اند.

در دوران شوروی نیز تاجیکستان کارخانه های متعدد تولید اطلس داشت و فرآورده های این کارخانه ها در بیرون از تاجیکستان نیز به فروش می رفت. کارشناسان این رشته در تاجیکستان در باره فراوانى تولیدات “خجند اطلس”، یکی از عمده ترین کارخانه های تولید اطلس می گویند که با پارچه های بافته آن می شد، شش بار دور کره زمین را پوشاند.

صرف نظر از دخالت دولت شوروی در نحوه لباس پوشی مردم اطلس در میان زنان تاجیک همچنان رایج و محبوب ماند. صنایع اندک تاجیکستان که یک کشور عمدتا کشاورزی است، در پی فروپاشی شوروی شدیدا آسیب دید و کارخانه های صنعتی معدودی که در این جمهوری وجود داشت، از جمله “خجند اطلس” معروف از فعالیت باز ماندند.

واژه هایی مثل کاستیوم (کت) بریوک (شلوار) پلتا (پالتو) و پلش (بارانی). اما علیرغم همه تدابیر فرهنگی روس ها تاجیک ها توانستند سنن و رسوم ملی خود را علی رغم بیش از ۷۰ سال سلطه شوروی حفظ کنند و موفق به حفظ هویت خود در پوشاک هایشان نیز شدند.

در مقایسه با لباس های زنان، لباس های مردان در تاجیکستان با صد سال پیش اصلا قابل قیاس نیست. حالا بیشتر مردان و جوانان تاجیک به شیوه اروپایی لباس می پوشند. اما همزمان پوشش یکته (روپوش بی آستر) و جامه (روپوش آستردار) و طاقی (کلاه) نیز همچنان در میان مردان و جوانان تاجیک رایج است.

افراد مختلف، جدا از مقام و جایگاه اجتماعی خود در جامعه، به هنگام برگزارکردن جشن و ماتم و دیگر رسم و آیین های ملی خود عمدتا با لباس ملی، یعنی جامه و طاقی حاضر می شوند. جامه مثل خلعت است، منتهی در داخل آن پنبه می گذارند و عمدتا لباس گرم برای زمستان محسوب می شود.

“بی قسب”، “مشک ظفر” از جمله انواع جامه های تاجیکی است. در مراسم و جشن های مختلف تاجیکان، پوشش به عنوان یک افتخار ملی جایگاه ویژه دارد، و حتی دولت تاجیکستان به رهبران کشورهای خارجی در پایان دیدارهای رسمی خود از تاجیکستان لباس ملی تاجیکی هدیه می دهد. در گذشته اطلس خجند، سمرقند، کان بادام، اندیجان و شهرهای دیگر آسیای میانه خیلی مشهور بوده است.

درس هایی از لباس تاجیکی

آن چه که مسلم است، کشور تاجیکستان به عنوان نماد شاد پوشی و توجه به باورهای ملی و آیینی در فرهنگ مد و لباس، می تواند سرمشق خوبی برای طراحان فشن ایرانی و مسئولان مربوطه به خصوص “کارگروه مد و لباس وزارت ارشاد” باشد که با اتخاذ سیاست های مشوقانه، فرهنگ مد و لباس شاد و رنگارنگ و مبتنی بر باورهای اقوام ایرانی را در سال جاری و آینده، راهبری کند.