تحقق دنیای سیاه «۱۹۸۴» جورج اورول؛ سیستم اعتبار اجتماعی چین چگونه کار می کند؟

این روزها یکی از خبرهایی که بیش از همه در جهان جنجالی شده، خبر اجرای سیستم اعتبار اجتماعی در چین است که بر اساس آن برای شهروندان کشور بسته های تشویقی یا تنبیهی در نظر گرفته می شود. شاید اولین چیزی که با شنیدن این خبر به ذهن افراد (البته افراد اهل مطالعه کتاب های خاص!) می رسد داستان کتاب بی نظیر «۱۹۸۴» اثر جورج اورول است که در آن چنین تصویری از دنیای کمونیسم ارائه شده بود. در این کتاب، تمامی رفتارهای شهروندان توسط سیستم دولتی دیکتاتوری کنترل می شود و هر شهروند با توجه به کردار و رفتار خود تشویق و یا تنبیه می شود.

این همان سیستمی است که اکنون در چین پیاده سازی می شود. در می ۲۰۱۶، وقتی مادری اهل چنگدو، پس از سفر به پکن، قصد بازگشت به خانه را داشت متوجه شد که تنها گزینه پیش روی او سفری ۲۰ ساعته با قطار است که پس از ۱.۸۰۰ کیلومتر مسیر خسته کننده ی زمینی او را به خانواده اش خواهد رساند. اسم این زن در فهرست سیاه دولت قرار گرفته بود که او را از خرید اقلامی خاص و استفاده از خدمات عمومی ویژه ای که نیاز به کارت های شناسایی داشت- از جمله خرید بلیط هواپیما و قطارهای سریع السیر- محروم می ساخت. این زن که نام خانوادگی او وِی عنوان شده، یک سال قبل از همسرش جدا شده بود.

وی در یک سال اخیر درگیر پرونده قضایی بود که شوهر سابقش بدون اطلاع او به خاطر حقوق مربوط به ملاقات با فرزندانشان علیه او به اجرا گذاشته بود. دولت چین، تنها به خاطر داشتن پرونده ای اینچنینی، این زن را از برخی حقوق شهروندی و ساده اش محروم کرده بود. در یکی دو سال اخیر نوشته های زیادی در مورد ابزارهای در حال گسترش کنترل اجتماعی و شهروندی در چین منتشر شده است که از آن میان می توان به ساخت کارت های شناسایی خاص و دوربین های تشخیص چهره در تمامی خیابان ها و اماکن عمومی اشاره کرد.

اما هیچکدام از این ابزارهای جاسوسی از شهروندان به اندازه سیستم اعتبار اجتماعی (Social Credit System) کشور که مراحل اولیه پیاده سازی را طی می کند جنجال ساز نشده اند؛ چهارچوبی برای نظارت و دستکاری رفتارهای شهروندان با استفاده از بسته های دوگانه تشویقی و تنبیهی. ایده این سیستم اورولی بسیار ساده است: با بدست آوردن و ذخیره داده های مربوط به شهروندان از طریق وزارتخانه ها و ادارات متنوع دولتی، مقامات چین می توانند درک کاملی از رفتار شهروندان کشور و توسعه روش هایی برای کنترل این رفتارها بدست آورند.

بیشتر بخوانید: رونمایی «نیکلاس مادورو» از کارت شناسایی هوشمند چینی برای کنترل شهروندان ونزوئلایی

هدف دولت چین از پیاده سازی چنین سیستم پادآرمانشهری، به گفته کارشناسان اجتماعی و حقوقی، کنترل رفتار سایبرنتیک، فراهم سازی امکان کنترل و جاسوسی از اشخاص و مواجه کردن این افراد با عواقب رفتارهایشان (رفتارهای مثبت یا منفی) در سریع ترین زمان ممکن است. بدین ترتیب دولت چین می تواند ابزارهای نظارتی و جاسوسی خود از شهروندان را به سطحی جدید و بی سابقه توسعه دهد که مشابه آن تنها در داستان «۱۹۸۴» اورول دیده می شود. بسیاری این ماجرا را با داستان های سریال علمی تخیلی «آینه تاریک» (Black Mirro) و تصویری که این سریال از آینده دنیای تکنولوژی ارائه می دهد تشبیه می کنند و برخی دیگر نیز، همانطور که گفته شد، به یاد داستان رمان انتقادی «۱۹۸۴» نسبت به سبک حکومتی کشورهای کمونیست افتاده اند.

در هر صورت، تمامی منتقدان، سیستم اعتبار اجتماعی را وسیله ای برای استفاده نامشروع و سرکوبگرانه دولت چین از اطلاعات مربوط به شهروندان دانسته اند. علیرغم نامش، سیستم اعتبار اجتماعی برخلاف بسیاری از گزارش ها یک سیستم واحد و یکپارچه نیست. تمامی ۱.۴ میلیارد شهروند چینی با یک عدد سه رقمی رتبه بندی نمی شوند بلکه این سیستم، ترکیبی از یک اکوسیستم بسیار پیچیده است که خود از چندین سیستم فرعی تشکیل شده که هر یک سطح متفاوتی از توسعه داشته و افراد خاصی در اجتماع را تحت تاثیر قرار می دهد. بخش اصلی این سیستم اعتبار اجتماعی مربوط به فهرست های سیاه و فهرست های قرمز است که بر اساس نمره اعتبار اجتماعی، افراد را در خود جای می دهند.

فهرست های سیاه، افراد را به خاطر رفتارهای نادرستشان تنبیه کرده و فهرست های قرمز نیز به شهروندان به خاطر رفتارهای خوبشان بسته های تشویقی می دهند. بر اساس طرح ارائه شده توسط کابینه دولت چین در سال ۲۰۱۴، هدف این سیستم اعتبار دهی اجتماعی تشویق افراد جامعه به احترام به قانون و خودداری از زیر پا گذاشتن قانون به منظور ترویج «فرهنگ صداقت» و درستکاری در جامعه است.

آزمایش های اولیه

مفهوم سیستم اعتبار اجتماعی برای اولین بار در سال ۱۹۹۹ مطرح شد، زمانی که مقامات رسمی چین سعی داشتند راهی برای تقویت اعتماد شهروندان به اقتصاد بازاری در حال شکوفا شدن کشور بیابند. اما خیلی زود تمرکز از ایجاد اعتماد تجاری و مالی به سمت رفتارهای اخلاقی یا غیراخلاقی شرکت ها، مقامات رسمی، سیستم قضایی و شهروندان تغییر جهت داد. در سال ۲۰۱۰ در بخش شرقی استان جیانگسو، سیستم رتبه بندی شهروندان برای اولین بار به صورت آزمایشی به کار گرفته شد. برای نمره دهی به رفتارهای شهروندان، زیر پا گذاشتن قانون، تخطی از هنجارهای اجتماعی، رویکردها و دیدگاه های سیاسی افراد به کاهش اعتبار شهروندی آن ها می انجامید.

در ابتدا به ساکنان این منطقه ۱.۰۰۰ امتیاز داده می شد و با هر بار عبور از چراغ قرمز، رانندگی در حالت مستی، رشوه دادن به کارمندان دولتی و یا قصور در افراد سالمند خانواده، ۵۰ نمره از این امتیاز کاهش می یافت. سپس نمره نهایی در طول یک زمان مشخص برای رتبه بندی افراد در چهار گروه امتیازی از A تا D مورد استفاده قرار می گرفت. افرادی که در رده بندی A قرار می گرفتند نمره ای بیش از ۹۷۰ داشتند و کسانی که امتیاز آن ها به کمتر از ۵۹۹ رسیده بود در دسته بندی D قرار داده می شدند. افرادی که در دسته های پایین تر  (با امتیاز کمتر) قرار می گرفتند شرایط سخت تری برای دسترسی به خدمات رفاهی اجتماعی و اسکان دولتی داشتند.

بیشتر بخوانید: پیش بسوی دیکتاتوری مطلق: اجباری شدن مطالعه اندیشه های «شی جین پینگ» در چین

ساکنان منطقه و رسانه های خارجی به شدت این سیستم را محکوم کردند و اعلام کردند که دولت حتی حق رتبه بندی شهروندان را ندارد، چه برسد به اینکه از خدمات عمومی به عنوان ابزاری برای تنبیه یا تشویق شهروندان استفاده کند. برای بدتر شدن اوضاع، این سیستم را با کارت های اعتباری «شهروند خوب» مقایسه کردند که در طول جنگ جهانی دوم توسط دولت ژاپن و به عنوان ابزاری برای مدیریت اجتماعی بر شهرهای اشغال شده چین تحمیل شد. در نهایت مسئولان محلی ناچار شدند که رتبه بندی A تا D شهروندان را ملغی کنند. برخاسته از خاکستر آن طرح آزمایشی فاجعه بار، در طول سال های گذشته مدل های جدیدی در سراسر چین برای رتبه بندی شهروندان اتخاذ شده است.

در شهر رونگ چنگ در استان شاندونگ، هر یک از ۷۴۰.۰۰۰ نفر شهروند افراد بالغ شهر ۱.۰۰۰ نمره اعتباری دریافت می کنند. بر اساس نمره ای که در نهایت کسب می کنند، افراد این شهر از A+++ تا D رتبه بندی می شوند. افرادی که در رتبه های بالا قرار بگیرند بسته های تشویقی متعددی از اجاره دوچرخه بدون نیاز به سپرده مالی گرفته تا دریافت یارانه گرما در فصل زمستان دریافت خواهند کرد. سیستم اعتبار اجتماعی دیگری نیز در شهر شانگهای اجرا می شود که بر اساس یک اپلیکیشن به نام Honest Shanghai app شهروندان می توانند با وارد کردن شماره شناسایی و انجام تست تشخیص چهره می توانند نمره خود را مشاهده کنند. این داده ها از ۱۰۰ منبع عمومی جمع آوری و رتبه بندی ها بر اساس جمیع این داده ها صورت می گیرد.

ژیامن، شهری در استان شرقی فوجیان، نیز یک سیستم مشابه را به کار گرفته است که بر اساس آن افراد بالای ۱۸ سال می توانند از حساب رسمی اعتباری خود در اپلیکیشن پرطرفدار WeChat برای اطلاع از نمره اعتبار اجتماعی خود مطلع شوند. کسانی که نمره بالایی دریافت کرده باشند نیازی به ایستادن در صف سوار شدن به کشتی های مسافربری ندارند، برای اجاره دوچرخه های اشتراکی لازم نیست سپرده مالی داشته باشند و می توانند بدون هیچ پولی از کتابخانه کتاب امانت بگیرند. این سیستم دقیقا شبیه سیستم شلاق و هویج است.

سیستم اعتبار اجتماعی نه تنها در زمینه خدمات عمومی بر زندگی شهروندان موثر است بلکه راه خود را به برخی از شرکت های ظاهراً خصوصی چین را نیز باز کرده است. برای مثال شرکت های بزرگی مانند Alibaba و JD.com نیز با استفاده از یکپارچه سازی سیستم های خود با این سیستم دولتی، لیست های سیاهی تشکیل داده و کسانی که نمرات کمی را در زمینه اعتبار شهروندی کسب کرده اند از خرید اقلام لوکس خود محروم می کنند. این سیستم اعتباری داده های مربوط به رسانه های اجتماع، تاریخچه جستجوی اینترنت و تراکنش های مالی آنلاین افراد را نیز ثبت و رصد می کند.

برخی بر این باورند که این سیستم دستکم به ۴۰۰ مورد از داده های مربوط به شهروندان دسترسی دارد. سیستم اعتبار اجتماعی  قرار است در سال ۲۰۲۰ به طور کامل پیاده سازی شود اما تاکنون نیز برای میلیون ها نفر از شهروندان چینی به کار گرفته شده و تن دادن به آن نیز الزامی است. نمره ای که افراد در این سیستم دریافت می کنند ممکن است بالا یا پایین برود و همه چیز به رفتار شهروندان بستگی دارد.

هنوز مکانیسم محاسبه و رتبه بندی در این سیستم مشخص نشده اما رفتارهایی مانند رانندگی نامناسب، سیگار کشیدن در محیط های ممنوعی، خرید بازی های ویدیویی زیاد و انتشار اخبار کذب در فضای مجازی، در کنار موارد دیگری که در متن گفته شد می توانند منتهی به از دست رفتن اعتبار شهروندان منجر شوند. در تازه ترین موارد تنبیهی، بیش از ۹ میلیون نفر به دلیل دریافت نمره ضعیف در این سیستم اعتبار اجتماعی از خرید بلیط هواپیما محروم شده اند. همچنین خرید اقلام لوکس از جانب این افراد نیز تحت تاثیر قرار گرفته و بیش از ۳ میلیون نفر دسترسی خود به قطارهای بیزینس کلاس را از دست داده اند. اگر چه هنوز مکانیزم آن مشخص نشده اما یکی دیگر از موارد تنبیهی، کاهش سرعت اینترنت افراد دارای نمره پایین است.

بیشتر بخوانید: در زندان های موسوم به «مراکز بازآموزی» چین برای مسلمانان اویغور چه می گذرد؟

پرداخت نکردن به موقع قبوض خدماتی، بیش از حد بازی ویدیویی داشتن، ولخرجی و خریدهای بی فایده و پست های انتقادی در رسانه های اجتماعی نیز با تنبیه روبرو خواهند شد. ۱۷ نفر از کسانی که سال گذشته از ورود به خدمت نظامی اجباری سر باز زده بودند، اجازه ثبت نام در دانشگاه ها و یا ادامه تحصیل خود را از دست دادند. در ماه جولای گذشته، یک دانشگاه چینی از ثبت نام یک دانشجو، علیرغم قبول شدن در امتحان کنکور، خودداری کرد زیرا پدر این فرد نمره اجتماعی کمی داشت. از دیگر تنبیهات می توان به از دست دادن ورود به کارهای مهم دولتی مانند ادارت دولتی و بانک ها اشاره کرد. برای افرادی که نمرات اجتماعی خوبی دریافت کنند در زمینه سفر گردشگری خارجی تسهیلات تشویقی در نظر گرفته می شود و افرادی که نمره خوبی دریافت نکنند از اقامت در هتل های لوکس داخلی محروم می شوند.

در برخی از موارد حتی افراد قانون شکن ممکن است حیوانات خانگی خود را از دست بدهند. یکی دیگر از تاکتیک های تنبیهی، فاش شدن اسامی افراد دارای نمره کم و شرمسار کردن آن ها در انظار عمومی است. حتی شرکت های خصوصی نیز توسط دولت ترغیب شده اند که در صورت داشتن نمره اعتبار اجتماعی پایین، افراد را استخدام نکرده و پیش از عقد قرارداد استخدامی با افراد، از آن ها بخواهند نمره اعتبار اجتماعی شان را در اختیار این افراد قرار دهند. در طرف دیگر ماجرا، افرادی که نمره بالایی دریافت کنند حتی در وبسایت های همسریابی نیز شرایط بهتری داشته و پروفایل آن ها بیشتر در معرض دید جنس مخالف قرار می گیرد. همچنین تسهیلاتی مانند تخفیف در زمینه قبوض خدماتی و رتبه بندی بالاتر در بانک ها نیز در انتظار شهروندان خوب خواهد بود.

بیشتر بخوانید: ۳۳ واقعیت جالب و باورنکردنی در مورد چین که شما را حیرت زده خواهد ساخت