صنایع دستی ایران چه جایگاهی در جهان دارد؟

۲۰ خرداد به عنوان روز جهانی صنایع دستی شناخته می‌شود. نخستین همایش جهانی صنایع دستی در سال ۱۹۶۴ در نیویورک برگزار شد و از آن پس این روز به عنوان روز جهانی صنایع دستی گرامی داشته می‌شود. در ایران نیز از سال ۱۳۴۷ این روز به تقویم‌ اضافه شد.

ایران سومین کشور تولیدکننده صنایع دستی از لحاظ تنوع در دنیا بعد از هند و چین است. صنایع‌دستی ایران شامل ۱۸ گروه، ۱۵۵ رشته و ۱۴۰ زیرمجموعه است و با وجود اینکه فرش از قدیمی‌ترین هنرهای ایرانی به شمار می‌رود اما زیرمجموعه سازمان صنایع‌دستی این کشور نیست.

همینطور ایران با داشتن هشت شهر و دو روستای جهانی صنایع‌دستی، نخستین کشور دنیا از لحاظ ثبت شهرها و روستاهای جهانی است. تخمین زده می‌شود بیش از یک میلیون نفر در رشته‌های صنایع‌دستی مشغول به کارند که بسیاری از آنها در شهرهای دوردست و روستاها کار می‌کنند.

اما این سوال پیش می‌آید که در اقتصاد تک‌محصولی ایران و وابستگی شدید آن به نفت و در شرایطی که جامعه دچار بحران نوسانات ارزی است، صنایع دستی ایران چه جایگاهی می‌تواند داشته باشد؟

سید حسن مرتضوی عضو هیئت مدیره انجمن هنرمندان کشور در این ر ابطه گفته: «به جرات اعلام می‌کنم افق روشنی پیش‌روی صنایع دستی کشور نمی‌بینم.»

به اعتقاد او نبود بازارهای مناسب برای فروش و عرضه تولیدات، هر روز تعداد هنرمندان صنایع دستی را کاهش می‌دهد.

در سال‌های اخیر یکی از مشکلات بزرگ هنرمندان ایرانی واردات بی‌رویه صنایع‌دستی ارزان قیمت از کشورهایی چون چین و هندوستان بوده است.

گرانی‌های اخیر سبب شده سبد کالای خانوار ایرانی‌ها کوچکتر و الویت‌های فرعی از آن حذف شود. صنایع‌دستی از نظر بسیاری کالای غیرمصرفی و لوکس به شمار می رود. قیمت بالای مواد اولیه و کاهش قدرت خرید مردم باعث شده تا هنرمندان برای آنکه بتوانند کالایشان را بفروشند، سود کمتری برای خود در نظر بگیرند.

از طرفی تولید کالاهای مصرفی که با زندگی امروز مردم سازگار باشد، از دیگر اقداماتی است که هنرمندان صنایع‌دستی انجام می‌دهند.

جدا از کاهش خرید داخلی، صادرات صنایع‌دستی نیز اوضاع خوبی ندارد. نبود ثبات و امنیت فروش از مهمترین دلایل کاهش صادرات صنایع‌دستی ایرانی است. با توجه به گرانی ارز، حضور هنرمندان در نمایشگاه‌های صنایع‌دستی خارجی، بسته‌بندی کالاها و بیمه و در نهایت عرضه آنها به خریداران خارجی مشکلات زیادی پیدا کرده است.

این در حالیست که در سال گذشته پویا محمودیان، معاون صنایع‌دستی سازمان میراث فرهنگی به «رشد پایدار سال‌های اخیر» اشاره و اظهار امیدواری کرد که ایران بتواند بازارهای ازدست‌داده را دوباره به دست بیاورد. او از برنامه‌ریزی برای ورود به بازارهای جدید در کنار حفظ بازارهای سنتی سخن گفت. ادعایی که با گرانی‌ها و وضعیت معیشتی مردم سازگاری چندانی ندارد.

البته، صرف نظر از موانع صادرات صنایع دستی، این پرسش پیش می‌آید که برای شناساندن صنایع دستی ایران به بازارهای جهانی چه باید کرد؟

شرکت در نمایشگاه‌های بین‌المللی، بهره‌گیری از ابزارهایی مانند نشان اصالت یونسکو یا ایجاد شهرها و دهکده‌های جهانی صنایع دستی در ایران، می‌توانند گامی در این جهت باشند.

سوال دیگر این است که آیا اینستاگرام می‌تواند به احیای مجدد صنایع دستی ایران در سطح جهانی کمک کند؟

با گشت و گذاری در شبکه‌های اجتماعی از جمله اینستاگرام، با دنیای رنگارنگ و متنوع صفحه‌هایی روبرو می‌شویم که صنایع دستی ایران را به صورت سنتی یا به روز‌شده به مخاطبان نمایش و برای فروش عرضه می‌کنند. بر اساس آمار و تجربه می‌توان مدعی شد ایجاد فروشگاه‌های این چنینی و راه‌اندازی صفحه‌های مجازی برای این آثار کمک زیادی به افزایش استقبال خریداران از این محصولات می‌کند. دلیلش هم این است که بسیاری از مخاطب ایرانی طرفدار صنایع دستی‌ هستند که هم امروزی شده است و هم می‌توانند راحت‌تر از آن استفاده کنند. به این خاطر که بسیاری از صنایع دستی سنتی امروزه کاربردی ندارد و از سوی دیگر هزینه صنایع دستی آنتیک بالاست.

پس می‌توان اینطور نتیجه‌گیری کرد که شبکه‌های اجتماعی می‌توانند نقش مهمی در شناساندن هنر و صنایع دستی ایران به جهان ایفا کنند. به این دلیل که این شبکه‌ها بی‌مرزند و مکان و زمان نمی‌شناسند. لایک‌ها، دست‌به‌دست شدن‌ها، هشتگ‌ها که به زبان‌های بین‌المللی نوشته‌ می‌شوند و در آن به صنایع دستی ایران اشاره می‌شود، باعث شناساندن صنایع دستی به مخاطبان برون مرزی هم می‌شود.

تجارت صنایع دستی می‌تواند با توجه به نازل بودن هزینه تولید، مواد اولیه داخلی وعدم وابستگی به زیرساخت‌های پیچیده، سهم بالایی در ایجاد اشتغال داشته باشد. در نگاه برون‌مرزی هم گذشته از درآمدزایی، صنایع دستی می‌تواند پیام‌آور فرهنگ و تاریخ یک کشور باشند.

البته در این میان در نظر گرفتن سلیقه مخاطب و به روز کردن صنایع دستی سنتی، به نیازها و سلیقه‌های روز و هم‌زمان پایبند ماندن به اصالت هنرهای ایرانی، شاید یکی از چالش‌های پیش روی هنرمندان برای حضور در بازارهای جهانی باشد.