فیلم نوآر (Noir) همواره یکی از جذاب‌ترین سبک های فیلمسازی در تاریخ سینما بوده است. اما شاید بسیاری ندانند معنا و خصوصیات یک فیلم نوآر چیست. پاسخ به این سوال یک پاسخ سرراست نیست زیرا این ژانر برخلاف ژانرهای علمی تخیلی، فانتزی، کمدی رمانتیک یا دیگر انواع ژانرهای مرسوم سینمایی تعریف ساده ای ندارد. فیلم نوآر بیشتر یک سبک فیلمسازی است تا ژانر و به همین دلیل است که نمی توان آن را به یک دسته خاص در سینما محدود کرد. همچنین همین موضوع باعث مشکل بودن تعریف سبک فیلمسازی نوآر شده که به اختلاف نظرها در مورد نوآر بودن یا نبودن فیلم ها منتهی می شود.
«بدنام» (Notorious)
تا به امروز، منتقدان سینمایی هنوز بر سر نوآر بودن یا نبودن فیلم های کلاسیک محبوبی مانند «بدنام» (Notorious) ساخته آلفرد هیچکاک با بازی کری گرانت و اینگرید برگمن، «سان ست بلوار» (Sunset Boulevard) ساخته بیلی وایلدر با بازی ویلیام هولدن و گلوریا سوانسون و البته شاهکار جاودان تاریخ سینما، «کازابلانکا» (Casablanca) ساخته مایکل کورتیز با بازی هامفری بوگارت و اینگرید برگمن با هم اختلاف نظر دارند. همچنین جدل های زیاد مشابهی بر سر فیلم های محبوب مدرنی مانند سه گانه «شوالیه تاریکی» (Dark Knight) ساخته کریستوفر نولان وجود دارد. فیلم نوآر یک سبک فیلمسازی خاص است که تاریخچه آن به دهه ها قبل باز می گردد اما هنوز هم در سینمای مدرن استمرار دارد.
«کازابلانکا» (Casablanca)
این سبک ارتباطاتی عمیق با حرفه برخی از بزرگ ترین نمادهای عصر طلایی هالیوود دارد؛ چهره هایی مانند هامفری بوگارت، رابرت میچم، باربارا استنویک، اورسن ولز، لورن باکال و بسیاری دیگر. چندین کارگردان مشهور نیز شانس خود را در سبک نوآر امتحان کرده اند که با درصدهای متفاوتی از موفقیت مواجه شده اند. سبک فیلمسازی نوآر بیشتر با سینمای هالیوود مرتبط بوده اما محبوبیت آن فیلمسازان بسیاری را در سراسر جهان تحت تاثیر قرار داده است. در طول دهه ها، سبک فیلمسازی نوآر با ژانرهای مختلف دیگری ترکیب شده است. در ادامه در مورد هر آنچه که باید در مورد سبک نوآر بدانید صحبت خواهیم کرد.
تاریخچه فیلم نوآر
شروع سبک فیلمسازی نوآر در دهه ۱۹۳۰ آغاز شد اما تا یک دهه بعد شهرت و رواج چندانی نیافت. ریشه های این سبک اغلب به دیدگاه های منفی گرایی و اضطراب که پس از جنگ جهانی دوم در سراسر جهان فراگیر شده بود باز می گردد اما فیلم نوآر را نمی توان الهام گرفته شده از یک اتفاق فرهنگی واحد و خاص دانست. یکی از فاکتورهای موثر در شکل گیری این سبک فیملسازی، ادبیات بود. در آن عصر داستان های پلیسی و کارآگاهی و رمان های رازآلود جنایی که توسط رمان نویسانی مانند داشیل همت و ریموند چندلر نگاشته شده بود خواهان فراوان داشت.
«غرامت مضاعف» (Double Indemnity)
به تصویر کشیدن این داستان ها در قالب فیلم بخشی از همان چیزی بود که قالب فیلم نوآر را شکل داد. در سال ۱۹۴۶، منتقدان سینمای فرانسه عبارت «فیلم نوآر» (به معنای فیلم تاریک) را برای تشریح فضای تاریک این فیلم های جدید ابداع کردند و این نام همراه این سبک فیلمسازی ماند، هر چند تا سال ها بعد به طور گسترده مورد استفاده قرار نمی گرفت. در دهه ۱۹۴۰ سبک نوآر به یکی از محبوب ترین سبک های فیلمسازی تبدیل شده و این سنت در دهه بعد نیز ادامه داشت. دهه ۱۹۴۰ و ۱۹۵۰ هنوز هم به عنوان اوج فیلم نوآر شناخته می شود.
سبک فیلم نوآر
چیزی که روایت داستان های اینچنینی را دشوار ساخته بود قوانین تولید تصاویر متحرک (Motion Picture Production Code) در آن عصر بود، دسته ای قوانین راهنمای اخلاقی که از آغاز دهه ۱۹۳۰ تمامی فیلم های آمریکایی را تحت تاثیر قرار داد. در آن دوران هنوز انجمن سینمای ایالات متحده شکل نگرفته و سیستم رده بندی امروزی که محدودیت هایی سنی را برای مخاطبان فیلم ها در نظر می گرفت وجود نداشت. قوانیت تولید فیلم در آن دوران باعث شده بود که تمامی فیلمسازان و فیلم هایشان از قوانین یکسانی پیروی کنند. بر اساس قوانین جدید، چیزهای بسیار زیادی وجود داشت که فیلم ها اجازه نمایش آن ها را نداشتند. هیچ شخصی نباید روی پرده کشته می شد، صحنه های عاشقانه مانند بوسیدن نمی توانست بسیار طولانی باشد، آدم بدها هیچگاه نباید قسر در می رفتند و بسیاری دیگر.
در حالی که برخی فیلم ها با روایت داستان هایی متفاوت از چنین مشکلاتی جلوگیری می کردند، برخی دیگر قوانین تولید فیلم را چالش برانگیز دانسته و با استفاده از دیالوگ های دارای معانی ضمنی و پنهان، تکنیک های نورپردازی جدید، سایه ها و بسیاری ترفندهای دیگر سعی کردند این قوانین محدود کننده را دور بزنند. همچنین فیلمسازان فرمت سیاه و سفید فیلم های درجه دوم را نیز به طور گسترده به کار گرفتند. فیلم های سیاه و سفید در مقایسه با فیلم های رنگی هزینه کمتری داشته و فضای مورد نظر کارگردان را بهتر ایجاد می کردند. در این میان چند خصیصه در تعریف سبک نوآر بسیار موثر بود اگر چه لازم نبود همه این ویژگی ها در فیلمی وجود داشته باشد که بتوان آن را نوآر دانست. اکثر این فیلم ها در مورد یک شخصیت اصلی مرموز، مشکل دار و بدسگال یا ضدقهرمانانی بود که به انعکاس یک بن مایه تاریک، مبهم و منفی بافانه کمک می کرد.
شخصیت اصلی داستان اغلب یک کارآگاه یا جاسوسی اجیر شده توسط یک شخص بود. شخصیت اصلی داستان هر که بود، در یک داستان پیچیده و پر پیچ و تاب وارد می شد که با پیچش های داستانی فراوان، خیانت ها، سرپوش ها، فساد، رسوایی و شاید مهم تر از همه زیبارویان خطرناک و مرگبار همراه می شد. زنان زیبا اما مرگبار، بیرحم و اغواگر در متن فیلم های نوآر قرار داشته و البته یکی از بزرگ ترین جذابیت های آن به شمار می آمدند، در حالی که دیگر ژانرهای سینمایی آن دوران بیشتر تصویری معصوم و دوست داشتنی از شخصیت های زن ارائه می دادند.
نئو نوآر/ فیلم نوآر مدرن
عصر طلایی فیلم نوآر به پایان رسیده اما تاثیر آن را می توان هنوز هم در دنیای فیلمسازی مدرن نیز حس کرد که به شکل گیری سبکی جدید به نام «نئو نوآر» (neo-noir) منتهی شده است. فیلم های جدید لازم نیست که همان قوانین و محدودیت های قدیمی این سبک را دنبال کنند زیرا قوانین محدود کننده تولید فیلم در سینمای کلاسیک هالیوود که در بالا به تعدادی از آن ها اشاره کردیم در سال ۱۹۶۸ کنار گذاشته شد. فیلمی که نئونوآر در نظر گرفته می شود می تواند عناصری که در نمونه های کلاسیک سبک نوآر وجود داشت را در خود داشته باشد، مانند زنان زیبا و خبیث، ضدقهرمانان و داستان های پیچیده و پرفراز و نشیب. سناریوها نیز می توانند حاوی ماجراهای رازآلود و جنایت باشند اما نه لزوماً.
«جان ویک» (John Wick)
فیلم نوآر مدرن لازم نیست حتماً در مورد کارآگاهی باشد که تلاش می کند یک قتل را رمزگشایی کند یا یک کارآگاه خصوصی یا اجیر شده ای که با زنی که همسرش را به قتل رسانده روبرو می شود. برای مثال، فیلم های علمی تخیلی مانند «بلید رانر» (Blade Runner) بسیاری از عناصر سبک نوآر را در خود دارند به همین دلیل بسیاری آن ها را در این سبک رده بندی می کنند. از دیگر فیلم های مدرنی که می توان به آن ها برچسب فیلم نوآر زد می توان به «جان ویک» (John Wick)، «دختری با خالکوبی اژدها» (The Girl With the Dragon Tattoo) و «قدم زدن در میان قبرها» (A Walk Among the Tombstones) اشاره کرد.
نمونه های کلاسیک فیلم نوآر
در میان مشهورترین فیلم های کلاسیک سبک نوآر می توان به فیلم های «غرامت مضاعف» (Double Indemnity)، «لارا» (Laura)، «سرگیجه» (Vertigo) و «» (این تفنگ برای اجاره) (This Gun for Hire) اشاره کرد. یکی از اولین و مشهورترین فیلم های این ژانر فیلم «شاهین مالت» (The Maltese Falcon) ساخته جان هیوستون در سال ۱۹۴۲ است که در آن هامفری بوگارت نقش سم اسپید را بازی می کند، یک کارآگاه خصوصی که وارد یک ماجرای رازآلود و مرموز در مورد یک قطعه هنری بسیار ارزشمند می شود. یک زن زیبا و تعداد زیادی شخصیت شیطان صفت بر سر راه سم اسپید در رسیدن به هدف قرار دارند. بدین ترتیب این فیلم تمامی شاخصه هایی که از یک فیلم نوآر انتظار داریم را در خود دارد.
«شاهین مالت» (The Maltese Falcon)
همچنین باید به فیلم «گیلدا» (Gilda) در سال ۱۹۴۶ با بازی گلن فورد اشاره کرد که در آن وی نقش یک محافظ را بازی می کند که در یک مثلث عشقی با رئیس خود شیفته خود و نامزد زیبا اما ولنگار سابقش با بازی ریتا هیوورث گرفتار می شود. «گیلدا» فیلم بسیار جذابی است، از این جهت که بیشتر در مورد تنفر است تا عشق. این فیلم داستان های عاشقانه کلیشه ای هالیوود را گرفته و آن را به چیزی تاریک و پیچیده تبدیل می کند. تنفر شخصیت های این فیلم از یکدیگر چنان عمیق است که می توان اوج آن را در یکی از دیالوگ های ریتا هیوورث درک کرد: «آن چنان از تو متنفرم که خودم را نابود می کنم تا تو را نیز همراه خودم غرق کرده باشم».
«گیلدا» (Gilda)
فیلم «از درون گذشته» (Out of the Past) فیلم دیگری در این سبک است که در آن رابرت میچم نقش جف را بازی می کند، مالک یک پمپ بنزین با گذشته ای تاریک که سعی می کند با نامزدش زندگی تازه ای را شروع کند اما مجبور می شود بار دیگر به دنیای تاریک جرم و جنایت بازگردد. شخصیت میچم در این فیلم بیشتر شبیه یک قهرمان است تا آنچه که در مورد شخصیت های اصلی فیلم های نوآر می بینیم اما علیرغم تلاش فراوانش برای انجام کار درست، او در انتهای فیلم می میرد. اما موضوع بسیاری دردناکتر در مورد داستان این فیلم این است که در انتها، زن مورد علاقه او به این باور اشتباه می رسد که جف همان انسان خلافکار و بیرحمی بوده که دیگران برایش ترسیم کرده بودند.
«از درون گذشته» (Out of the Past)
مانند دیگر فیلم های سبک نوآر، «از درون گذشته» پایان خوشی ندارد و این همان چیزی است که سبک هنری نوآر را تا به این حد خاص و منحصربفرد ساخته است. با فیلم هایی اینچنین تاریک، مخاطبان نمی توانند انتظار داشته باشند که همواره شخصیت های بد تنبیه شده و شخصیت های خوب برنده ماجراها باشند.
بدون نظر