«دیوار برلین»: هر آنچه که باید در مورد چگونگی و چرایی نماد جنگ سرد در آلمان بدانید

امروز نهم نوامبر مصادف است با سی امین سالگرد فروپاشی دیوار برلین، دیواری که به مدت نزدیک به ۳۰ سال شهر برلین را به دو بخش غربی و شرقی تقسیم کرده بود که هر طرف آن در اختیار دولتی تحت الحمایه یک گروه از برندگان جنگ جهانی دوم قرار داشت. بخش شرقی شهر برلین را دولتی کمونیستی اداره می کرد که توسط شوروی گماشته و حمایت می شد و بخش غربی شهر نیز یک حکومت کاپیتالیستی بود که ایالات متحده، بریتانیا و فرانسه پشتیبانی آن را بر عهده داشتند. بدین بهانه در ادامه این مطلب قصد داریم شما را با سرگذشت دقیق و مفصل دیوار برلین و نقشی که در کشمکش بین ایالات متحده و شوروی سابق و دوران جنگ سرد داشت آشنا کنیم.

دیوار برلین چرا ساخته شد؟

در ۱۳ آگوست ۱۹۶۱، دولت کمونیستی موسوم به جمهوری دموکراتیک آلمان که بیشتر با نام آلمان شرقی شناخته می شود شروع به ساخت یک مانع تشکیل شده از سیم خاردار و بتن به نام «Antifascistischer Schutzwall» به معنای دیوار یا مانع ضد فاشیستی بین شرق و غرب برلین کرد. هدف رسمی عنوان شده بر این اقدام، دور نگه داشتن «فاشیست های» بخش غربی شهر از آلمان شرقی و ممانعت از اقدامات آن ها برای تضعیف دولت سوسیالیست این بخش از برلین بود اما در واقع هدف از ساخت دیوار برلین جلوگیری از فرارهای گسترده ساکنان بخش شرقی برلین به بخش غربی شهر بود.

دیوار برلین تا ۹ نوامبر ۱۹۸۹ پابرجا بود تا اینکه حزب کمونیست حاکم بر آلمان شرقی اعلام کرد که شهروندان این بخش از آلمان می توانند هر وقت که خواستند به صورت آزادانه از این مرز عبور کرده و به بخش غربی بروند. همان شب سیلی از شهروندان برلین شرقی به سمت دیوار هجوم بردند و در حالی که بسیاری توانستند، برخلاف گذشته، آزادانه به آن سوی دیوار و بخش غربی بروند، برخی دیگر با آوردن پتک و کلنگ شروع به برداشتن دیوار و به عبارت بهتر ویران کردن آن پرداختند. تا به امروز، دیوار برلین به عنوان یکی از مهم ترین، قوی ترین و پایاترین نمادهای کمونیسم و البته جنگ سرد شناخته می شود.

دیوار برلین: دو پاره کردن شهر

با پایان جنگ جهانی دوم در سال ۱۹۴۵، در کنفرانس های یالتا و پستدام که توسط نیروهای پیروز متفقین برگزار گردید ، در مورد سرنوشت سرزمین های آلمان تصمیم گیری شد. آن ها در نهایت آلمان شکست خورده را به چهار «منطقه تحت اشغال متفقین» تقسیم کردند: بخش شرقی کشور به اتحاد جماهیر شوروی رسید در حالی که بخش غربی نیز بین ایالات متحده، بریتانیا و در نهایت فرانسه تقسیم شد. اگر چه شهر برلین به تمامی در منطقه تحت حاکمیت شوروی در شرق کشور آلمان واقع شده و در واقع نزدیک به ۱۰۰ مایل از مرز تعیین شده بین مناطق تحت اشغال نیروهای متفقین (بخش شرقی و غربی آلمان) فاصله داشت اما در پیمان های یالتا و پستدام توافق شده بود که این شهر نیز به دو بخش کاملاً مجزا تقسیم شود. این بار نیز روس ها بخش شرقی شهر را در اختیار گرفته و دیگر نیروهای متفقین نیز کنترل بخش غربی شهر را بدست گرفتند. بدین ترتیب اشغال برلین توسط چهار کشور مذکور در ژوئن ۱۹۴۵ آغاز شد.

دیوار برلین: ساخت مانع و شروع بحران

وجود برلین غربی به عنوان بخشی از شهر- که آشکارا دارای یک سیستم حکومتی، اداری و اقتصادی کاپیتالیستی بود- به گفته نیکیتا خروشچف «مانند استخوانی در گلوی اتحاد جماهیر شوروی گیر کرده بود». بدین ترتیب از همان ابتدای تقسیم شدن شهر، روس ها شروع به تلاش برای بیرون کردن ایالات متحده، بریتانیا و فرانسه از شهر بدون دست یازیدن به خشونت و درگیری مستقیم نظامی کردند. در سال ۱۹۴۸، اتحاد جماهیر شوروی بخش غربی برلین را با هدف گرسنگی دادن به مردم شهر محاصره کرد و از آنجایی که تمام شهر برلین در نیمه تحت کنترل شوروی قرار داشت عملاً امکان ورود مایحتاج روزانه به برلین غربی وجود نداشت.

هدف اتحاد جماهیر شوروی از این محاصره اقتصادی به شکلی آشکار وادار کردن دیگر کشورها (ایالات متحده، بریتانیا و فرانسه) به خروج از بخش غربی برلین بود اما به جای عقب نشینی، ایالات متحده و کشورهای دیگر متحدش شروع به تامین نیازهای بخش غربی برلین از طریق آسمان کردند. این کمپین که با عنوان «Berlin Airlift» شناخته می شود، بیش از یک سال ادامه یافته و در جریان آن بیش از ۲.۳ میلیون تن غذا، سوخت و دیگر کالاهای مورد نیاز شهروندان برلین غربی، بر فراز این شهر رها شد. در نهایت دولت شوروی مجبور شد که در سال ۱۹۴۹ به محاصره برلین غربی پایان دهد.

بعد از یک دهه آرامش نسبی، تنش ها بار دیگر در سال ۱۹۵۸ بین دو بخش شهر برلین از سر گرفته شد. در ۳ سال آینده، دولت اتحاد جماهیر شوروی سرمست از موفقیت پرتاب ماهواره اسپوتنیک به فضا در سال قبل در جریان رقابت فضایی با کشورهای غربی و سیل بی پایان فرار شهروندان برلین شرقی به بخش غربی (نزدیک به ۳ میلیون نفر پس از پایان محاصره از بخش شرقی به بخش غربی شهر فرار کردند که بسیاری از آنان کارگران ماهر، پزشک، معلم و مهندس بودند) به طور مدام بخش غربی شهر را تهدید کرده و از نو سعی داشت نیروهای متفقین را وادار به خروج از این بخش از شهر نماید.

نشست ها، گردهمایی ها و مذاکرات بسیاری بین طرفین انجام شد که بدون نتیجه خاصی به پایان رسیدند. در این اثنا، سیل مهاجران از بخش شرقی به غربی همچنان ادامه داشت. در ژوئن ۱۹۶۱، بیش از ۱۹.۰۰۰ نفر آلمان شرقی را ترک کرده و به بخش غربی شهر و مناطق تحت کنترل دیگر کشورهای اشغال کننده آلمان رفتند. ماه بعد این عدد به ۳۰.۰۰۰ نفر رسید. در ۱۱ روز اول ماه آگوست بیش از ۱۶.۰۰۰ شهروند آلمان شرقی از مرز عبور کرده و وارد بخش غربی شهر شدند در حالی که در روز ۱۲ آگوست و در عرض تنها یک روز، تعداد افراد وارد شده به برلین غربی به ۲.۴۰۰ نفر رسید که بیشترین تعداد فراری ها در یک روز از آلمان شرقی بود.

بیشتر بخوانید: ۱۸ تصویر خیره کننده که فرو ریختن دیوار برلین را از زاویه ای دیگر به تصویر می کشند

دیوار برلین: ساخت مانع

همان شب، نیکیتا خروشچف به عنوان رهبر حزب کمونیست اتحاد جماهیر شوروی، به دولت آلمان شرقی اجازه داد که از عبور شهروندان برلین شرقی از مرز و ورودشان به برلین غربی به هر طریقی جلوگیری نماید. بدین ترتیب ارتش آلمان شرقی، نیروهای پلیس و کارگران ساختمانی داوطلب در عرض تنها دو هفته یک دیوار تشکیل شده از بتن  و سیم خاردار را تکمیل کردند که دیوار برلین نام گرفته و دو طرف شهر را از هم جدا می ساخت. پیش از ساخت این دیوار، ساکنان شهر برلین می توانستند آزادانه به نقاط مختلف شهر رفت و آمد داشته باشند. آن ها برای کار، خرید و تماشای تئاتر و فیلم به طرف دیگر شهر می رفتند. خطوط قطار و مترو نیز دائماً بین دو منطقه در رفت و آمد بوده و شهروندان را جابجا می کردند.

بعد از ساخت دیوار، ورود شهروندان برلین شرقی به بخش غربی تنها از طریق عبور از سه مرکز ایست بازرسی ممکن بود: اولی در منطقه هلمشتت (ایست بازرسی آلفا)، دومی در دریلیندن (ایست بازرسی بتا) و سومی نیز در مرکز شهر برلین و در منطقه فریدریش اشتراسه (ایست بازرسی چارلی). البته در نهایت دولت آلمان شرقی بیش از ۱۲ ایست بازرسی را در طول دیوار برلین ساخت که به شدت عبور و مرور شهروندان برلینی را تحت نظارت داشته و محدود می ساختند. در هر کدام از این مراکز، سربازان آلمان شرقی با دقت مدارک و سوابق دیپلمات ها و دیگر مقامات رسمی هنگام ورود و خروج را بررسی می کردند. به جز در مواردی بسیار خاص، شهروندان عادی برلین شرقی اجازه عبور از مرز و ورود به بخش غربی برلین را نداشتند.

دیوار برلین: ۱۹۶۱ تا ۱۹۸۹

ساخت دیوار برلین اما مانع از فرار شهروندان برلین شرقی به بخش غربی شهر نشد هر چند تنش دو طرف در مورد شهر برلین را کاهش داد. جان اف کندی، رییس جمهور وقت ایالات متحده، اگر چه از ساخت این دیوار خوشحال نبود اما تصدیق کرد که «یک دیوار بسیار بهتر از جنگ است» و دو سال پس از ساخت دیوار برلین، در یکی از ماندگارترین لحظات دوران ریاست جمهوری خود و تاریخ ایالات متحده، برای بیش از ۱۲۰.۰۰۰ شهروند بخش غربی برلین و تنها چند قدم آنطرف تر از ایست بازرسی براندنبرگ، سخنرانی کرد. این سخنرانی کندی با یک جمله بسیار مشهور از جانب وی همراه بود: «من یک برلینی هستم». به طور کلی، بیش از ۱۷۱ نفر در تلاش برای عبور از دیوار برلین، از طریق عبور از روی آن یا دور زدن آن، توسط نیروهای امنیتی آلمان شرقی کشته شدند.

با این وجود فرار از آلمان شرقی غیرممکن نبود و از ۱۹۶۱ تا فروپاشی دیوار در سال ۱۹۸۹ بیش از ۵.۰۰۰ شهروند آلمان شرقی که ۶۰۰ نفر از آنان از نگهبانان مرزی بودند، موفق شدند از طریق پنجره هایی که در نزدیکی دیوار قرار داشتند، بالا رفتن از سیم های خاردار، پرواز با استفاده از بالن، خزیدن از میان سیستم های فاضلاب زیرزمینی و عبور با سرعت بسیار بالا از مسیرهای بدون دیوار و مانع بین دو بخش شهر، به برلین غربی فرار کنند. در ۲۲ اکتبر ۱۹۶۱، بین نگهبانان مرزی آلمان شرقی و یک مقام رسمی آمریکایی که قصد ورود به برلین شرقی برای شرکت در یک اپرا را داشت درگیری لفظی شکل گرفت که باعث گردید تانک های دو طرف برای بیش از ۱۶ ساعت در ایست بازرسی چارلی رو در روی یکدیگر قرار بگیرند که در نهایت بدون درگیری جدی خاتمه یافت.

دیوار برلین: فروپاشی

در ۹ نوامبر ۱۹۸۹، با کاهش تنش های دوران جنگ سرد در اروپای شرقی، سخنگوی حزب کمونیست آلمان شرقی ایجاد تغییراتی را در روابط بخش شرقی و غربی شهر برلین به اطلاع عموم رساند. وی اعلام کرد که از نیمه شب همان شب، شهروندان آلمان شرقی می توانند آزادانه از مرز کشور عبور نمایند. شهروندان بخش غربی و شرقی شهر به سمت دیوار برلین هجوم بردند و در حالی که به رقص و پایکوبی پرداخته بودند فریاد می زدند: «Tor auf!» یعنی دروازه را باز کنید! در طول شب، سیلی از شهروندان دو بخش از ایست های بازرسی عبور کرده و به سوی دیگر رفتند. بیش از ۲ میلیون نفر از شهروندان آلمان شرقی در اواخر همان هفته برای جشن گرفتن این آزادی به بخش غربی رفتند، جشنی که به گفته یک خبرنگار «بزرگترین جشن خیابانی در تاریخ جهان بود».

در ادامه مردم هر دو بخش شهر با کلنگ و چکش به جان دیوار افتادند، افرادی که بعدها از آن ها با نام «mauerspechte» به معنای دارکوب های دیوار یاد می شد، در حالی که تعدادی دیگر با بولدوزر شروع به تخریب بخش های دیگر دیوار کردند. بدین ترتیب خیلی زود دیوار برلین از بین رفته و شهر برلین برای اولین بار پس از سال ۱۹۴۵ بار دیگر یکپارچه شد. بدین ترتیب جنگ برای برلینی ها به شکلی واقعی به پایان رسید. اتحاد مجدد آلمان شرقی و غربی به طور رسمی در ۳ اکتبر ۱۹۹۰ و تقریباً یک سال پس از سقوط دیوار برلین اعلام گردید.

بیشتر بخوانید: دیوار برلین؛ مانعی که ۲۷ سال پایتخت آلمان را دچار دودستگی کرد