ماجرای حضور شیر در تعزیه ها؛ آیا واقعاً شیری در واقعه کربلا حاضر بود؟

ماه محرم در ایران با رسوم و سنت های مختلفی از جمله اجرای تعزیه همراه است. یکی از سؤالاتی که ممکن است درباره ی این آیین سنتی برای مخاطبان ایجاد شود، وجود شیر در تعزیه است. اما داستان شیر تعزیه چیست؟

آیا واقعاً شیری در کربلا حضور داشت؟

روایتی هست که می گوید پس از شهادت امام حسین (ع) یک شیر بالای سر پیکر مطهر امام حاضر شد و از ایشان محافظت کرد تا پیکر ایشان از حمله ی اسب های دشمن و لگدکوب شدن محافظت شود.

در این روایت آمده است که بعد از شهادت امام حسین (ع) دشمنان خواستند با اسب بر پیکر مطهر ایشان بتازند، فضه، خدمتگزار حضرت فاطمه (س) به حضرت زینب (س) گفت: «ای خاتون من! سفینه، غلام رسول خدا، در سفر دریا سوار کشتی بود، کشتی شکست و او به جزیره ای پناه برد. ناگاه شیری را دید، به شیر گفت “من غلام رسول خدا هستم”. شیر غرش کنان در جلوی او به حرکت افتاده، راه را به وی نشان داد و آن شیر اینک در ناحیه ای آرمیده است. به من اجازه دهید نزد شیر بروم و وی را از برنامه ی فردای دشمنان آگاه کنم.» پس فضه نزد شیر رفت و واقعه را نقل کرد. شیر برخاسته، آمد و دست هایش را بر پیکر امام حسین علیه السلام گذاشت. اسب سواران دشمن به سوی پیکر امام آمده، هنگامی که شیر را دیدند، عمر بن سعد به آنان گفت: “این، فتنه ای نو است، آن را بر نینگیزید و برگردید”، آنان هم برگشتند.

این در حالی است که بر اساس روایات معتبر شیعه، پس از شهادت امام حسین (ع)، به دستور عمر بن سعد جمعی از سپاهیان کوفه با اسبان خود پیکر مطهر امام را لگدکوب کردند و در هیچ کجا روایتی از حضور شیر و ممانعت او از لگدکوب شدن پیکر امام حسین (ع) وجود ندارد.

یک روایت دیگر در رابطه با وجود شیر در تعزیه، داستان سلطان قیس هندی و وزیر مسلمانش است که گفته می شود در روز عاشورا برای شکار بیرون رفته بودند که در همان حین شیری به آن ها حمله می کند. در آن هنگام وزیر قیس که مسلمان است، می گوید «من امامی دارم که اگر صدایش کنیم بی تردید به کمک مان می آید، تو نیز مسلمان شو». سلطان شهادتین می گوید و حسین را یاد می کند و امام حسین (ع) به یاری شان می آید.

کارشناسان نیز تأکید دارند شیر تعزیه سندیت تاریخی ندارد و زاییده ی تخیلات ما آدم ها است.

سعید آهنگرانی، استاد دانشگاه و کارشناس تعزیه می گوید حضور شیر در تعزیه روز عاشورا، حضوری نمادین است.

آهنگرانی با بیان اینکه برخی از داستان های کوتاه در تعزیه برای اثرگذاری بیشتر وارد شده است، اظهار می کند: «داستان سلطان قیس هندی و وزیر مسلمانش که در تعزیه عاشورا روایت می شود از جمله ی این داستان های کوتاه است و سندیت تاریخی ندارد. فلسفه ی وجودی این قصه به شعار “کل ارض کربلا و کل یوم عاشورا” بر می گردد که گویای این است که امام حسین (ع) در روز عاشورا در هر جریانی که بر روی زمین اتفاق افتاده است، حضور داشته است.»

این کارشناس با اشاره به اینکه این داستان در مجموعه ی تعزیه های فرعی قرار می گیرد، می افزاید: «علت اصلی ورود این داستان ها و گوشه ها به تعزیه ها نمادهایی برای تأکید بر حقانیت قیام حسین (ع) است.»

اسماعیل مجللی، دیگر کارشناس تعزیه با بیان اینکه منبع موثقی برای حضور شیر در روز عاشورا در دست نیست، می گوید: «البته این نمی تواند به خودی خود دلیل بر تحریف بودن این داستان باشد، زیرا موجب انحراف دین و یا ایجاد خلل در فلسفه عاشورا نشده است و مخالفتی با اصل واقعه نداشته است.»

وی با بیان اینکه شیر در فرهنگ ایرانی به عنوان یک موجود مقتدر است و یک توتم محسوب می شود، خاطرنشان می کند: «همانطور که دیده ایم حضرت علی (ع) نیز به خاطر غیورمردی ها و دلاوری هایش شیر خدا تلقی شود.»

مجللی می گوید: «درست است که هیچ واقعیت و سند تاریخی اشاره به حضور شیر نداشته است اما قطعاً این تغییرات و اضافه ها در رسیدن اخبار از یک بلاد به بلاد دیگر با توجه به نبود رسانه های دیداری و شنیداری طبیعی بوده است.»

این کارشناس با بیان اینکه عاشورا مأمن و ملجا مسلمان و شیعیان برای توسل است، می افزاید: «شیر به عنوان یک توتم و نماد با روز عاشورا سنخیت پیدا کرده است و به نظر من هیچ انحرافی در اصل و پیام عاشورا ایجاد نکرده است، بلکه به دلیل عزیز بودن شهدای عاشورا به عنوان موجودی قدرتمند وظیفه ی پاسبانی از جنازه ی شهدای عاشورا را به عهده داشته است.»

با این وجود، برخی از کارشناسان مذهبی وجود چنین داستان های فرعی را تحریف می دانند و خواستار بازنگزی در برخی نسخ تعزیه هستند. به عقیده ی آن ها ساحت عزاداری امام حسین (ع) باید از آسیب ها و تحریف ها حفظ شود و نباید بافته های ذهنی، حدس، گمان و تخیلات در آن راه یابد، زیرا اثرگذاری خود را از دست خواهد داد.

حجت الاسلام داوود چمانی، معاون فرهنگی سازمان تبلیغات اسلامی استان مرکزی در خصوص وجود شیر در تعزیه ی روز عاشورا می گوید: «امثال این داستان ها در واقعه عاشورا همچون ورود شیر و عروسی حضرت قاسم علیه السلام و… صرفاً جهت گریاندن مردم است و اجازه ی بهره برداری صحیح و درست از واقعه عاشورا را نمی دهد. وجود برخی ابزارها در عزاداری ها و تعزیه بیشتر جنبه سرگرمی دارد تا اعتقادی و آن را تبدیل به یک نمایش صرف کرده است.»

شیر تعزیه از چه زمانی و چگونه وارد عزاداری های حسینی شد؟

به باور برخی کارشناسان، صفویان که اولین حکومت رسمی و منسجم مذهبی در ایران بودند رواج خاصی به برخی آیین ها مانند بلند کردن علم، راه افتادن دسته های عزاداری و … دادند و استفاده از شیر در تعزیه هم به آن ها نسبت داده شده است.

به گفته ی کارشناسان، صفویان که علاقه ی خاصی به رواج نمایش های مذهبی از جمله تعزیه داشتند، گاهی در معرفی وقایع تاریخی مذهبی، افراط هایی خارج از اسناد معتبر تاریخی داشتند که حضور شیر در روز عاشورا یکی از آن ها است.

همچنین لازم به ذکر است که مهم‌ ترین و اصلی‌ ترین پرچم دوران صفویه پرچمی مزین به نشان شیر و خورشید بود و این نماد در اصل از این دوره به طور رسمی وارد پرچم ایران شد. از سویی دیگر شیر در فرهنگ ایرانی از جایگاهی خاص و ویژه ای برخوردار است، تا حدی که لقب شیر برای قهرمانان خاص ملی و مذهبی به کار می رود و حتی امام علی (ع) نیز شیر خدا خوانده می شود.

ورود شیر به تعزیه به قاجاریان نیز نسبت داده شده است. در برخی روایات تاریخی نقل شده در زمان سلطنت ناصرالدین شاه، هنگام اجرای تعزیه، شیری زنده را که در قفسی محبوس بود در پیش چشم حاضران به تماشا می ‌گذاشتند تا هیجان تعزیه بیشتر شود.