۳۲ سال از آزادسازی ۳۷ هزار نفر از رزمندگان ایرانی جنگ تحمیلی ایران و عراق می گذرد؛ مردانی که چندین ماه و چندین سال در بند اسارات نیروهای بعثی بودند در ۲۶ مرداد ماه با استقبال با شکوه مردم به کشور بازگشتند. اما تبادل اسرای ایرانی چگونه انجام شد؟ در کل اسرای ایرانی و عراقی در طول جنگ ایران و عراق چند نفر بودند؟
آزادسازی اسرا از نگاه آمار
اولین اقدام برای آزادسازی اسرا در تاریخ بیست و دوم مردادماه سال ۶۹ رخ داد. مقامات عراقی با ارسال چند نامه به ایران اعلام کردند قطعنامه ۵۹۸ شورای امینت مبنی بر آتشبس را به رسمیت شناخته است. بنابراین، با عقب نشینی به مرزهای بین المللی، روند آزادسازی اسرا را تسریع میبخشد.
پس از ترک خاک ایران توسط رژیم بعثی، ایران نظر مثبت خود را درباره تبادل اسرا اعلام کرد. سپس بیانیه دولت عراق برای آزادسازی انبوه اسرا در تاریخ بیست و چهارم مرداد ماه از اخبار رادیو ساعت ۱۱ صبح، به اطلاع عموم مردم رسید.
پس از دو روز، در ۲۶ مرداد ماه، حدود ساعت ۱۲ ظهر، هیئت ایرانی با ۳۵ دستگاه اتوبوس از مرز خسروی وارد منطقه «منظریه» عراق محل اسکان آزادگان شدند. اینجا بود که روند آزادسازی اسرا آغاز شد که این مسئله چند روز به طول انجامید.
در این ایام طی ۲۹ مرحله، ۳۷ هزار و ۵۳۲ نفر از آزادگان سرافراز ما به میهن اسلامی بازگشتند. همچنین در تبادل بزرگ نیروهای بعثی که از تاریخ ۶۹/۵/۲۷ تا ۶۹/۶/۲۴ ادامه داشت، طی ۴۵ مرحله، تعداد ۳۹ هزارو ۹۱۶ نفر آزاد شدند.
البته ذکر این نکته حائز اهمیت است که پیش از این نیز تبادل اسرا در چندین مرحله انجام شده است. این مسئله شامل اسرای معلول، بیمار، مجروح و کهنسال بود.
مجموع اسرای آزادشده
در مجموع ۳۹ هزار و ۱۴۰ نفر آزادگان ایرانی طی ۶۵ مرحله از تاریخ ۲۶ خرداد ماه سال ۱۳۶۰ تا ۲۶ اسفندماه ۱۳۶۹ به کشور منتقل شدند.
از این تعداد، ۱۸ هزار و ۵۶۳ نفر اسرایی بودند که در اردوگاهها توسط نمایندگان کمیته بینالمللی صلیب سرخ ثبتنام شده بودند. اما تعداد ۲۰ هزار و ۵۷۷ نفر از مفقودالاثرها بودند که در زمان آزادسازی توسط نمایندگان کمیته بینالمللی صلیب سرخ ثبتنام شدند. تا پیش از این از سرنوشت آنها هیچ اطلاعی در دست نبود و مفقودالاثر محسوب میشدند.
در مجموع از تاریخ ۶۰/۳/۲۶ تا ۸۲/۲/۱۵ طی ۱۱۸ مرحله، تعداد ۵۸ هزار و ۳۳۲ نفر از اسرای عراقی توسط نمایندگان کمیته بینالمللی صلیب سرخ تحویل مقامات عراقی شدند.
قدیمیترین اسیر ایرانی
خلبان حسین لشگری، در نوزدهم مهرماه سال ۵۹ در سانحه هوایی آسیب دید و اسیر نیروهای بعثی شد. او پس از ۱۸ سال در تاریخ هفدهم فرودین ماه سال ۷۷ به کشور بازگردانده شد. خلبان لشگری تنها فردی است که این مدت طولانی را در اسارت گذرانده بود.
وی که پس از ده سال به علت عارضه قلبی ناشی از اسارت در تهران به شهادت رسید، لقب «سیدالسراء» را از مقام معظم رهبری دریافت کرده بود.
آتش بس
در تاریخ ۲۲/ ۶۹/۵ پس از اینکه دیکتاتور عراق چندین نامه به مقامات ایران نوشت، در ششمین نامه خود تصریح کرد قطعنامه ۵۹۸ شورای امینت مبنی بر آتشبس را به رسمیت میشناسد و از قرارداد ۱۹۷۵ الجزایر مبنی بر عقبنشینی به مرزهای بینالمللی تمکین کرده و قصد دارد روند آزادسازی اسرا به شکل انبوه را تسریع بخشد.
وی پس از اعلام رسمی آزادسازی اسرای جنگی ایرانی فرآیند این اقدام را در تاریخ ۵/۲۳/ ۶۹ عملیاتی کرد و تبادل اسرای دو کشور را از مقامات جمهوری اسلامی ایران خواستار شد.
پاسخ تهران به مقامات بغداد
مرحوم آیتالله هاشمی رفسنجانی، رئیسجمهور وقت در تاریخ ۶۹/۵/۲۷ یعنی یک روز پس از آغاز ترک خاک ایران توسط ارتش بعث و شکلگیری روند صلح میان طرفین پاسخ مثبت ایران برای آزادسازی اسرا را به صدام ابلاغ کرد.
ایشان در جواب نامه نوشتند:
«اعلام پذیرش مجدد معاهده ۱۹۷۵ از سوی شما راه اجرای قطعنامه و حل اختلاف در چارچوب قطعنامه ۵۹۸ و تبدیل آتشبس موجود به صلح دائم و پایدار را هموار ساخت. شروع عقبنشینی نیروهای شما از اراضی اشغالی ایران را دلیل صداقت و جدی بودن شما در راه صلح با جمهوری اسلامی ایران بهحساب میآوریم و خوشبختانه در موعد مقرر آزادی اسرا هم آغاز شد که امیدواریم عقبنشینی نظامیان شما طبق زمانبندی اعلام شده و آزادی اسرای دو طرف با آهنگ و سرعت هر چه بیشتر ادامه یافته و تکمیل شود.»
اولین گروه آزادگان و اطلاع رسانی به مردم
بیانیه دولت عراق برای آزادسازی انبوه اسرا در تاریخ ۶۹/۵/۲۴ از پخش اخبار رادیو ساعت ۱۱ صبح اعلام شد و خبر رهایی روزانه ۱۰۰۰ نفر آزاده از بند رژیم بعث به اطلاع عموم رسید.
آزادی اسرای قبل از سال ۶۹
بله، از تاریخ ۶۰/۳/۲۶ مبادلههایی صورت گرفت که مربوط به اسرای معلول، بیمار، مجروح و کهنسال میشد و این روند تا ۶۸/۱۰/۲۸ ادامه داشت.
نحوه تحویل اسرای ایرانی به خانواده هایشان توسط ایران
در تاریخ ۶۹/۵/۲۶ هیئت ایرانی در منطقهای بنام «پل خیر ناصر خان» بعد از قصر شیرین محل استقرار نیروهای صلیب سرخ و سازمان حضور یافت. پس از انجام تشریفات اداری با ۳۵ دستگاه اتوبوس با عبور از مرز خسروی وارد منطقه «منظریه» عراق محل اسکان آزادگان شدند.
حدود ساعت ۱۲ ظهر بود که اتوبوس ها به منطقه اسکان اسرا رسیدند. حدود ۱۰۰۰ نفر از آزادههای ایرانی در چادرهایی چند پارچه آنهم در گرمای شدید مردادماه و در بدترین وضع نگهداری شده بودند؛ بهگونهای که برای نفس کشیدن سرهایشان را از چادر بیرون آورده بودند. حتی از نظر آب آشامیدنی هم بچهها در مضیقه بودند و در آبوهوای داغ بیابان منظریه از کلمنهای آب گرم استفاده میکردند.
روال آزادسازی اسرا مطابق قوانین صلیب سرخ
در هنگام آزادسازی اسرا کمیته بینالمللی صلیب سرخ قانونی دارد بهنام «ملاقات بدون شاهد» یعنی فرد اسیر با یک نفر از نمایندگان کمیته بینالمللی صلیب سرخ طی ملاقاتی بدون حضور فردی از کشور بازداشتکننده از اسیر سؤال میکند آیا تمایل داری به کشور خود برگردی یا خیر؟ که اسیر پاسخ میدهد به کشور خود بازمیگردد یا به آن کشور پناهنده میشود یا به کشور ثالث دیگری پناهنده خواهد شد. الحمدلله در تبادل بزرگ هیچیک از اسرای ایرانی حاضر نشدند که به کشور عراق پناهنده شوند.
تبادل آزادگان ایرانی با اسرای عراقی
در بخش ایرانی در تبادلی که به تبادل بزرگ یا انبوه معروف است، از تاریخ ۶۹/۵/۲۶ تا ۶/۲۴ /۶۹ طی ۲۹ مرحله ۳۷ هزار و ۵۳۲ نفر از آزادگان سرافراز ما به میهن اسلامی بازگشتند.
در مجموع ۳۹ هزار و ۱۴۰ نفر آزادگان ایرانی طی ۶۵ مرحله از تاریخ ۲۶ خرداد ماه سال ۱۳۶۰ تا ۲۶ اسفندماه ۱۳۶۹ به کشور منتقل شدند. این تعداد به تفکیک بدین شرح است: ۱۸ هزار و ۵۶۳ نفر اسرایی بودند که در اردوگاهها توسط نمایندگان کمیته بینالمللی صلیب سرخ ثبتنام شده بودند و تعداد ۲۰ هزار و ۵۷۷ نفر از مفقودالاثرها بودند که در زمان آزادسازی توسط نمایندگان کمیته بینالمللی صلیب سرخ ثبتنام شدند.
یعنی از این ۲۰ هزار نفر خبری در دست نبود. چون مورد ثبتنام رسمی نمایندگان کمیته بینالمللی صلیب سرخ قرار نگرفته بودند و هیچ خبری از حضور آنها در میان اسرا نبود و تا آن زمان از نظر ما مفقودالاثر محسوب میشدند. اما معلوم بود که در جریان عملیاتهای مختلف در مناطق عملیاتی به اسارت درآمده یا مفقود شده بودند.
تعداد کل اسرای عراقی و آخرین مرحله تبادل
در بخش عراقی، در تبادل بزرگ از تاریخ ۶۹/۵/۲۷ تا ۶۹/۶/۲۴ طی ۴۵ مرحله تعداد ۳۹۹۱۶ نفر آزاد شدند. در مجموع از تاریخ ۶۰/۳/۲۶ تا ۸۲/۲/۱۵ طی ۱۱۸ مرحله تعداد ۵۸ هزار و ۳۳۲ نفر از اسرای عراقی توسط نمایندگان کمیته بینالمللی صلیب سرخ تحویل مقامات عراقی شدند.
اسرای شهیدشده در اردوگاهها یا بیمارستانهای بعث عراق
پس از بازگشت کامل آزادگان به ایران، کمیسیونهای اسرا و مفقودین بهجد پیگیر تعیین تکلیف آزادگان شهید شد. این دسته از عزیزان جزو افرادی بودند که عراق گواهی فوت آنها را پیشتر به ایران تحویل داده بود. ازاینرو در تاریخ ۴/۳۰ /۸۱ تعداد ۵۷۰ پیکر مطهر اسرای شهید مظلوم از عراق دریافت شد. ایران به ازای این تعداد ۱۲۱۴ اسیر فوتشده عراقی هم به آنها تحویل داد.
بازگشت آزادگان از طریق مرز زمینی خسروی و هوایی
از مجموع ۳۹ هزار و ۱۴۰ نفر آزاده سرافراز بازگشتی ایرانی تعداد ۶ هزار و ۵۹۹ نفر از راه هوایی به کشور منتقل شدند و ۳۲ هزار و ۵۴۱ نفر هم از مرز زمینی وارد کشور شدند.
آمار ضدونقیض اسرا و مفقودین
جمهوری اسلامی ایران تا قبل از سرنگونی حکومت صدام بارها به مقامات عراقی ابلاغ کرده بود که هر چه سریعتر نسبت به وضعیت نامعلوم اسرای ثبت نام نشده و مفقودالجسد ایران تعیین تکلیف کند. یعنی دولت عراق باید برای ما مشخص میکرد که فرد اگر زنده است در کدام اردوگاه یا زندان بوده و تحویل مقامات ایرانی شود یا اگر به شهادت رسیده، بغداد مکلف به استرداد پیکر مطهر است.
پیگیری وضعیت مفقودین بعد از صدام
بعد از جنگ ایران و عراق ارتش بعث به فاصله کوتاهی درگیر جنگ با کویت شد که در این میان نزدیک به ۶۰۰ نفر از نیروهای کویتی مفقود شدند و دولت عراق تا مدتها با این مسئله دستبهگریبان بود. اما با ورود نیروهای ائتلاف به خاک عراق و سرنگونی صدام و با جستجوهای گسترده هیچ فرد زنده ایرانی و همچنین از مفقودین کویتی و از حدود یک میلیون نفر از شهروندان ناپدیده شده عراقی اثری بهدست نیامد. لذا از تاریخ ۸۲/۹/۹ وضعیت کلیه مفقودالاثرها به مفقودین شهید تغییر یافت که این موضوع به مبادی ذیربط و خانوادههای محترم مفقودین ابلاغ شد.
افزون بر این فقط تعداد حدود ۱۰۰۰ نفر از اسرا و مفقودین پناهنده ایرانی در آن زمان در سازمان منافقین در اردوگاه اشرف حضور داشتند که اسامی آنان را از قبل میدانستیم.
مفقودالاثر و مفقود الجسد به چه کسانی می گفتند؟
مفقودالاثر به شخصی اطلاق میشود که دارای سابقه گواهی سانحه در مناطق عملیاتی در نیروهای مسلح است، مبنی بر اینکه فلان رزمنده در یکی از عملیاتها حضور داشته و دیگر از او خبری نیست.
یعنی طبق مشاهدات همرزمان و گزارشات فرماندهان، رزمنده در میدان نبرد رؤیت شده ولی به خاطر شرایط جنگی به عقب منتقل نشده. بهطور کلی از تاریخ ۸۲/۹/۹ وضعیت کلیه مفقودالاثرها به مفقود شهید تغییر پیدا کرد که حدود ۷۰۰۰ نفر هستند.
طبق جمعبندی و بررسی فهرستهای مفقودین و مفقودالجسدهای نیروهای مسلح و بنیاد شهید و ستاد معراج شهدا بیش از ۱۱۰۰۰ نفر از رزمندگان ما بهعنوان مفقودالاثر و مفقودالجسد باقی ماندهاند.
تاکنون سردار باقرزاده فرمانده کمیته تفحص مفقودین ستاد کل نیروهای مسلح و مجموعه ایشان با تلاش شبانهروزی خود در مناطق عملیاتی ایران و عراق به جستجوی پیکر شهدا میپردازند.
پیشنهاد می کنیم این مطالب را هم بخوانید:
قاسم شیاسی ؛ تنها ایرانی غزه و محافظ سابق «یاسر عرفات» که میخواهد به ایران بازگردد
نگاهی متفاوت به پرونده پر رمز و راز ربوده شدن حاج احمد متوسلیان
بدون نظر