۷ سوال و پاسخ با یک کارشناس زلزله پس از زمین لرزه مهیب ترکیه و سوریه

زلزله های مهیب ۶ فوریه در جنوب ترکیه و سوریه باعث مرگ ده ها هزار نفر و ویرانی زیرساخت های متعددی در هر دو کشور شده است. ویرانگرترین آن ها دو زلزله ای بود که بسیاری از مردم دو کشور را زیر ساختمان ها و بین آن ها له کرد: یک زمین لرزه ۷.۸ ریشتری و مدت کوتاهی بعد از آن یک زلزله ۷.۵ ریشتری و البته پس لرزه های بعدی که طی چند روز بعد رخ دادند. مقامات رسمی ترکیه تعداد کشته شدگان را نزدیک به ۵۰,۰۰۰ نفر اعلام کرده اند اما انتظار می رود که با پایان ماموریت های امداد و شروع خاکبرداری ها، تعداد اجساد بیرون آمده از زیر آوار باعث بالا رفتن تعداد تلفات شود.

زلزله چگونه به وجود می آید؟ چرا زلزله ها بیشتر در زمستان رخ می دهند؟

در حالی که زلزله ترکیه و سوریه همه جهان را شوکه کرد اما زمین شناسانی که زلزله ها را بررسی می کردند می دانستند که دیر یا زود، زلزله ای بزرگ در این منطقه رخ خواهد داد. این بدان خار است که این منطقه از ترکیه و سوریه روی سه صفحه تکتونیک (زمین ساختی) در حال درگیری در پوسته زمین واقع شده اند: صفحه عربستان، آفریقا و آناتولی که با گذشت زمان به همدیگر ساییده می شوند. وقتی تنش کافی در این صفحه های بسیار نزدیک و در حال ساییده شدن به هم ایجاد شود، یکی از آن ها یا با سرعت و شدت از رو یا کنار دیگری عبور کرده یا به زیر صفحه دیگر می رود که مقدار زیادی انرژی تولید می کند، که در ادامه لرزیدن زمین بالای خود را در پی دارد.

تنها در قرن بیستم، ۴۲ زلزله در ترکیه رخ داده است؛ آخرین زلزله بزرگ در ترکیه در سال ۱۹۳۹ به قدرت ۷.۸ ریشتر رخ داد که حدود ۳۲,۷۰۰ نفر را به کام مرگ کشید. اسناد تاریخی و تاریخچه صفحات تکتونیکی (paleoseismology) ترکیه و مناطق مجاور از زلزله های مختلف در این مناطق در قرون مختلف خبر می دهد که تاریخچه آن به سال ۱۷ پس از میلاد مسیح باز می گردد. در تاریخ اخیر، از سال ۲۰۰۰ تاکنون بیش از ۱۷ زلزله در این منطقه رخ داده است.

بدنبال زلزله مرگبار در غرب ترکیه در سال ۱۹۹۹، این کشور قوانین ساخت و ساز سختگیرانه تری را پیاده سازی کرد تا ساختمان هایی ساخته شوند که توانایی مقاومت در برابر زلزله های بزرگ را داشته باشند، اگر چه گزارش ها و شواهد مختلف موجود نشان می دهند که این قوانین به درستی و به طور کامل اجرا نشده اند.

برای یادگیری بیشتر در مورد زلزله های اخیر در ترکیه و سوریه، از نظرات یک کارشناس اقیانوس شناسی از دانشگاه ایالتی اوریگون به نام کریس گلدفینگر استفاده کرده ایم که یکی از کارشناسان پیشگام جهان در زمینه زمین لرزه های مناطق فرورانش است. او در مورد چیزهایی که دانشمندان از این زلزله ها یاد می گیرند و اینکه چطور چنین مناطق زلزله خیزی می توانند بهتر خود را برای زلزله هایی مشابه در آینده آماده کنند، صحبت خواهد کرد.

بزرگ ترین زلزله های جهان از سال ۱۹۵۶ تا ۲۰۲۲ در چه مناطقی اتفاق افتاده‌اند + نقشه

چرا این زلزله اینقدر بزرگ بود؟ اتفاقی که زیر زمین افتاد چه بود؟

کریس گلدفینگر: جایی که شوک اصلی رخ داد، مکانی است که با نام تقاطع سه گانه شناخته می شود، جایی که سه صفحه زمین شناختی به هم می رسند. و تقاطع های سه گانه بسیاری در سراسر جهان وجود دارد. اما بسیار معمول است که این تقاطع ها به شدت آشفته و بی نظم باشند. یک بخش از این تقاطع سه گانه، در واقع یک منطقه تصادم کمربند کوهستانی است. دو قطعه دیگر به هم ساییده می شوند و با هم حرکت می کنند. و البته نرخ زلزله ها در چنین نقاطی به شدت بالاست.

چه ترکیبی از عوامل باعث این میزان از ویرانی در ترکیه و سوریه شد؟

زیرساخت های قدیمی در ترکیب با نبود رعایت قوانین. زیرساخت های جدید نیز فرو ریخته اند که غیرمنتظره بود. و البته این نشان می دهد که این سازه ها نیز مطابق با قوانین ضد زلزله ساخته نشده اند، دلیل هر چه که بوده باشد. این اتفاق رخ می دهد و منحصر به ترکیه نیست. عدم رعایت استانداردهای ضد زلزله سازی سازه ها در ایالات متحده نیز در مواردی رخ داده است. برای مثال، برخی از جوشکاری ها با بی دقتی انجام شده بود و در صدمات وارد شده در زمین لرزه نورث ریج در جنوب کالیفرنیا در سال ۱۹۹۴ نقش داشتند. اما این موضوع در مقایسه با آن چه در ترکیه رخ داد در مقیاس بسیار کوچکتری بود، در حالی که در ترکیه تمام ساختمان ها فرو ریختند.

از این رو در مورد ترکیه، یکی از بسیاری فاکتورهایی که در ویرانی نقش داشت این بود که سازه های بنایی آن ها مستحکم سازی نشده بود، بتن ها قابلیت انبساط نداشتند و فولاد تقویت کننده کمی در آن ها استفاده شده بود. در ترکیه، مردم نه تنها در چنین ساختمان هایی کار می کنند بلکه در آن ها زندگی نیز می کنند. شما نمی توانید برنده باشید زیرا هم خانه ها و هم محل های کار ویران شده اند.

چقدر به پیش بینی زلزله ها نزدیک شده ایم؟

خب، اصلاً نزدیک نیستیم. در حوزه ما و دیگر حوزه ها، دریایی از تفاوت بین پیش بینی اتفاقی در آینده ای بسیار نزدیک (چند دقیقه یا چند ساعت) و پیش بینی کلی (مثلا چند سال) وجود دارد. بیایید بگوییم که می دانید احتمال زیادی برای یک زلزله وجود دارد. این درست مانند این است که بگوییم احتمال باریدن باران در زمستان زیاد است. در مقابل، پیش بینی دقیق، یعنی اینکه بگوییم روز پنج شنبه یا جمعه در این نقطه زلزله ای با قدرتی فلان ریشتری رخ می دهد. پیش بینی زلزله اصلاً وجود ندارد.

مشکل اصلی با این واقعیت آغاز می شود که تا سال ۱۹۶۴ هیچ تئوری در مورد شیوه کارکرد زمین- در مورد صفحات زمین و گسل ها و حرکت گسل ها- نداریم. اولین مورد مطرح کردن چیزی که امروزی به نام تکتونیک صفحه ای شناخته می شود در سال ۱۹۱۲ بود اما برای دهه ها توسط زمین شناسان در سراسر جهان رد شد. دیگر علوم دارای ریشه هایی هستند که صدها سال قدمت دارند. از این رو هنوز هم داریم درس های بزرگی می گیریم و شوربختانه، به بدترین و دشوارترین شکل ممکن داریم درس می گیریم زیرا زلزله های بزرگ اغلب غیرمنتظره هستند- کجا رخ می دهند، چطور رخ می دهند، چقدر بزرگ هستند. و بعد از آن است که بر اساس تاریخچه گذشته و آمار، بگوییم که در این منطقه احتمال وقوع زمین لرزه بالا، متوسط یا کم است.

آیا تاکنون زلزله ای به درستی پیش بینی شده است؟

تا جایی که من می دانم تنها دو بار پیش بینی صورت گرفته است. یکی در چین در سال ۱۹۷۵ بود، وقتی تعداد زیادی پیش لرزه کوچک بود و همه حیوانات دیوانه شدند… آن ها یک شهر را در چین تخلیه کردند. و درست روز بعد، شهر ویران شده بود و جان بیش از ۱۰۰,۵۰۰ نفر نجات یافت.

تنها مثال دیگر که نوعی پیش بینی دقیق تر بود در زمین لرزه لوما پریتا در منطقه خلیج سانفرانسیسکو در سال ۱۹۸۹ رخ داد. ایده یک زمین شناس این بود که اگر بتواند آماری (به شکل غیرمنتظره و عجیبی بالا) مانند آگهی های روزنامه ها در مورد یک حیوان خانگی گمشده و دیگر شواهد و آمار از دیوانه شدن حیوانات را پیدا کند، بدین ترتیب می تواند پیش بینی یک زلزله باشد (در کنار دیگر فاکتورها مانند بالا آمدن سطح آب). یک زمین شناس توانست به همین روش زلزله لوما پریتا را چند روز قبل تر از وقوع زلزله پیش بینی کند. اما این موضوع به ندرت توسط جامعه علمی مورد اشاره قرار گرفته است و بیشتر یک اتفاق همزمان بود تا یک پیش بینی واقعی.

بعد از زلزله لوما پریتا، مشخص شد که زمین پیش از وقوع لرزه اصلی، امواج رادیویی با فرکانس بسیار پایین تولید می کند… این موضوع تا حدودی منطقی است زیرا امواج رادیویی توسط کریستال های کوارتز تولید می شوند در حالی که زمین مملو از کوارتز است.

چه باید کرد تا پیش بینی بهتری در مورد زلزله ها انجام داد و حتی شروع به پیش بینی دقیق کرد؟

چنین چیزی امکان پذیر است. افرادی سعی کرده اند این کار را انجام دهند اما هنوز موفق نبوده اند. آزمایش مشهوری در پارکفیلد، کالیفرنیا انجام شد که در آن یک سری زمین لرزها رخ داد که با فاصله زمانی منظمی در قرن بیستم رخ داده بودند. آن ها بر این باور بودند که با تمام سنسورهایی که می توانستیم تصورش را بکنیم این گسل را بررسی و تحت نظر داشته باشیم و سپس تمام علائم اولیه را ضبط کنیم… اما زلزله بعدی، بر طبق برنامه رخ نداد و هرگز آن علائم اولیه ای که آن افراد انتظار داشتند رخ نداد. از این رو شکست بسیار پر هزینه ای بود.

از طرف دیگر، بعد از زلزله چیزهای دیگری را کشف کرده ایم، مانند اینکه شیمی آب تغییر می کند که پیش از زلزله کوبه در ژاپن در سال ۱۹۹۵ رخ داد، چیزهایی که هیچ کس هنوز رشته ای از سنسورها برای شناسایی آن ها پیش از وقوع زلزله کار نگذاشته بود. اما فکر می کنم که چنین چیزی در راه است و به همین خاطر به طور کامل ناامید نیستیم. اما از کجا شروع می کنید، کجا می روید و با چه سنسورهایی؟

کدام بخش از جهان به بهترین شکل برای مواجهه با زلزله ها تجهیز شده است؟

ژاپن. شکی در آن نیست. ژاپن، در اصطلاح، حدود ۱,۰۰۰ سال از بقیه جلوتر است زیرا آن ها تاریخچه مستند شده ای از زلزله های فراوان دارند. هر باری که قلعه یک شوگان فرو می ریخت، آن ها آن را کمی بهتر از نو می ساختند. و زمانی که به روزگار کنونی می رسید، همه چیز در شرایط بسیار خوبی قرار دارد.

تنها کاری که باید بکنیم این است که از ژاپن تقلید کنیم زیرا از قبل این کار را انجام داده اند. شیلی نیز در واقع به همان اندازه خوب است… برای مثال، جایی را دیدم که یک پل عابر پیاده را روی یک بزرگراه و خط راه آهن از پایه جداسازی کرده بودند تا وقتی که قطارها بدنبال یک زمین لرزه بزرگ در حرکت نبودند، مردم بتوانند همچنان از روی پل عبور کنند تا به خانه هایشان برسند. بعد از زلزله سال ۲۰۱۱، هزاران کارمند ژاپنی به صورت پیاده به خانه هایشان بازگشتند… ساختمان هایی در توکیو هستند که شیشه هایی با قابلیت از بین بردن سروصدا دارند، شبیه همان هدست هایی که کارد مشابهی دارند. این پنجره ها سیگنال لرزشی را گرفته و پنجره را در جهت مخالف می لرزانند تا لرزش های زلزله را از بین برده و از خرد شدن و ریختن شیشه ها در خیابان ها جلوگیری کنند، حتی اگر ساختمان ها بلرزند… در سال ۲۰۱۱ زلزله ای به قدرت ۹ ریشتر رخ داد که تست خوبی برای این ساختمان ها و پنجره هایشان بود.

آیا حیوانات وقوع زلزله را زودتر از انسان ها متوجه می شوند؟ + ویدیو

رویکرد ژاپنی ها یک مزیت دیگر نیز دارد: اصلاً مهم نیست که چه روزی در هفته یا چه سال یا چه ماهی باشد که زلزله در آن رخ می دهد؛ اگر جامعه انعطاف پذیر باشد، تفاوت زیادی نمی کند.

مناطق زلزله خیز چکار باید بکنند تا از آسیب های گسترده جلوگیری کرده و از مردم محافظت کنند؟

این سخت ترین سوال است. یک جمله قدیمی و مشهور است که می گوید زلزله ها مردم را نمی کشند، ساختمان ها هستند که مردم را می کشند. اگر بیرون باشید و زلزله رخ دهد، هیچ اتفاقی نمی افتد غیر از یک روز هیجان انگیز… پس موضوع واکنش جامعه به این خطرات است که نتیجه را تعیین می کند. وقتی از پایه شروع به ساختن یک چیز می کنید (همان چیزی که ژاپن در تاریخ خود مجبور به انجام آن بوده)، اصلاً پرهزینه نیست که مواد مقاوم و انعطاف پذیر در مقابل زلزله را به آن اضافه کنید. حدود ۳ تا ۵ درصد از هزینه ساخت سازه های جدید کافی است تا آن را به استانداردهای ضد زلزله برسانید، جایی که نه تنها فرو نمی ریزد بلکه می توان دوباره از آن استفاده نمود که هدفی مفید است.

نباید به ترکیه به چشم یک ناهنجاری نگاه کنیم. آن ها استانداردهای ساخت و ساز بین المللی خوبی دارند. در واقع آن ها داشتن پایه جدا برای بیمارستان ها به منظور داشتن ثبات را الزامی کرده اند. این الزامی است که تا جایی که می دانم در هیچ کشور دیگری وجود ندارد، غیر از ژاپن. مشکل این است که آن ها هزاران سال ساختمان های قدیمی داشته اند و نیازی به بروزرسانی آن ها نیست. ایده بازسازی تمام کشور و حتی یک شهر تنها چنان باورنکردنی و ترسناک است که هیچ کسی در هیچ جایی به آن فکر نمی کند.

اکنون به لایه ای دیگر از مشکل می رسیم که رعایت نکردن استانداردهای ساخت و ساز است و اینطور دستورالعمل فاجعه را آماده کرده اید… چین این مشکل را در زلزله ونچوآن در سال ۲۰۰۸ داشت؛ آن ها یک منطقه داشتند که فساد بسیاری در آن جریان داشت… تمامی مناطق همسایه که چنین مشکلی نداشتند، از این زلزله جان سالم به در بردند.