تاریخچه موشک های کروز؛ از هواپیماهای کامیکازه ژاپن تا سلاحی برای عملیات نقطه زنی

یکی از سلاح هایی که در دسته ای کاملاً متفاوت از بقیه سلاح ها، قدرت نظامی ایجاد می کند، موشک کروز است. این سلاح که در اصل برای حمل پرتابه های هسته ای در مسافت های طولانی طراحی شده است، به سلاحی برای حملات دقیق متعارف تبدیل شده و در حال حاضر در حمله روسیه به اوکراین پیشتاز و کلیدی است.

اما از آنجایی که موشک کروز اکنون در پنجمین دهه استفاده خود به سر می برد، نشانه هایی وجود دارد که نشان می دهد برای باقی ماندن در میدان نبرد مدرن نیاز به تغییراتی خواهد داشت.

باد الهی

موشک کروز یک موشک هدایت شونده با سرعت مادون صوت است که از یک توربوجت، نسخه کوچک تر موتورهای جت که به هواپیماهای امروزی قدرت می دهند، برای رسیدن به اهداف خود استفاده می کند. موشک های کروز اغلب دارای بال های کوچک و پهنی هستند که به آن ها اجازه می دهد به پهلو چرخیده و دور بزنند، و یک مسیر پرواز نامرئی را در آسمان دنبال کنند. موشک های کروز مدرن از ناوبری ماهواره ای برای هدایت خود به سمت هدف استفاده می کنند و برخی از آن ها حتی می توانند از منطقه هدف عکس بگیرند که به اپراتورها اجازه می دهند تا آن ها را در میانه پرواز نیز هدایت کنند. محموله این موشک معمولاً یک کلاهک در کلاس وزنی ۱,۰۰۰ پوندی (۴۵۰ کیلوگرمی) است که اغلب توانایی نفوذ به زمین و بتن برای هدف قرار دادن پناهگاه های زیرزمینی را دارد.

اولین موشک های کروز، هواپیماهای کامیکازه ژاپن در جنگ جهانی دوم بودند. کامیکازه یا «باد الهی» بخشی از واحدهای تهاجمی ویژه ژاپن بود. یگان خلبانان کامیکازه که به خاطر درماندگین و به منظور جلوگیری از پیشروی بی پایان نیروهای آمریکایی در سراسر اقیانوس آرام ایجاد شده بود، به ماموریت های یک طرفه و انتحاری برای هدف قرار دادن کشتی های ناوگان اقیانوس آرام آمریکا فرستاده می شدند. هواپیماها مملو از مواد منفجره بودند و خلبانان برای جلوگیری از شناسایی تا آخرین لحظه ممکن، در ارتفاع پایین پرواز می کردند.

ماموریت های کامیکازه فوق العاده موفق بودند. در چهار ماه اول استفاده از آن ها، حدود ۳۴ درصد از کل کامیکازه ها به اهداف خود رسیدند. بخش عمده ای از موفقیت آن ها احتمالاً مربوط به عدم باور نیروهای آمریکایی باز می گشت که باور نمی کردند خلبانان ژاپنی برای ماموریت خود دست به خودکشی بزنند. اما پروفایل ماموریتی با ارتفاع پرواز پایین و توانایی خلبان در تشخیص تهدیدها و اجتناب از آن ها نیز بدون شک عواملی در موفقیت این تاکتیک بودند.در دهه ۱۹۷۰، زمانی که برنامه ریزان نظامی ایالات متحده برای اولین بار به فکر موشک کروز افتادند، کامیکازه ها احتمالاً از ذهن هیچ کدام دور نبود.

موشک کروز چگونه کار می کند؟

موشک های کروز در اصل برای حمل سلاح های هسته ای در مسافت های طولانی طراحی شده بودند، که به بمب افکن ها اجازه می داد بدون ورود به محدوده سلاح های دفاع هوایی دشمن، به اهداف خود حمله کنند. موشک های متعارفی که از نیروی راکتی استفاده می کردند، از پسِ این کار بر نمی آمدند: موتورهای راکتی برای تولید سرعت طراحی شده اند و سوخت را به سرعت می سوزانند. یک موشک کروز برای رسیدن به یک هدف در فاصله ای بسیار دور به یک موتور راکتی بزرگ نیاز دارد که نتیجه آن موشکی به قدری بزرگ است که تنها تعداد کمی از آن ها در داخل یک بمب افکن جای داد.

به جای راکت، مهندسان مسیر دیگری را در پیش گرفتند: موتورهای توربوفن کوچکی که سوخت جت می سوزانند. موتورهای توربوفن بسیار کارآمدتر هستند و به یک موشک ۶.۵ متری اجازه می دهند تا سوخت کافی برای پروازی ۱,۶۰۰ کیلومتری به علاوه یک کلاهک انفجاری بالای ۵۰۰ کیلوگرمی (یا کلاهک گرما هسته ای W – ۸۰) و یک سیستم هدایت را حمل کند. نکته منفی این بود که یک موشک کروز مجهز به توربوفن نمی توانست سرعت بالایی داشته باشد و سرعت آن تنها حدود ۸۰۰ کیلومتر بر ساعت بود.

موشک تاماهاک چیست و چه ویژگی هایی دارد؟

یک موشک کروز با سرعت زیر سرعت صوت که مسیر پرواز مستقیمی را طی می کند و قادر به انجام عملیات گریز نیست، برای هر رهگیر دشمن که او را کشف می کرد، لقمه ای بسیار آسان خواهد بود. اولین موشک کروز مدرن، تاماهاک (Tomahawk) ساخت آمریکا، برای پرواز در ارتفاع بسیار پایین، کم تر از ۱۰۰ متر از زمین طراحی شد. این امر مسافتی را که رادارهای زمینی می توانند این موشک کروز را شناسایی کنند، محدود می کرد، چرا که امواج رادار با انحنای زمین مطابقت دارند. این امر همچنین جنگنده های دشمن را در شناسایی موشک های کروز ناامید می کرد، جنگنده هایی که رادارهای نصب شده روی دماغه آن ها، شناسایی یک موشک کروز را در پس زمینه آشفتگی پارازیتی ایجاد شده در روی زمین را دشوار می یافت. در حالی که موشک های کروز برای تبدیل شدن به سلاح های تهاجم پیشدستانه بسیار کند بودند، برای حملات تلافی جویانه علیه حریم هوایی به شدت دفاع شده موثر بودند.

موشک های کروز تاماهاک اولیه با استفاده از سیستمی به نام تطبیق طرح زمین (TERCOM) از یک مسیر پرواز از پیش برنامه ریزی شده برای هدف گیری پیروی می کردند. در TERCOM، یک ارتفاع سنج راداری، زمین زیر موشک را اسکن می کند، سپس آن را با یک نقشه ارتفاع زمین ذخیره شده در مغز کامپیوتر داخلی خود مقایسه می کند. اگر این دو با هم مطابقت داشتند باشند، موشک در مسیر پرواز درست قرار دارد؛ اگر با هم مطابقت نداشته باشند، موشک مسیر پرواز خود را تنظیم می کند. طراحی و برنامه ریزی TERCOM برای یک ماموریت دور برد، فرآیند بسیار زمانبری بود و باید در یک ترمینال کامپیوتری انجام می شد.

هنگامی که تاماهاک به هدف خود نزدیک می شد، به یک سیستم ناوبری کاملاً متفاوت نقل مکان می کرد: تطبیق صحنه دیجیتال و ربط منطقه (DSMAC). DSMAC از یک سنسور نوری استفاده می کرد که از زمین عکس می گرفت و آن ها را با مکان های واقعی در مسیر نهایی رسیدن به هدف مقایسه می کرد. TERCOM و DSMAC در کنار هم دقت بی سابقه ای را ایجاد می کردند که به تاماهاک ها اجازه می داد تا صدها کیلومترها پرواز کرده و به بخش های خاصی از اهداف زمینی و حتی بخش های خاصی از ساختمان ها حمله کنند.

موشک های کروز جدیدتر، از جمله نسخه های جدیدتر تاماهاک، سیستم های ناوبری قدیمی به را کنار گذاشته و به جای آن ها، به استفاده از GPS برای هدایت موشک به سمت یک هدف ثابت روی آورده اند. این شیوه ناوبری باعث شده است که یک موشک از قبل دقیق، دقیق تر نیز بشود و گفته می شود که در شعاع کمتر از ۱۰ متری هدف به زمین برخورد کنند. نسخه تاماهاک بلاک ۴ (Block IV) که در دهه ۲۰۱۰ معرفی شد، دارای دوربینی بود که می توانست تصاویر را به کنترل کننده های موشک ارسال کند و این امکان را فراهم می کرد که در صورت نابود شدن هدف او از قبل، هدف موشک را در میانه پرواز تغییر دهند. نسخه Block VA، جدیدترین نسخه تاماهاک، توانایی هدف گیری و حمله به کشتی های در حال حرکت در دریا را به توانایی های این موشک کروز اضافه کرده است.

استفاده از موشک های کروز در میدان نبرد

موشک تاماهاک اولین موشک کروزی بود که با خشم شلیک شد. کشتی های جنگی نیروی دریایی آمریکا در جریان عملیات طوفان صحرا در سال ۱۹۹۱ در مجموع ۲۸۸ تاماهاک شلیک کردند. موشک های تاماهاک دیگری نیز در بوسنی، سودان، سوریه، یمن، لیبی، سومالی و افغانستان شلیک شده است. نیروهای آمریکایی و انگلیسی کمی بیش از ۲,۰۰۰ فروند موشک تاماهاک را علیه اهداف عملیاتی شلیک داده اند که بیش از نیمی از آن ها علیه عراق بوده است.

در سال های اخیر، کشورهای دیگر نیز از موشک های کروز در جنگ استفاده کرده اند. در اکتبر ۲۰۱۷، روسیه حملات موشکی کروز را علیه اهداف مخالفان بشار اسد در سوریه آغاز کرد. این موشک های کروز با نام Novator 3M14 Kalibr بسیار شبیه به موشک های تاماهاک هستند، اما از سیستم ناوبری ماهواره ای GLONASS ساخت روسیه استفاده می کنند که جایگزینی برای GPS آمریکا است. روسیه از ساعات اولیه تهاجم به اوکراین در ۲۴ فوریه ۲۰۲۲ استفاده ثابتی از موشک های کروز هوایی و دریایی علیه اهداف خود در خاک این کشور داشته است، اما کاهش ذخایر موشکی منجر به کمتر شدن این حملات شده است که این کاهش با استفاده از پهپادهای کامیکازه داخلی و خارجی جبران شده است.

همچنین، در جنگ اوکراین شاهد استفاده از دو موشک کروز اروپایی به نام های سایه طوفان (Storm Shadow) ساخت بریتانیا و موشک SCALP ساخت فرانسه بوده ایم. این دو اساساً یکی هستند، با برد ۵۴۵ کیلومتری و کلاهکی که حدود ۴۵۰ کیلوگرم وزن دارد. موشک های اهدایی به اوکراین از جنگنده های تهاجمی دستکاری شده دوران شوروی سوخو مانند سوخوی Su-24 پرتاب می شوند. همچنین موشک های سایه طوفان و اسکالپ در سال ۲۰۱۱ علیه رژیم قذافی در لیبی و داعش در سال ۲۰۱۵ استفاده شده و عربستان سعودی نیز در حمله علیه نیروهای حوثی در سال ۲۰۱۶ این موشک ها را به کار گرفت

جنگ روسیه و اوکراین نیز یک واقعیت مهم که از دیرباز مطرح شده بود را تایید کرده است: موشک های کروز با ارتفاع پرواز پایین و سرعت کمتر از سرعت صوت، در برابر موشک های زمین به هوای قابل حمل توسط انسان آسیب پذیر هستند.در سال ۲۰۲۲، یک نیروی گارد ملی اوکراین از ساقط کردن یک موشک کروز روسی با یک موشک زمین به هوای Igla فیلمبرداری کرد. این اولین مورد شناخته شده از یک موشک دوش پرتاب، که معمولاً توسط نیروهای پیاده حمل می شد، بود که یک موشک کروز چند میلیون دلاری را هدف قرار می داد. باید دید که این رویداد چگونه بر موشک های کروز آینده تاثیر خواهد گذاشت.

سخن پایانی

موشک های کروز، جنگ را به طور چشمگیری تغییر داده اند, همان چیزی که می توان از سلاحی انتظار داشت که می تواند تا فاصله ۱,۶۰۰ کیلومتری پرواز کند و یک کلاهک انفجاری نیم تنی را به فاصله کمتر از ۱۰ متری هدف برساند. این موشک ها به کشورهایی که تکنولوژی و هزینه بالای آن ها را دارند، توانایی اجرای حملات دقیق به اهداف به شدت حفاظت شده را بدون به خطر انداختن خلبان یا هواپیما را ارائه می دهد. جنگ در اوکراین قطعاً درس هایی درباره نسل بعدی موشک های کروز خواهد داد, اما این پلتفرم نظامی به این زودی ها جایی نخواهد رفت.