احمر بن شمیط کیست و چگونه باعث شکست قیام مختار شد؟

این روزها که سریال «مختارنامه» را برای چندمین بار پارپخش می کنند، بسیاری از بینندگان در مورد زندگی برخی افراد مهم این سریال کنجکاوی می کنند. یکی از این افراد، شخصیتی است که باعث شکست و کشته شدن مختار به دست زبیریان شد: احمر بن شمیط.

البته شکی نیست که عوامل متعددی به شکست مختار ثقفی انجامید. اشتباهات سیاسی خود مختار، دوری ابراهیم مالک اشتر و سربازانش از کوفه، پناهنده شدن بسیاری از مخالفان کوفی مختار به مصعب ابن زبیر در بصره و … همه و همه در شکست مختار تاثیرگذار بودند اما شکی نیست که همه این عوامل زمینه ساز شکست و مرگ مختار بودند و علت اصلی پایان یافتن حکومت کوتاهش، شکست سنگین نیروهایش در دو نبرد «مذار» و «حرورا» بود.

زمانی که نیروهای زبیری به فرماندهی برادر عبدالله زبیر یعنی مصعب ابن زبیر با چند صد هزار سرباز از بصره و اهواز و مکه به سمت کوفه هجوم آوردند، مختار توانست ۶۰ هزار سرباز ایرانی و عرب کوفی را بسیج کرده و با فرماندهی یکی از سرلشکران شجاعش به نام «احمر بن شُمَیط»، راهی نبرد با مصعب کند. ابن شمیط در نبرد مذار شکست خود و خود نیز جانش را از دست داد.

شکست سربازان مختار در این جنگ باعث از دست رفتن نیمی از سربازانش شد؛ سپاه ایرانیان از بین رفت و آوازه شکست ناپذیری مختار نیز برباد رفت. بعد از شکست در مذار، نیروهای مختار در «حرورا» نیز شکست خوردند و مختار مجبور شد به کاخ کوفه عقب نشینی کند. چند روز بعد از محاصره کاخ کوفه، مختار با چند سرباز به دل لشکریان زبیری زد و دلاورانه جنگید اما دوام نیاورد و کشته شد.

همانطور که بیان شد، شکست در نبرد «مذار» کمر سپاه مختار را خم کرد. بر اساس رای و نظر بسیاری از مورخان، علت این شکست فرماندهی بد احمر بن شمیط بود که باعث کشته شدن نیمی از سپاهیان مختار گردید. اما ابن شمیط کیست و چگونه باعث شکست سپاهیان مختار شد؟  

احمر بن شمیط کیست؟

احمر بن شمیط بجلی احمسی از قبیله «بجلیه» بود که در زمان امام علی (ع) راهی عراق شده و سهم به سزایی در حوادث مهم سیاسی زمان حضرت و بعد از آن داشتند. بن شمیط از طرفداران پر و پا قرص امام علی (ع) بود.

در زمان خلافت ایشان، بن شمیط به عنوان یکی از فرماندهان شرطه های کوفه فعالیت می کرد و نظم را در پایتخت جهان اسلام برقرار می ساخت. او که جنگاوری شجاع بود در جنگ صفین نیز شرکت کرد و توانست با نبرد جانانه اش به مقام بالای نظامی برسد.

بعد از شهادت امام علی (ع) نام احمر ابن شمیط از صفحه تاریخ حذف می شود. تا بعد از عاشورای سال ۶۱ و شهادت امام حسین (ع) و یارانشان، نامی از بن شمیط شنیده نمی شود. بعد از فاجعه کربلا، نام بن شمیط مجددا وارد اسناد تاریخی می شود.

احمر بن شمیط از اولین اعضاء گروه «توابین» است. او با «سلیمان بن صرد خزاعی» بیعت کرد و به همراه او عازم نبرد «عین الورده» و جنگ با لشکریان عبیدالله بن زیاد شد. بعد از شکست توابین و قتل عامشان در عین الورده، مختار ثقفی به باقی ماندگان توابین نامه نوشته وایشان را به بیعت با خودش دعوت کرد.

بن شمیط به همراه برخی دیگر از فرماندهانِ زنده مانده از قتلگاه عین الورده مانند رفاعه بن شداد و مثنی بن مخرمه عبدی و یزید بن انس و عبدالله بن شداد بجلی و عبدالله بن کامل شاکری، نامه ای به مختار نوشته و بیعت او را پذیرفتند.

با بازگشت به کوفه، احمر بن شمیط شروع به جذب سربازان مختار کرد. او یکی از رابطان مختار با سران قبایل و طوایف شیعه بود و توانست سربازان زیادی را به لشکر مختار ملحق کند.

مشهور است که در ابتدا ابراهیم مالک اشتر حاضر به بیعت با مختار نبود. یکی از افرادی که ابراهیم را راضی به بیعت کرد، بن شمیط بود.

طبری در تاریخ خود می نویسد که احمر بن شمیط در سخنانی به فرزند اشتر گفت: من خیرخواه تو هستم و دوست دار موفقیت تو و به درستی که پدرت از دنیا رفت درحالی که سرور و آقای مردم بود و این سروری و جانشینی برای تو هست. درصورتی که حقّ خدا را مراعات کنی ما تو را به کاری می خوانیم که اگر پاسخ مثبت بدهی، منزلتِ پدرت را در میان مردم می‌یابی و کاری را که مرده، زنده می‌کنی برای تو اندکی کافی است تا به غایت آن برسی که نهایتی ندارد و برای تو افتخاری است. این سخنان باعث نرم شدن ابراهیم و بیعتش با مختار شد.

با شروع قیام مختار و جنگ کوفه، بن شمیط فرماندهی بخشی از نیروهای شیعیان را بر عهده گرفت. بعد از فتح کوفه به دست نیروهای مختار، نیروهای ابراهیم مالک اشتر به موصل رفتند تا با نیروهای اموی به فرماندهی عبیدالله بن زیاد بجنگند.

مخالفان مختار به فرماندهی بن اشعث و شمر و شبث بن ربعی علیه مختار شوریدند. احمر بن شمیط در این شورش دلاوری بی سابقه ای از خود نشان داد و با سربازانش جلوی حمله مخالفان را گرفت. او تا آستانه کشته شدن هم پیش رفت که مختار با سربازانش سر رسید و او را نجات داد.

بعد از سرکوب شورش مخالفان، محاکمه مقصران فاجعه عاشورا شروع شد. یکی از افرادی که نقش زیادی در دستگیری و محاکمه قاتلان امام حسین(ع) داشت، احمر بن شمیط بود. برخی مورخان معتقدند بن شمیط کسی بود که مخفیگاه شمر را شناسایی کرد. برخی مورخان دیگر این مهم را به کیسان ابوعمره، فرمانده ایرانیان لشکر مختار، نسبت داده اند.

جنگ مذار و اشتباه بزرگ بن شمیط

بزرگترین حرکت سیاسی و نظامی احمر بن شمیط زمانی صورت گرفت که سپاهیان مصعب بن زبیر با لشکری عظیم از بصره راهی کوفه شدند تا مختار را سرکوب کنند. مختار سپاهی ۶۰ هزار نفری فراهم کرد و بن شمیط را به عنوان فرمانده این سپاه برگزید.

مورخان معتقدند بزرگترین اشتباه مختار انتخاب بن شمیط به عنوان فرمانده بود. بن شمیط اگرچه جنگجویی شجاع بود اما فرماندهی باهوش نبود و در زمان شورش کوفیان نیز اگر مختار سر نمی رسید کشته می‌شد.

به هر حال، بن شمیط به عنوان فرمانده سپاه کوفه عازم جنگ شد. او بن کامل شاکری را فرمانده جناح راست و بن وهب جشمی را فرمانده جناح چپ سپاهش کرد. رزین بن عبدسلول فرمانده سوارنظام و کثیر ابن اسماعیل کندی نیز فرمانده پیاده نظام شدند. کیسان ابوعمره نیز به عنوان فرمانده «موالی» یا ایرانیان حاضر در سپاه، برگزیده شد.

بزرگترین اشتباه بن شمیط پیش از آغاز جنگ «مذار» رخ داد. او به تحریک ابن وهب (فرمانده جناح چپ) دستور داد که ایرانیان از اسب پایین آمده و پیاده بجنگند. ابن وهب به بن شمیط گفت که در صورت سخت شدن جنگ، ممکن است ایرانیان فرار کنند. به همین دلیل، بهتر است پیاده بجنگند.

این گمان مانند خوره به جان بن شمیط افتاد و باعث شد اشتباهی بزرگ مرتکب شود. با پیاده شدن ایرانیانی که در اسب سواری مهارتی بالا داشتند، سپاه مصعب دست برتر را پیدا کرد.  مهلب ابن ابی صفره، معاون مصعب و فرمانده جناح چپ زبیریان، که فردی زیرک و شجاع بود، با تمام توان به جناح راست کوفی ‌ها که به ‌وسیله ابن ‌کامل شاکری فرماندهی می ‌شد، حمله کرد و آنان را شکست داد. جناح راست سپاه زبیریان نیز به جناح چپ کوفی ‌ها حمله برد و ابن وهب را شکست داد. کمی بعد سپاه مصعب به قلب سپاه کوفه رسید و احمر بن شُمیط را شکست داد.

بن شمیط دلاورانه جنگید و عاقبت، به دست نیروهای مصعب از پای درآمد. در مورد نحوه مرگ و قاتل بن شمیط اخبار متعددی نقل است. برخی مورخان معتقدند «ابو‌الفضه» از سربازان لشکر زبیری بن شمیط را کُشت.

به هر روی، بعد از شکست «مذار» سپاه مختار روی دور شکست و انحطاط افتاد و مدت کوتاهی بعد، کوفه به طور کامل به محاصره زبیریان درآمد.