پایتختی تهران ۲۳۰ ساله شد

به مناسبت دویست و سی امین سالگرد پایتخت شدن تهران، مراسمی ویژه در میدان مشق تهران برگزار  شد. در این مراسم  تهران شناسان و مسئولان فرهنگی و هنری و شماری از هنرمندان کشورمان حضور داشتند.

(تصویری از پیاده رو میانی میدان مشق تهران )

نام تهران  نخستین بار در یکی از نوشته‌های تئودوسیوس یونانی در حدود اواخر سده دوم پیش از میلاد به عنوان یکی از توابع ری ذکر شده‌است.با این حال قدیمی‌ترین سند فارسی موجود درباره نام تهران نشان می‌دهد که تهران قبل از سده سوم هجری قمری وجود داشته است، زیرا نویسنده‌ای بنام ابوسعد سمعانی در کتاب خود از شخصی بنام ابوعبدلله محمد ابن حامد تهرانی رازی نام می‌برد که اهل تهران ری بوده و در سال ۲۶۱ هجری قمری برابر ۸۷۴ میلادی در گذشته است.

در زمان پادشاهان صفوی کم کم تهران شهرتی پیدا کرد و آبادی و رونق این شهر به ویژه در دوره سلطنت شاه طهماسب اول آغاز گردید. شاه طهماسب اول  به علت وجود آبهای گوارا و باغهای فراوان و شکارگاههای مناسب اطراف شهر تهران را دوست می‌داشت و به مرور در این محل به سکونت های تقریبا طولانی می‌پرداخت، به حدی که دستور داد دور شهر را برج و باروی مقاومی و بناهای تازه و کاروانسراها در داخل آن بنا کنند، به همین مناسبت در سال ۹۶۱ هجری قمری حصاری به دور شهر بنا نهادند که از چهار دروازه و ۱۱۴ برج به تعداد سوره های قرآن تشکیل می یافت و مصالح آن را از معادنی تامین کردند که بعدها به چاله میدان و چاله حصار موسوم گردید.

حدود بارویی که به فرمان شاه طهماسب اول به دور شهر کشیده شد تقریبا ۶ هزار قدم و بشرح زیر بود:

• از سمت جنوب خیابان مولوی فعلی
• از سمت شرق خیابان ری فعلی
• از سمت غرب خیابان وحدت اسلامی (شاهپور)
• از سمت شمال خیابان های امیر کبیر و امام خمینی (سپه)

و محوطه ارگ با داشتن حصار مخصوص و خندق جداگانه در وسط شمالی شهر قرار داشت.

شاه عباس اول نیز تا چندی به پیروی از شاه طهماسب همین رویه را تعقیب کرد و به آبادانی تهران همت گماشت و دستور داد باغ بزرگی به نام چهار باغ در تهران احداث کنند و ساختمانی برای سکونت موقتی خاندان سلطنتی بنا نهند.

در سال ۱۲۰۰ هجری قمری تهران برای اولین بار توسط آغا محمد خان قاجار به عنوان پایتخت انتخاب گردید.

در زمان آقا محمدخان قاجار تنها به ساختن عمارت تخت مرمر اکتفا گردید ولی در زمان فتحعلی شاه محلات جدید و ساختمانهای تازه چندی در تهران ایجاد گشت که از آن جمله بنای مسجد امام خمینی (شاه) – مسجد سید عزیز الله – مدرسه مروی – قصر قاجار – نگارستان و لاله زار را میتوان نام برد.

در زمان محمد شاه محله ای بنام عباس آباد در جنوب بازار و یک باغ و ساختمان بزرگتر نیز به نام عباس آباد در شمال تهران (عباس آباد کنونی)و محله دیگری به نام محمدیه که سابقا میدان پاتقاتوق نامیده میشد بر محلات دیگر افزوده شد و آب رودخانه کرج را بوسیله نهری بنام نهر کرج به تهران منتقل ساخت.

و همچنین احداث باغ داودیه (محله فعلی داودیه) و بخشی از بنای  مسجد جمعه و بازار بین الحرمین از جمله آثار زمان محمد شاه است .  در زمان سلطنت ناصرالدین شاه به همت امیر کبیر تاسیساتی چون مدرسه دارالفنون – بازار امیر – بازار کفاشها – سرای امیر پدید آمد.  در سال ۱۲۷۵هجری قمری  برای اولین بار برای تهران نقشه تهیه گردید.

در سال ۱۲۸۴ هجری قمری نقشه جدید تری از تهران با همکاری مهندسین فرانسوی تهیه شد. و اراضی جدیدی را داخل محدوده شهر نمودند و شهر را بوسیله خندقها و بارو های جدید به شکل هشت ضلعی محدود ساختند و ارتباط شهر با خارج را بوسیله دوازده دروازه به نام های دروازه های  شمیران، دولت، یوسف آباد، دوشان تپه، دولاب، خراسان، باغشاه، قزوین، گمرک، حضرت عبدالعظیم، غار، خانی آباد تامین نمودند.

علاوه بر دروازه های دوازده گانه بالا که تا سال ۱۳۰۹ شمسی همچنان پا برجا بود، پاره ای بنا ها و باغها. محلات دیگر در زمان سلطنت ناصر الدین شاه ایجاد گردید که بعضی از آنها هنوز پابرجاست و از بقیه جز نامی باقی نمانده است، که می‌توان به شرح زیر نام برد:

 تهران به تفکیک مناطق شهرداری

تهران در حال حاضر به ۲۲ منطقه شهری تقسیم می‌شود که نقشه توزیع این مناطق بر گشتره تهران بزرگ به شکل زیر است:

اما چرا میدان مشق برای برگزاری مراسم ۲۳۰ سالگی پایتختی تهران انتخاب شده است ؟  این اولین بار نیست که مراسم مهمی در این میدان برگزار می شود. این میدان در یک قرن اخیر، شاهد برگزاری رویداد های مهم بوده است. نمایش‌های دوچرخه‌سواری و موتورسواری برای نخستین بار در این مکان برگزار شد. همچنین نخستین بار ﺑﺮای نمایش ﭘﺮواز بالن‌ و نیز فرود نخستین هواپیما در دوران جنگ جهانی اول در این میدان انجام شد. میدان مشق هم چنین جایگاه به دار آویختن میرزا رضا عقدایی‌، معروف به میرزا رضا کرمانی، قاتل ناصرالدین شاه در سال ۱۳۱۴ ه.ق‌. است. این مراسم اعدام در برابر ۵۰۰۰ نفر از مردم انجام شد و گفته می‌شود جسد وی دو روز بر دار ماند. شیخ فضل‌الله نوری نیز در همین میدان به دار آویخته شد.

(تصویر سردر ورودی و تاریخی میدان مشق از خیابان امام خمینی تهران که با نقاشی های زیبا که هویتی از تاریخ معاصر به شمار می رود، آذین شده است)

برای رفتن به میدان مشق، بهتر است از متروی شهری تهران استفاده کرده و در ایستگاه امام خمینی توقف کنید. از ایستگاه امام خمینی تا میدان مشق، کم تر از ۵ دقیقه پیاده روی نیاز دارید. این میدان، مربوط به دوره قاجار است و در تهران بین محدوده خیابان امام خمینی و ۳۰ تیر واقع شده است. موزه هنر ملی ایران، موزه ملی ملک، ساختمان قدیمی وزارت امور خارجه، کاخ گلستان و هم چنین موزه آبگینه در اطراف آن قرار دارد  و شما حتی با پیاده روی نیز می توانید این مجموعه گران قدر و ارزشمند هنر و تمدن ایران زمین را ظرف یک روز، با کم ترین هزینه بازدید کنید.

میدان تاریخی مشق، در ۱۲ مهر سال ۷۷  با شماره ۲۱۳۰ به عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شد. در دوراه رضاه شاه، به عنوان باغ ملی شناخته شد و در اطراف آن ساختمان های دولتی بزرگی هم چون ساختمان های شماره ۱ و ۲ وزارت امور خارجه در ان قرار دارد.

توسه و تجدید میدان مشق دارالخلافه تهران و ساختن دیواری مشتمل بر طاقنماهای آجری در دور تمام میدان مشق به شکل مربع به اهتمام میرزا محمدخان قاجار سپهسالار در سال۱۲۷۸ قمری به سال بوده است. منظور از ایجاد این میدان مشق دادن نظامیان شاه تحت نظارت استادان نظامی روسی و اروپایی بر طبق شیوه غربی بود و گاهی اوقات ناصرالدین ‌شاه هم در بالاخانه‌ای که هنوز قسمتی از آن باقی است جلوس می‌کرد و رژه قزاقان و مشق آنها را تماشا می‌کرد.

(نمایی نزدیک از ساختمان شماره ۷ وزارت امور خارجه کشورمان در میدان مشق تهران که پلکان هایی الهام گرفته از پلکان ها و نمادهای پاسارگاد شیراز دارد. )

این ساختمان ها، برای سفرای خارجی در تهران نیز بعضا، خاطراتی دارد. محل احضار سفرای کشورهای خارجی در ایران به وزارت امور خارجه، در ساختمان های میدان مشق واقع شده است. اگر به میدان مشق بروید، راه پله های ساختمان وزارت امور خارجه را ملاحظه خواهید کرد که پلکان هایی شبیه پلکان های مجتمع تاریخی تخت جمشید (پاسارگاد) برای ان تعبیه شده است.

بنابراین، حضور در میدان مشق جهت شرکت در ویژه برنامه خاطره انگیز امروز، فرصتی برای آشنایی با تاریخ معاصر ایران است. اگر زودتر به این میدان مراجعه کنید، می توانید به موزه و کتابخانه ملی ملک هم که در این میدان واقع شده مراجعه کنید و از آثار گران قدرش بازدید کنند. موزه ملی ملک، بزرگ ترین مجموعه وقفی خصوصی ایران است که گنیجنه ارزشمند و غنی از سکه ها و کتاب های خطی و باستانی را در خود جای داده است و روبروی ساختمام مرکزی وزارت امور خارجه قرار دارد.

(تصویر نمای موزه و کتابخانه ملی ملک، یکی از غنی ترین مچموعه های نگهداری سکه های باستانی و کتاب های نفیس خطی در ایران که در موزه تاریخی مشق تهران قرار دارد)

میدان مشق، همان طور که از نامش پیداست، در ابتدا منطقه ای نظامی بوده و برای کاربردهای نظامی و آموزش های قشون در زمان فتحعلی شاه قاجار تاسیس شد.

میدانی چهارگوش که برای برخی ها یادآور میدان ها و خیابان های معروف اروپا است و درازای نزدیک به ۴۲۰ متر دارد. این تنها میدانی است که برای ورود به آن، باید از سر در باغ ملی گذر کنید که حس نوستالژیکی به شما با تصاویر نقش شده بر روی ان که ستارخان و باقرخان را نشان می دهد، خواهد داد.

گفته شده که پس از آن که طرح برپایی نخستین باغ همگانی (پارک) شهر تهران در زمین‌های درون میدان مشق برنامه‌ریزی و پیاده‌سازی شد و از همین رو نام “میدان مشق” به “باغ ملی” دگرگون شد. با این حال باغ ملی چند سال بیشتر دوام نیاورد و در محوطه آن، ساختمان‌هایی از جمله ساختمان وزارت امور خارجه، کتابخانه ملی و موزه ایران باستان ساخته شد. گرچه نام این باغ هنوز بر سر دروازه میدان مشق پا برجا مانده است.

این میدان که سربازخانه مرکزی در میانه آن جای گرفته بود، از شمال به خیابان سوم اسفند (سرهنگ سخایی کنونی)، از شرق به خیابان علاءالدوله (فردوسی کنونی)، و از غرب به خیابان قوام‌السلطنه (سی تیر کنونی) و از جنوب به خیابان باغشاه یا سپه (امام خمینی کنونی) محدود می‌شد، ختم می‌شود.

در خیابان هایی که گفته شد، مراکز فرهنگی و هنری مهمی قرار گرفته که بازدید از آن ها را در روزهای دیگر به خصوص آخر هفته ها توصیه می کنیم. به هر حال، فرصت قدم زدن در نقاط تاریخی و قدیمی شهر تهران، فرصتی است که شاید در طول هفته میسر نباشد، اما برنامه خوب تهران گردی برای تعطیلات آخر هفته خواهد بود و ویژه برنامه امروز نیز، می تواند عامل خوبی برای آشتی شما با مناطق فرهنگی و تاریخی پایتخت باشد.

(مراسم هنری زیادی در میدان مشق تهران در سال های اخیر برای اشنایی شهروندان تهرانی با تاریخ و فرهنگ ایران زمین برگزار شده است)

 ساختمان‌های کنونی اداره پست (دربردارنده موزه وزارت پست و تلگراف و تلفن‌)، شهربانی کل کشور (نیروی انتظامی کنونی)، وزارت امور خارجه‌، موزه ملی ایران (موزه ایران باستان)، موزه و کتاب خانه ملی ملک‌، اداره کل ثبت اسناد و املاک کشور، و بنای نخستین شرکت ملی نفت (ساختمان کنونی شماره ۳ وزارت امور خارجه) در این میدان جای داشتند و سردر باغ ملی میان ساختمان پستخانه (در جایگاه کنونی موزه وزارت ارتباطات) و ساختمان پیشین شرکت ملی نفت (ساختمان شماره ۳ وزارت امور خارجه) قرار دارد و راه ورودی به خیابان ملل متحد از خیابان سپه (خیابان امام خمینی) بود.

ساختمان‌های تاریخی دیگری نیز همچون موزه جواهرات ملی ایران (یکی از برترین موزه های جواهرات سلطنتی دنیا)، کاخ دادگستری تهران و ساختمان هنرستان دختران (مدرسه‌ کودکان بی‌سرپرست) در نزدیکی این میدان جای دارند. همچنین این میدان نزدیک به مجموعه ساختمان‌های بانک ملی ایران در خیابان فردوسی و میدان توپخانه و ساختمان‌های تاریخی پیرامون آن بوده است. اسناد تاریخی نشان می دهد که عکاس‌خانه خوش‌آوازه و پرونق آنتوان سوریوگین در خیابان علأالدوله، در جنب شرقی میدان مشق قرار داشت.

(تصویری تاریخی از عکاسخانه انتوان سوریوگین در میدان مشق تهران به سال ۱۳۱۲)

پس از نوسازی میدان در زمان ناصرالدین‌شاه، دروازه‌ای برای میدان ساخته شد که گاه شاه از بالای آن تمرین نظامیان را نظاره می‌کرد. در زمان وزیر جنگی رضاخان، آن سردر را خراب کردند و در شرق آن سردر دیگری شبیه به آن ساختند که امروز پابرجاست.

(تصویری تاریخی از مراسم اعدام میرزا رضا کرمانی   در میدان مشق که مهری به نام SEVRUGUIN TEHERAN بر روی آن نقش بسته است که نام آنتوان سورکوین، عکاس معروف آن دوران است)

(تصویر عمارت قزاقخانه در اطراف میدان مشق تهران که یکی از ساختمان های قدیمی پایتخت به شمار می رود که بخشی از ساختمان دانشگاه هنر کنونی به شمار می رود ART.AC.IR)

قدیمی‌ترین ساختمان این مجموعه عمارت قزاقخانه است که در سال ۱۲۸۰ هجری قمری و در زمان ناصرالدین شاه پی ریزی شده و جدیدترین آن کتابخانه و موزه ملی ملک است که بنای آن برگرفته از معماری سنتی ایران است و در سال ۱۳۷۵ خورشیدی ساخته شده است.

(تصویری جالب از ناصر الدین شاه قاجار به همراه چاگران و مخلصان و درباریان در میدان مشق تهران)

 بنای سردر باغ ملی‌، آمیزه‌ای از سبک‎های ایرانی و اروپایی است که به ویژه در کاشی‌کاری و کلاه‎فرنگی اعمال شده و بر پایه معماری روز خود الگوبرداری شده است. این بنا دارای دو نمای مختلف بیرونی و درونی است‌. نمای بیرونی از هشت ستون آجری به صورت جفت تشکیل شده است. پهنای دروازه باغ ملی از شرق به غرب کم‌تر از ۲۷ متر است‌. این پهنا در گذشته به خاطر وجود دو اتاق بازرسی یا نگهبانی واقع در سمت شرق و قسمت غربی بنا، بیش‌تر هم بوده است که بعدها اتاق غربی بخشی از بنای شرکت نفت ایران و انگلیس و اتاق شرقی به بنای اداره پست تهران واگذار شد و پس از چندی هم تخریب شد.

(تصویری قدیمی از میدان مشق تهران که محل رزمایش قشون نظامی بود)

(گذشته و حال میدان مشق در یک قاب- تصویر، زمانی که سر در باغ ملی در حال مرمت بود را نشان می دهد)

(تصویری از میدان مشق در پیش از انقلاب اسلامی)

(ساختمان قراق خانه در منطقه میدان مشق تهران که محل برگزار یمراسم مختلفی با حضور اتباع بیگانه در سال های نه چندان دور بود)

(تصویر نماهای دیدنی از سردار ملی و سالار ملی در سر در باغ ملی در منطقه میدان مشق تهران)