بختیاری ها چگونه ازدواج می کنند؟

اقوام ایرانی در سراسر کشور پراکنده شده و یکی از زیباترین و باشکوه ترین فرهنگ های تاریخ بشری را با سنت ها و آداب و رسوم خود به ارمغان آورده اند. ایل بزرگ بختیاری، یکی از اقوام ایرانی بوده که سبک زندگی و سنتی مثال زدنی و جالب توجه دارد و به همین خاطر روزیاتو را بر آن داشت تا سنت ازدواج این ایل غیور سرزمین ایران را در گفتار امروز معرفی کند. با ما در این گزارش رنگارنگ و جالب همراه باشید.

سرزمین چهار فصل ایران با تمدن چند هزار ساله مکتوب، اقلیم اقوام بزرگی بوده که تمدن و فرهنگ این مرز و بوم را به وجود آورده و برخی از سبک و رسوم و آداب ها و شیوه های زندگیشان از شرق تا غرب و از شمال تا جنوب، الگو های مهمی برای دیگر ملت های جهان در طول اعصار شده است.

اطلاعات ما از اقوام ایرانی و ایران باستان بسیار کم بوده و کاوش ها و تحقیقات و مطالعات صورت گرفته در این عرصه، هنوز بخش اندکی از واقعیت های بزرگ را بر ما هویدا کرده است که شهر سوخته زابل، تنها مشتی نمونه خروار به شمار می رود.

در ایران، پوشاک اقوام ایرانی و سبک و زندگی و فرهنگ سراسر الهام بخش و پر درس و نکته آن ها، یکی از جذاب ترین و جالب ترین موضوعات تحقیق را برای عاشقان این سرزمین به خصوص ایران دوستان متخصص پدید آورده که در این گفتار نگاهی داریم به بخش کوچکی از این فرهنگ نانوشته غنی و جذاب تا از دریچه رسم و سنت های ازدواج در ایل بختیاری، به فرهنگ و سبک زندگی آن ها پی ببریم.

ازدواج در میان اقوام ایران، تاریخی کهن با رسم و رسوم زیبا و جذاب دارد. هر قومی از جنوب تا شمال و از شرق تا غرب، سنت خاصی برای ازدواج و حتی مراسم عزا داری دارند و برخی از این مراسم ها در فهرست میراث ناملموس ملی کشورمان ثبت شده است. رقص ایل بختیاری یکی از جذاب ترین مراسم فرهنگی سنتی این قوم است که مخاطبان زیادی در داخل و خارج از کشور دارد.

رقص و پایگوبی و موسیقی سنتی، بخش از سنت و آداب سبک زندگی بختیاری ها را تشکیل می دهد و این حرکات موزون و موسیقیایی را می توان در مراسم عروسی آن ها نیز مشاهده کرد. در واقع بختیاری ها با رقص گروهی خود، اتحاد و همبستگی را به رخ می کشانند و شیوه احترام به بزرگ تر ها را به جوان تر ها یاد می دهند.

ما همواره در مراسم گروهی بختیاری ها، آن ها را در صف های منظم و فشرده و هماهنگ مشاهده می کنیم که با حرکت دست ها و پا ها که هارمونی و فلسفه خاص خود را دارد، لحظات جذابی را روبروی دیدگان عاشقان فرهنگ اقوام ایرانی قرار می دهند.

در مراسم عروسی بختیاری ها، پایکوبی های متنوعی را شاهد هستیم که رقص سه پا، رقص چهار دستمالی و رقص هی دته از آن جمله است و در گفتاری در آینده درباره مراسم رقص ایل بختیاری به تفصیل سخن خواهیم گفت.

ایل بخیتاری یکی از اقوام بزرگ ایرانی و از عشایر فعال کشور به شمار می رود که در کنار ایل قشقایی، بسیار درباره آن ها و زندگی رنگارنگ و جذاب مردمان سخت کوش و غیورشان در رسانه ها و فیلم ها مطالبی را خوانده و مشاهده کرده ایم.

(تصویری زیبا از عشایر در دامنه سبلان)

طوایف بخیتاری، در واقع مجموعه ای بزرگ از طایفه های ایل بختیاری هستند که بر اساس شواهد موجود، از قدیمی ترین ایل های فلات بزرگ ایران به شمار می روند. این ایل در بخش های جنوب غربی، غرب و حتی جنوب کشورمان زندگی می کنند.

اگر شما به سمت چهار محال بختیاری، خوزستان و جنوب لرستان و حتی غرب اصفهان و شمال استان زیبای کهکیلویه و بویر احمد سفر کنید، حتما با ایل بختیاری مواجه خواهید شد که در این نقاط و مناطق اطرافش پراکنده هستند.

(تصویر عروسی عشایر: رنگ واره های یک رنگ)

نقسیمات خاص طایفه ای ایل بختیاری خود داستان جذاب و جالب خاص خود را دارد که نیاز است در مطلب مفصلی در آینده درباره اش صحبت کنیم. اما بررسی ها نشان می دهد که پیدایش این تقسیمات به اوایل قرن شانزدهم میلادی باز می گردد و به عنوان نمودار اجتماعی ایل بختیاری شناخته می شوند.

بر همین اساس می توان اظهار داشت که این ایل به شاخه بزرگ هفت لنگ و چهار لنگ تقسیم می شود و هر یک از دو شاخه، به چند باب یا بلوک تقسیم بندی می گردد و به طایفه ها و تیره ها و تش ها و اولاد ها مختلف،‌ تفکیک می شود.

طبق اعلام دانش نامه ایرانیکا، ایل بختیاری در این دو شاخه اصلی، از رده های مختلفی تشکیل شده که عبارتند از:‌ بابادی باب، دورکی،‌ بخیتاروند، دینارانی، محمد صالح، زلکی، ممی وند،‌ موگویی و کیان ارتی که البته در تصویر زیر نیز این تقسیم بندی را مشاهده می کنید.

(تصویر نحوه تقسیم بندی در ایل بزرگ بختیاری)

ایل بختیاری، سنت های جالب و غنی و با تاریخی سترگ دارد که تحلیل و بررسی این سبک زندگی در طول تاریخ، با استقبال محققان ایرانی و بین المللی مواجه شده است و به همین خاطر،‌ حفظ سنت های این قوم بزرگ ایرانی می بایست در فهرست اولویت های مسئولان به خصوص فعالان میراث فرهنگی ملموس و ناملوس کشور ما باشد.

آن چه مسلم است، انشعاب بختیاری‏ها به هفت‏لنگ و چهارلنگ به درستی دقیق و مشخص نیست، ولی ریشه این انشعاب را مربوط به دوره صفویه و سلطنت شاه‏ عباس اول می‏دانند.

از طرفی، باید اظهار داشت که در واقع، جدا از ابهامی که درباره شناسایی دلایل این انشعاب وجود دارد، اتفاقا مبدا زمانی جدایی این دو شاخه نیز خیلی مشخص نیست. اما نظریه‏ ای که مورد تأیید بیش تر نویسندگان بوده و مبنای منطقی این انشعاب نیز به حساب می آید، پیدایش و جدایی شاخه‏ های چهارلنگ و هفت ‏لنگ را بر اساس تقسیم مقدار مالیات و اختلاف در آن می ‏داند.

برخی ها معتقد هستند که این تقسیم بندی هفت لنگ و چهار لنگ به مقولات مالیاتی مرتبط است و بر اساس مقررات مالیاتی دوره صفویه ایجاد شده. زیرا در آن دوران، لِنگ یا نصف جفت از اصطلاحات مالیاتی بوده و سهم ایل بختیاری سه سرمادیان، مساوی با دوازده دست و پا می‏شده که معنی دوازده لِنگ داشته است.

خیلی ها در ایران و جهان، سنت های بخیتاری ها را با آوای سرنای این مردمان و لباس های زیبای تزیین شده و آیین های محلی (بازی های بومی، محلی، مراسمات عروسی و عزاداری و رسوم) و ادبیات گفتاری و نوشتاریشان می شناسند. این ها همه بخشی از واقعیت بزرگ است که باید به آن توجه کرد. یکی از این رسوم جالب، مراسم ازدواج است که شاید یکی از غنی ترین فرهنگ های ازدواج در ایران را در اختیار داشته باشند.

شیوه ازدواج در بین بخیتاری ها

(تصاویری از ازدواج بختیاری ها در استان چهار محال بختیاری)

جهان بختیاری ها، دنیایی مملو از رنگ و شادی و تعاون و صداهای جذاب و دهل است. مردمانی اصیل با زبان و موسیقی و فرهنگ غنی رنگارنگ. جهانی که باید ازحضورش در این دنیای فانتزی دیجیتالی زده امروز،‌ بالید و به آن افتخار کرد و در میان این مردمان، ازدواج امر پسندیده و بسیار با اهمیتی است که با همیاری همه اعضای طایفه همراه می شود.

ازدواج در بین بختیاری ها، ۵ شیوه مختلف دارد که عبارتند از: ناف برون، خون بس، گا به گا، فامیلی و هم بهری.

ازدواج ناف برون همان طور که از نامش پیداست، وقتی دختری به دنیا می آمد، ناف او را به یاد پسری که تازه به دنیا آمده است می بریدند تا در آینده با هم ازدواج کنند. شاید این رسم اکنون کم تر میان بختیاری ها مرسوم باشد.

ازدواج خون بس هم نوعی ازدواج زوری و اجباری بود که دختر به عقد پسری در می آمد تا از هر گونه تنش احتمالی در آینده بین دو طایفه جلوگیری شود. روش مصلحت اندیشی در این نوع ازدواج، سبب می شد تا بعضا ماحصل این ازدواج ها موثر نباشد و اکنون خیلی میان ایل بختیاری این سبک رایج نیست.

ازدواج گا به گا هم داستان جالبی دارد. هر گاه در میان خانواده ها،‌ دختر و پسر مجردی وجود داشت، بنا به تمایل طرفین، هر یک از برادر که از دو خانواده نیز بودند،‌ خواهر خود را به ازدواج طرف مقابل در می آورد. این ازدواج ها چون ضمانت ازدواج متقابل با پشتوانه محکمی داشت، موفق تر از ناف برون و خون بس بود.

ازدواج فامیلی، از موفق ترین روش های ازدواج میان اهالی بختیاریست و معتقد هستند که ازدواج درون طایفه ای،‌ سبب می شود تا پیوند های خانوادگی پیوسته و مستحکم شده و استوار باقی بماند. هم چنین فرزندان این گونه خویشاوندی ها از لحاظ ژنتیکی، اجتماعی و فیزیکی،‌ از طبقه پایین تری نخواهند بود.

ازدواج هم بهری بودن هم داستان جالبی دارد. اگر شخص مورد نظر از دوران کودکی نزد خانواده ایی مشغول کار بود و شخص صاحب خانه،‌ این فرد مورد نظر را به عنوان شریک یا هم بهر قبول میکرد، به گونه ای که او را هم چون فرزندش در همه چیز شریک می دانست،‌ چنان چه شخص مورد نظر از دختر صاحب خانه خواستگاری می کرد، صاحب خانه دختر خود را بدون شیر بها و یا مهریه،‌ به عقد او در می آورد. این روش هم بهری گفته می شود.

ازدواج با طعم رنگ و زیبایی

(شیوه شت و شوی کودکان در میان عشایر)

ازدواج در قوم بختیاری، رسم و رسومی خاص دارد. در زمان های نه چندان دور، مراسم ناف بران برای ازدواج دختران و پسران بختیاری در نظر گرفته می شد به طوری که دختر و پسر را از همان کودکی برای هم اصطلاحا نامبر می کردند تا وقتی به سن ازدواج رسیدند، با هم ازدواج کنند و مراسم عقد را بر پا نمایند.

اما به نظر می رسد در عصر مدرن، این روش تا حدودی دست خوش تغییراتی شده و رسم خواستگاری و بررسی خانه دختر توسط داماد، انجام می شود و کم تر دختری از قبل برای پسری در نظر گرفته شده است. وقتی دختر، درخواست داماد را قبول کرد، مادر داماد، روسری زیبای رنگارنگی را روی سر عروس خانم می اندازد که نشان همان انگشتری خواهد بود که می دانیم داماد به عروس می دهد.

در مقابل هم خانواده عروس، نبات و شیرینی را به معنی قبول پیشنهاد به آنها می دهند. طبق شواهد، بعضا دختری که نامزد شده است، تا زمان عروسی، قالیچه ای را شروع به بافتن می کند تا هنگام عروسی، به خانه داماد ببرد. نوع کیفیت و طراحی و بافت قالیچه، حکایت از هنرمندی عروس خانم دارد که معمولا دخترهای بختیاری، در فرهنگ خلاقیت، هنر و صنایع دستی پرورش پیدا می کنند.

(تصویر یکی از قالیچه های زیبایی که توسط دستان هنرمند دختران بختیاری بافته می شود)

طبق آمار ها، بیش از ۲ هزار هنرمند صنایع دستی در چهار محال و بختیاری مشغول به فعالیت هستند که از ۳۷ محصول تولیدی آن ها، ۲۹ محصول،‌ نشان مرغوبیت ملی دریافت کرده اند. در میان بختیاری ها، قالی بافی، چوخابافی، نمدمالی، گیوه دوزی، خورجین بافی، گلیم بافی، بافت سیاه چادر، جاجیم بافی و قفل سازی از مهمترین صنایع دستی چهارمحال و بختیاری به شمار می رود.

یکی از آداب کهن بختیاری ها که در فیلم ها و مستند ها بار ها دیده اید، به شب عروسی و روز عروسی باز می گردد. به این حالت که اقوام و بستگان داماد پس از خوردن شام،‌ به خانه عروس می روند و در حالی که آینه و شمعدان به دستان اقوام عروس خانم است، مسیر خانه داماد را با هلهله رهسپار می شوند.

(تصویری از زنان و مردان بختیاری به همراه فرزندان- جشنواره ای از رنگ و زیبایی)

در بیش تر مراسم عروسی سنتی بختیاری ها، عروس را سوار بر اسب می بینیم که به سمت خانه داماد در حال گذر است و بقیه با پای پیاده و لباس های رنگارنگ و زیبا هستند. جشنواره های از زیبایی و شادی و انرژی های خوب.

مراسم پاتختی که در خیلی از فرهنگ های ایرانی ها وجود دارد، در مراسم بختیاری هم موجود است و اتفاقا بختیاری ها عادت دارند که هدایای زیادی به خانه عروس ببرند و با این کار، کمکی به رونق گرفتن زندگی آن ها می کنند.

مراسم عروسی بختیاری ها، از قند اشکنون تا عروس برون، شامل ظرافت های جالبی می شود. مخصوصا در میان بختیاری های چهار محال و بختیاری، این مراسم رنگ و لعاب خاص خود را دارد. این افراد معمولا در بین خود ازدواج می کنند وکم تر پیش می آید که از خارج ایل، پسر یا دختری انتخاب شود.

به همین خاطر، ازدواج فامیلی گر چه در عصر مدرن تا حدودی به واسطه مشکلات ژنتیکی برای کودکان، نهی شده است اما در ایل بختیاری، ریشه کهنی دارد. در یکی از رسومات ازدواج بختیاری ها، بعد از آن که خانواده داماد اجازه صحبت از سوی خانواده دختر را پیدا کردند، با هماهنگی قبلی،‌ روز و ساعت خوبی را انتخاب و با عده ای از فامیل و مردان بزرگ طایفه،‌ به سمت خانه دختر می روند.

(تیر اندازی در مراسم عروسی ایل بختیاری، بخشی از مراسم را تشکیل می دهد که بر عهده مردان است)

عیدی محمد ارشادی فارسانی در کتاب فرهنگ بختیاری که سال ۸۸ توسط نشر آرون منتشر شد، درباره آیین ازدواج بختیاری های می گوید: «در این مسیر، با نواختن ساز و دهل و با به همراه داشتن چندین راس گوسفند، به سوی خانه پدر دختر رهپسار می شوند.»

گفته شده که در قدیم، رسم بر این بوده که در طول نامزدی، هر گاه داماد جهت سرکشی و احوال پرسی به خانه نامزدش می رفت،‌ هدایایی از قبیل سکه های نقره و طلا و پارچه  و روسری به همراه می برد و هدیه می داد. اما امروزه این رسم کم رنگ شده و روش های نوین جایگزین اش گشته است.

(انگشتر به دست کردن عروس بختیاری توسط زنان)

عروس برون زیر زبونی، سوار بازی، قند اشکون، پا گشا، پاتخت، بله برون و مراسم تیر اندازی و دهل نوازی، از جمله بخش هایی از مراسم ازدواج بختیاری ها را تشکیل می دهند.

در مراسم سنتی ازدواج بختیاری ها، زنان با لباسهای رنگارنگ محلی، شلوار گشاد(قِری)، پیراهن کمردار، لچکهای پوشیده از مُنجوق و سکه‌های نقره‌ای (ریال)، مینا، بند سوزن (بندسیزن) و مردان با شلوارهای دبیت، چوقا، کلاههای سیاه و گیوه‌های ملکی، در رقص و پایکوبی شرکت می‌کردند.

(تلفیقی از سنت و مدرنیسم در میان زنان و دختران بختیاری با لباس های رنگارنگ ظریف کاری شده)

ترانه های عروسی

ترانه های عروسی بختیاری ها هم در نوع خود جالب توجه است. در واقع به ترانه هایی که به مناسبت مراسم عروسی خواندن می شوند،‌ دوالالی گفته می شود که از تلفیق دوا و لال به معنی داماد و عروس تشکیل شده و ی آخر هم،‌ ی نسبت است. یعنی عروس دامادی؛ در تصنیف های بختیاری ها در مراسم ازدواج، نغمه های مختلفی خوانده می شود که بخشی از سبک زندگی،‌ سنت ها و آیین رنگارنگ و جالب آنان را نمایان می کند.

هی هم اویذیم هم اویذیم های گل، آهای گل …. هی مگوهین دیر آمــــــــــــذین، آهای گل
هی پل بونذین پل بونـدین های گل، آهای گل . . . هی چوانار تـــــــــرکه فلــــوس، آهای گل
هی تا بیاهه بگذرده های گــــــل، آهای گل ….. هی آقا دوا با عــــــــــــــــروس، آهای گل

برای عروسی بختیاری ها،‌ همه در تدارک عروسی و سور و سات آن شرکت می کنند و در واقع مراسم ازدواج سنتی بختیاری ها، یک برنامه تیمی و مشارکتی با خرد جمعی بوده که همه اعضای طوایف برای بر پایی مطلوب آن تلاش می کنند.

(نحوه آماده کردن سور و سات عروسی عشایر)

اگر می خواهید درباره بختیاری ها اطلاعات بیشتری کسب کنید کتاب های زیر انتخاب های خوبی خواهند بود.

• کتاب نماد در فرهنگ بختیاری – نوشته حسین مددی
• کتاب حماسه های میهنی – نوشته قائد بختیاری
• کتاب فرهنگ زبان بختیاری – نوشته اصغر درویش زاده

• کتاب جستاری بر فرهنگ روستاهای مکوند چهار لنگ بختیاری – نوشته شکر خدا مکوندی
• نخست وزیران بختیاری – نوشته دکتر اسفندیار آهنجیدده
• نکته های ناب – نوشته پروانه سرخوش

درباره بختیاری ها و سنت های جذابشان در ازدواج و پایکوبی، سخن بسیار است. در روز های آینده گشتی خواهیم زد در فرهنگ و سنت و آداب غذا خوردن و سبک زندگی این مردمان غیور تا با یکی از اقوام ایرانی بیش تر آشنا شویم.

امیدواریم معرفی فرهنگ و سنن اقوام ایرانی به خصوص ایل بختیاری از طریق فضای مجازی به طور گسترده ای به اطلاع ایران دوستان جهان برسد و از ظرفیت های سایبر توریسم برای آشنا کردن مخاطبان با این قوم بزرگ ایرانی استفاده مطلوب تری شود.

[ منابع: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ، بخش فرهنگی خبرگزاری فارس ، پرتال رنگواره های یک زنگ ، بخش میراث فرهنگی در خبرگزاری ایرنا ]