درس هایی خیلی ساده برای مرکز آمار ایران

شکستن رکورد ژاپنی ها در سرشماری در دقیقه ۹۰

نخستین سرشماری اینترنتی کشورمان که از دوم لغایت بیست و چهارم مهر ماه سال جاری برنامه ریزی شده بود، به واسطه استقبال دقیقه نودی مردم، تا ۳۰ مهر تمدید شد و ایران توانست، رکورد ژاپنی ها را در شرکت در سرشماری پشت سر گذارد. با وجود این که بیش از ۳۵ درصد مردم در این سرشماری شرکت کردند، اما استقبال سرد مردم در ۲ هفته اول، قابل تامل بود.

مرکز آمار ایران توانست، استقبال و مشارکت پیش بینی شده حداقل ۳۵ درصد از هموطنان را در سرشماری اینترنتی بدست آورد. گر چه ضریب نفوذ اینترنت و شمار کاربران ایرانی تور جهان گستر، نوید استقبال گسترده از اولین سرشماری مجازی کشور را می داد، اما این امر در لحظات پایانی محقق شد.

حتی نوید اعطای ۱۰۰۰ جایزه ۱۰ میلیون ریالی نقدی به قید قرعه به شرکت کنندگان این طرح عظیم مجازی کشور نیز دلیل مهمی برای ایرانیان علاقمند به دنیای صفر و یک ها و ستاره مربع های مسابقات تلویزیونی و طرح های اپراتور موبایل نبود تا آن ها را به سمت سایت سرشماری ۹۵ دات آی آر بکشاند.

همین چند ماه پیش بود که چند روز مانده به برگزاری رقابت های المپیک تابستانی ریو ۲۰۱۶ برزیل، کمیته ملی المپیک با صدور بیانیه ای، از ملت ایران به خاطر طرح لباس های بد سلیقه که برای رژه کاروان اعزامی ایران به این رقابت ها طراحی شده بود، عذرخواهی کرد و از قصد خود برای طراحی لباس جدید در اسرع وقت خبر داد.

این که چرا فرهنگ کار دقیقه ۹۰، هم چنان معضل و چالش فرهنگ مدیریت و برنامه ریزی ایران پس از گذشت ۳۷ سال از انقلاب به شمار می رود، خود نیاز به تدوین دوره کارشناسی ارشد مدیریت زمان بندی کلان در دانشگاه ها دارد تا متخصصانی در این زمینه پرورش دهیم تا ریشه یابی ساختاری کنند.

به هر حال، از هر جهتی که به مقوله این طرح عظیم نگاه می کنیم، شتاب و غافل گیر شدن مخاطبان (مردم) برای شرکت در این طرح را می توان مشاهده کرد.

سرشماری بد برای کاربران خوب

رسانه ها در چند هفته اخیر، هر یک با ارائه آمار و ارقامی از ضریب نفوذ اینترنت در کشور، ضریب نفوذ اینترنت موبایل در ایران، کاهش شکاف دیجیتالی در کشور، میزان دسترسی مردم به اینترنت پر سرعت، ترس از قطع مجدد یارانه نقدی و ده ها دلایل کوچک و بزرگ دیگر را به عنوان دلایل استقبال ضعیف از سرشماری اینترنتی معرفی کردند که هر یک در جای خود، به عنوان یک احتمال، جای تامل و بررسی دارد.

در طرح سرشماری اینترنتی امسال، بیش از ۹ میلیون خانوار ایرانی شرکت کردند که استان های بوشهر، خراسان جنوبی، یزد، کردستان و هرمزگان، بیشترین میزان مشارکت را به خود اختصاص دادند. این در حالی بود که هدف گذاری برای نرخ مشارکت خانوار های ایرانی در این برنامه، بیش از هشت میلیون خانوار بود و پایتخت نشین ها هم، این بار رکورد دار نشدند.

مسئولان مرکز ملی آمار قبلا اعلام کرده بودند که اگر نرخ مشارکت مردم در این طرح به بیش از ۳۵ درصد ارتقا یابد، جمهوری اسلامی ایران در فهرست کشورهای توسعه یافته به لحاظ آماری قرار خواهد گرفت، موضوعی که حداقل برای این دوره محقق شد و تحقق دوباره آن برای دوره های بعدی، خیلی دور از انتظار نیست.

حدود یک دهه پیش نیز سرشماری اینترنتی در یکی از غول های اینترنت پر سرعت جهان (کره جنوبی) برگزار شد و تنها ۱ درصد مردم مشارکت کردند. اما در مراحل بعدی، مشارکت تا ۴۵ درصد نیز ارتقا یافت.

در ایران، بیش از ۲۵ میلیون خانوار در نقاط شهری و روستایی زندگی می کنند و توسعه اینترنت پر سرعت در کشور به اندازه ای بود که ۱۰ دقیقه از شرکت کننده گان وقت بگیرد و فرم معمولی سرشماری اینترنتی را از طریق درگاه ساده و آسان سرشماری تکمیل کنند.

به نظر می رسد، با توجه به این که طبق آمارهای منتشره در مهر ماه امسال، بیش از ۲۱ میلیون مشترک اینترنت موبایل در کشور فعال هستند و این دسترسی تقریبا در اکثر نقاط ایران وجود دارد و باید به این رقم، ۹ میلیون مشترک خانگی ADSL هم اضافه نمود. در کشوری که بیش از ۳۰ میلیون خط تلفن ثابت وجود دارد و بیش از ۷۷ میلیون سیم کارت موبایل فعال است، دلایل فنی و اینترنتی و عملیاتی برای نرخ مشارکت پایین در ۲ هفته اول این طرح ملی، خیلی موجه نیست.

طبق آمار های سال گذشته، بیش از ۴۰ میلیون کاربر اینترنت در کشور وجود دارد که امسال این رقم تنها در نیمه نخست سال ۹۵، به بیش از ۴۶ میلیون افزایش یافت. در واقع تعداد کاربران اینترنت در کشور در کنار لشکر ۲۰ میلیون تلگرام باز ها و ده ها میلیون مخاطب شبکه های اجتماعی به خصوص اینستاگرام که از صبح تا شب آنلاین و مشغول فالو و لایک هستند، نشان می دهد که ایرانیان به اندازه کافی، اینترنت باز، تجهیزات فنی و توانایی لازم را برای مشارکت در سرشماری اینترنتی داشتند.

اما چرا مشارکت در هفته های اول ضعیف بود؟

با این اوصاف، ما شاهد مشارکت ضعیف در نخستین هفته های سرشماری اینترنتی ایران بودیم. علاوه بر همه دلایلی که تا کنون گفته شد، به نظر می رسد می توان به آن دلایل هم، دلایل دیگری هم اضافه کرد که البته خیلی علل عجیب و غریبی نیستند و توجه به آن ها توسط مرکز آمار، می توانست نرخ مشارکت را از همان ابتدا، افزایش دهد.

• فرهنگ سازی ناکافی

مشارکت های اینترنتی در عرصه های مختلف از دریافت کارت بنزین گرفته تا ثبت نام رایانه نقدی تا خیلی مسائل مربوط به دولت الکترونیک و پلیس +۱۰ که در یک دهه اخیر در کشور انجام شد نشان می دهد که مردم با مقوله ثبت نام های اینترنتی و فعالیت های دولت مجازی، نا آشنا نیستند. شاید یکی از مهم ترین دلایل نرخ مشارکت ضعیف در این طرح ملی را بتوان در فرهنگ سازی نامطلوب این کار برای روز های اول خلاصه کرد.

اگر یادتان باشد،‌ در جریان حذف بنزین ۱۰۰۰ ریالی و تغییر آن به بنزین ۴۰۰۰ ریالی، دولت وقت، در اقدام ضربتی به انجام این کار مبادرت کرد که ساعاتی پیش از حذف بنزین ۱۰۰۰ ریالی، صف های چند کیلومتری و هجوم عجیب برخی از رانندگان به پمپ بنزین های شهر های مختلف کشور گزارش شد.

در واقع فرهنگ سازی برای فعالیت هایی که مشارکت ملی و عمومی را می طلبد، شرط لازم برای موفقیت و تضمین اثربخشی مشارکت عموم باشد. فرهنگ سازی سبب می شود تا مردم به این باور در بلند مدت برسند که مشارکت در این طرح، منافع شخصی، گروهی، خانوادگی و ملی را به دنبال خواهد داشت.

فرهنگ سازی در کشوری که با سنت های ملی و مذهبی ایرانیان همراه است، ظرافت های خاص خود را دارد. فرهنگ سازی در ایران بر روی مسائل مختلف با فرهنگ سازی در فرانسه و نروژ تفاوت دارد.

شاید مطلوب تر این بود که از چند ماه قبل، مسئولان برگزاری سرشماری اینترنتی، با طرح مساله سرشماری اینترنت، فواید و قابلیت ها و توان افزایی هایی که برای ثروت ملی به همراه می آورد، از توان مداحان، نویسندگان، ورزشکاران، سیاسیون، هنرمندان، فرهیختگان و نخبگان جامعه استفاده می کردند.

ما چند روز پیش شاهد بودیم که تیزرهایی تلویزیونی با حضور پژمان بازغی، بهنوش بختیاری و تنی چند از هنرمندان و ورزشکاران از شبکه های مختلف سیما پخش می شد که مردم را برای مشارکت در این طرح ملی دعوت می کردند.

چه خوب بود این تیزر ها، به جای آن که در روز های آخر طرح پخش می شد، از اوایل تابستان و داخل برنامه های ورزشی المپیک ۲۰۱۶ برزیل و یورو ۲۰۱۶ فرانسه اطلاع رسانی می شد که مردم وقت کافی برای هضم قضیه و آشنایی با طرح را پیدا می کردند. بنابراین، بستر سازی فرهنگی برای کارهای بزرگ ملی، یکی از مولفه های راهبردی مهم است که باید به آن توجه شود.

• اطلاع رسانی ضعیف

طرح سرشماری اینترنتی، درگاه سازمان سنجش آموزش کشور یا فلان درگاه دانشگاه نبود که تنها قشرهای تحصیل کرده با مدرک تحصیلی کارشناسی به بالا، مخاطب آن بوده و به دلایلی خاصی، نیاز به استفاده از آن در تاریخ وزمان مقرر بودند.

هیچ کس برای مشارکت در این طرح، خود را به آب و آتش نمی زد و ضرورتی هم شاید برای مشارکت دقیق و ترغیب دیگران به حضور در این طرح ملی، احساس نمی کرد. شاید یکی از دلایلش، اطلاع رسانی ضعیف نشات گرفته از فرهنگ سازی ناکافی مسئولان مرکز ملی آمار نسبت به این برنامه بود.

بعضی ها برای ورود به سایت سرشماری ۹۵، دست به دامان گوگل می شدند تا نام نشانی اینترنتی درست را پیدا کنند. گویا در این بین نیز، فیشینگ کار ها و اسکیمر باز ها و کلاهبرداران اینترنتی و مجرمان سایبر کشور نیز دست به کار شده بودند تا با راه اندازی کانال ها و درگاه های خاص، از آب گل آلود،‌ ماهی های خود را صید کنند و عده ای را گرفتار نیات شوم خود نمایند.

گر چه پلس سایبر در مدت برگزاری سرشماری. تنها به یک هشدار بسنده کرد و گزارشی از سو، استفاده ای دریافت نشد، اما اطلاع رسانی ناکافی پرتال این طرح ملی سبب شده بود که خیلی ها با این نام آشنا نباشند.

از دسترس خارج شدن سایت در ساعات و روز های اولیه نیز با وجود تکذیب های مسئولان، خود دلیلی دیگر بر کاهش نرخ مشارکت استفاده از پرتالی بود که برخی ها از عدم امکان ورود به آن در ساعاتی خاص خبر داده بودند. آن هم سایتی که بر روی سامانه شبکه ملی اطلاعات امن کشور میزبانی شده بود.

بنابراین، انتظار می رفت که مرکز آمار ایران آن چنان به اطلاع رسانی سایت سرشماری ۹۵ اقدام می کرد و استفاده از آن را مرتب آموزش می داد که حتی پیر زن های ۹۰ ساله ایران  هم به اندازه نام فوتبالیست های ایرانی، نام درگاه رسمی سرشماری را می شناختند.

به هر حال، جامعه شناسی خودمانی فرهنگ عامه نشان می دهد که ما ایرانی ها در عرصه اطلاع رسانی، چه خصوصی، چه گروهی، چه دولتی و چه بخش های دیگر، خیلی حرفه ای، دقیق و با برنامه ریزی عمل نمی کنیم و این چااش، هم چنان یکی از ضعف های سایبر دیپلماسی کشور است که باید برای رفع آن تلاش شود.

• سرمایه اجتماعی مرکز آمار ایران

مرکز آمار ایران باید این احتمال را می داد که به واسطه قطع یارانه برخی از هموطنان در سال های پیش، بخشی از تصور عمومی حول و حوش این موضوع متمرکز می شد که احتمالا نتایج این سرشماری سبب می گردد که دولت به آمار مایملک آن ها پی برده و قطع یارانه آن ها را در پی داشته باشد.

این احتمال، خیلی محتمل بود و به نظر می رسد یکی از دلایل کاهش مشارکت مردم در دو هفته نخست این طرح عظیم ملی، مقوله مرتبط با سرمایه اجتماعی مرکز آمار ایران بود که گر چه این سرمایه مخدوش نشده است، اما برخی از مسایل اقتصادی و سیاسی چند سال اخیر سبب شد تا کمی نگاه ها به این طرح، تیره گردد.

البته امیدواریم نرخ مشارکت در دوره های بعدی باز هم افزایش یابد، اما به هر حال، روابط عمومی مرکز آمار ایران می تواند برای افزایش سرمایه اجتماعی و اعتماد ملی به این مجموعه موثر و ارزشمند و راهبردی کشور،‌ برنامه های حرفه ای را با حضور نخبگان و برنامه ریزان در دستور کار قرار بدهد تا همواره، این مرجع مهم اطلاعاتی کشور، چهره و پرستیژ مستقل حرفه ای بین المللی خود را حفظ و نزد مردم قدر شناس ایران افزایش دهد.

• آموزش ناکافی

شما اگر همین الان از ۵ میلیون ایرانی بخواهید که ظرف چند ساعت در پرتال انگلیسی زبان سایت GRE یا IELTS ثبت نام کرده یا در قرعه کشی کارت سبز آمریکا ثبت نام کنند، چنین امری در اسرع وقت انجام می شود. چرا که شناخت کافی نسبت به این درگاه ها در چند سال اخیر وجود دارد و ده ها و صد ها فایل صوتی و تصویری و آموزشی برای این کار در دسترس است.

بخشی از کسانی که در طرح شرکت نکردند، افرادی بودند که گر چه دسترسی اینترنتی داشتند، اما سواد رسانه ای لازم را برای این کار در اختیار نداشته و بدون حضور دستیار،‌ این کار برایشان میسر نبود.

شاید بهتر بود که مرکز آمار ایران، از طریق رسانه های گروهی و سنتی و مجازی، حسینیه ها، مساجد، بیمارستان ها ،مراکز عمومی و تفریحی کشور، به آموزش رایگان استفاده از این پرتال اقدام می کرد.

فراموش نکنیم که بیش از ۳۰ میلیون نفر از شهروندان ایرانی، کم سواد هستند و بخشی از ۳۰ میلیون نفر نیز، کلا از نعمت سواد محروم هستند. آن هم سواد در حد خواندن و نوشتن، چه برسد به پر کردن یک فرم آنلاین.

بنابراین، بهتر بود که مرکز آمار ایران برای آموزش کافی اکثریت جامعه یا حداقل جامعه هدف پیش بینی شده، بودجه، منابع انسانی و زمان کافی را اختصاص می داد.

رهیافت هایی برای مرکز آمار ایران

۱- اطلاع رسانی گسترده، بخشی از هویت و ماموریت های مرکز آمار ایران است. نرخ مشارکت دور از پیش بینی این دوره می بایست آسیب شناسی حرفه ای و غیر سیاسی شده و برای رفع چالش های آن جهت اخذ مشارکت گسترده در دوره های بعدی، تلاش شود.

۲- کمیته اطلاع رسانی دولت ، دبیرخانه شورای عالی فضای مجازی، برای تقویت سایر دیپلماسی کشور تلاش کند. بخشی از عدم موفقیت این طرح ملی، به چالش هایی در دولت الکتترونیک و ارتقای سایبر دیپلماسی مرتبط بود که باید آسیب شناسی شود.

۳- آموزش مجازی می بایست در کشور نهادینه شود و از همه ظرفیت های سخت افزاری و نرم افزاری موجود برای این حوزه استفاده کنیم. در جامعه ای که این همه دانشگاه مجازی وجود دارد و ۱۷ هزار فروشگاه اینترنتی مجوز دار در دسترس است، آموزش گسترده یک سایت رسمی دولتی، کار سختی نیست.

۴- مرکز آمار ایران، به عنوان نهادی مستقل و حرفه ای، ارتباط خود را با بدنه مردم در قالب طرح های مشارکتی افزایش دهد.

امیدواریم با اطلاع رسانی بهتر و آموزش گسترده و فرهنگ سازی بهینه، حضور مردم در طرح های سرشماری اینترنتی این مرکز معتبر ایران در سال های آینده افزایش یابد و از هدر رفت سرمایه های کشور در فعالیت های سنتی جلوگیری شود.