گشتی در زیباترین خانه های تبریزی [قسمت دوم]

گزارش روزیاتو از خانه های تاریخی دیار اولین ها

در بخش نخست سلسله مطالب گشتی در خانه های تاریخی تبریز، شما را به دیدن شماری از خانه های زیبای این خطه از ایران پهناور بردیم. گفتیم که تبریز، دیار اولین هاست. جایی که نخستین چاپ خانه و شهرداری و شهربانی و نخستین مرکز تلفن و خیلی از اتفاقات بزرگ فرهنگی و هنری و سیاسی کشور، ابتدا در آن جا روی داد.

تبریز دارای بازار بسیار زیبا بوده که مسقف ترین بازار ایران به شمار می رود و در فهرست آثار جهانی نیز قرار دارد. گفتیم که تبریز در سال ۲۰۱۸ میلادی به عنوان پایتخت گردشگری کشورهای جهان اسلام برگزیده شده و این دیار تاریخی زیبا، باید خود را برای یکی رویداد مهم گردشگری در ایران و جهان آماده کند.

تبریز، ویترین خانه های تاریخی ایران است و آوازه ای جهانی دارد. برای خیلی از ایرانی های عشق سرزمین های شمالی و جنوبی همسایه،‌ گردشگری در ایران خیلی معنا و مفهومی ندارد و برای برخی نیز، گردشگری در ایران خلاصه شده به شیراز و کرمان و اصفهان و کیش! سرویس گردشگری روزیاتو هم در چند ماه اخیر تلاش کرده تا شما را با جالب ترین نقطه های گردشگری این مرز و بوم آشنا کند.

از عروس آبشار های ایرانی و مرموز ترین شهر ایران و جذاب ترین جزیره کشور گرفته تا گشتی در تاریخی ترین شهر دنیا و پایتخت سفال، همه و همه در این سرزمین کهن و لابلای صفحات گردشگری روزیاتو، در دسترس خواهد بود.

در بخش نخست گفتار معرفی خانه های قدیمی تبریز، بخشی از خانه های قدیمی را شاهد بودیم. متوجه شدید که یکی از محله های دیدنی تبریز، محله مقصودیه است که ویترین خانه های تبریز نام دارد. پاییز گردی در تبریز، حال و هوای خود را دارد، مخصوصا وقتی خشکبار خوشمزه تبریزی ها هم در جیب داشته باشید، قدم زدن در محله های قدیمی و مدرن این شهر زیبا،  فصای رمانتیکی را برای نوستالژی باز ها به ارمغان می آورد.

پاییز، شهر گردش در فصل هزار رنگ هزار چهره است و چه جایی بهتر از تبریز که که برگی از دفتر پر افتخار سرزمین بزرگ پارس است. تبریز را باید از سخن بزرگان شناخت.

استاد شهریار در وصفش چنین گفت:

شهر تبریز است و جان قربان جانان می کند      سرمه چشم از غبار کفش مهمان می کند

شهر تبریز است، کوی دلبران                           ساربانا بار بگشا ز اشتران

شهر تبریز است و مشکین مرز و بوم                مهد شمس و کعبه ی ملای روم

کارناوا خوش فرود آی و درآی                         ای به تار قلب ما بسته در آی

شهر ما امشب چراغات می کند                       آفتاب چرخ مهمان می کند

گفتار امروز را از موزه سفال که یکی از خانه های تاریخی تبریز است آغاز می کنیم.

خانه سفال

تبریز هم، خانه سفال دارد. قبلا گفتیم که پایتخت سفال ایران، لالجین همدان است و اتفاقا موزه آبگینه تهران، جایی است که شما می توانید تاریخ باستان شناسی ایران زمین را در آن جا در فضایی جالب که با معماری مدرن یک طراح اتریشی نیز همراه شده است، مشاهده نمایید. خانه سفال تبریز نیز منعکس کننده بخشی از این تاریخ با شکوه است.

این خانه یک پرتال اینترنتی دارد و در آن می توان بخش های مختلف این مجموعه تاریخی و فرهنگی را به صورت مجازی مشاهده نمود. دهم شهریور جشن دوازدهمین سالروز گشایش موزه زنده سفال تبریز با حضور مسوولین، هنردوستان و هنرمندان شهر با میزبانی هیئت مدیره ، اعضا و هنرجویان دوره های مختلف گذشته وحال انجمن دوستداران سفال آذربایجان شرقی درموزه زنده سفال تبریز در بستری شاد و فرهنگی برگزار گردید.

خانه سفال تبریز که با نام خانه صرافلار نیز شناخته می شود، در خیابان صرافلار روبروی خیابان شمس تبریز قرار دارد. شمس تبریز همان بود که مولانا درباره اش می گفت که شمس تبریز که نوز مطلق است، آقتاب است و ز انوار حق است . . .

این عمارت هم چون دیگر خانه های قدیمی تبریز که در گفتار قبلی به آن اشاره کردیم، زیر زمین داشته و ایوان های آن با ستون هایی زیبا، گچ کاری شده است. گچ کاری هایی که در بناهای سبک قاجار بسیار مشاهده می کنیم و اوج آن را در نگین کاخ های ایران (کاخ گلستان) در دسترس است.

در وسط این آن خانه. حوضی بزرگ به چشم می آید که دو طرف، باغجه ای قرار گرفته و اگر چه باغ ایرانی را یادآور نیست،‌ اما بعید است که طراحش، الگوی باغ ایرانی را در ذهن خود نداشته و برای طراحی خانه، از الگوهای معماری سنتی و کهن ایران استفاده نکرده باشد.

سقف زیر زمین خانه خیلی زیباست و شما را با طاق و گنبد، میزبانی می کند. در این زیر زمین نیز هم چون دیگر خانه های قاجاری، حوض خانه بزرگ وجود دارد. این خانه توسط توسط سازمان میراث فرهنگی وقت خریداری شد و در سال ۱۳۷۴ به عنوان نمایشگاه و خانه سفال تبریز بهره برداری گردید.

خانه در سال ۱۳۸۱ به فهرست آثار ملی کشور افزوده شد.

خانه لاله ای

خانه لاله ای که یادآور گل لاله است نیز از جمله دیگر خانه های تاریخی ویترین خانه های تاریخی ایران در دیار اولین ها محسوب می شود. قدمت خانه به عصر پهلوی باز می گردد. متعلق به مرحوم یحیی ذکا، از محققان برجسته معاصر بود. وی را از موسسات موزه در ایران می دانند. نقش او در طراحی و راه اندازی موزه ها در کشور بسیار مهم بود.

به منظور تکریم خدمات مرحوم ذکا در زمینه تاریخ و ایران شناسی، مخصوصا پژوهش هایی در مورد آذربایجان و تبریز، این خانه به دفتر پژوهش های تاریخی یحیی ذکا بدل شد. بنایی که در دو طبقه ساخته شده و عرضه ی ۹۰۰ متری و اعیانی ۶۰۰ متر مربعی دارد.

طبقه همکف، اتاق مرکزی دارد و چند اتاق جنبی آن را احاطه کرده است. راه ورود به این طبقه، از طریق راه پله است . خانه لاله ای با دو ایوان که سر ستون های گچ بری شده جذاب دارد، بنا شده و معماری منظر جالبی را به تصور می کشد.

خانه لاله ای، حیاط خانه ای دارد که حوضی زیبا در آن جای گرفته و توسط باغچه ها، گل کاری شده است و در بخش شمالی خانه نیز،‌ حیاط خلوت قرار دارد. روشنایی خانه از این بخش تامین می شود.

خانه لاله ای در آذر ماه ۷۹ ثبت ملی شد.

خانه ارفع الملک جلیلی

از جمله دیگر خانه های تاریخی تبریزی ها به شمار می رود. فردی به نام حسین قلی خان جلیلی که روزگاری شهردار تبریز بود، به عنوان نهمین شهردار این شهر، لقب ارفع الملک داشت. وی بخشی که قبلا به عنوان مهرانه رود گفته می شد را بدون دریافت اعتبارات دولتی، دیوارکشی کرد و نخستین کشتارگاه مدرن تبریز را بنا نهاد.

دار المجانین و دارالتربیت تبریز که محل سرپرستی و تعلیم کودکان بی سرپرست بود را تاسیس نمود. جالب است که بدانید که نخستین کسی که در ایران، گواهی رانندگی گرفت، فرزند او بود. حسین قلی خان را یکی از نیکوکار ترین مردمان معاصر تبریز می دانند که ساکن محله منصور (شهید بهشتی فعلی) بود.

سنگ کاری این خانه، یکی از چیزهایی است که جلب توجه می کند. سنگ کاری خانه از سر در تا در بخش های دیگر، از جمله بی نظیر ترین سنگ کاری بنا ها در این شهر است. جالب است که بدانید سر در خانه ارفع الملک در مهر ماه ۱۳۸۱ در فهرست آثار ملی کشور قرار گرفت.

امیدواریم سازمان میراث فرهنگی با کمک شهرداری تبریز و خیران میراث فرهنگی، برای توسعه و باز سازی این خانه همت گماشته و این خانه را تا سال ۲۰۱۸ میلادی، یکی از مقصد های گردشگری تبریز کنند.

خانه پروین

پروین اعتصامی، شاعره بزرگ ایران معاصر، اهل تبریز است و در اسفند ۱۲۸۵ در خانه ای در محله ششگلان این شهر متولد شد. نام واقعی او رخشنده بود که به واسطه نام پدرش که یوسف اعتصام الملک، نویسنده و ناشر نامدار تبریزی بود،‌ به پروین اعتصامی شهرت یافت. پروین، یکی از هزاران استعداد ناب ادبی تاریخ معاصر است و در سن هفت سالگی، نخستین شعرش را سرود.

وی تا سن شش سالگی در این خانه می زیست. در روزگار کنونی، سازمان میراث فرهنگی بعد از ترمیم بنا، آن را تبدیل به بنیاد فرهنگ هنر و ادب آذربایجان کرد.

قدمت خانه به دوران پهلوی اول باز می گردد که البته بخش هایی هم در دوران قاجار ساخته شده بود که گویا اکنون اثری از آن باقی نمانده است. وقتی وارد خانه می شوید، حیاطی زیبا، دل فریب است. در وسط، هم چون دیگر خانه های تاریخی تبریز، حوض کوچکی وجود دارد و چهار باغچه در اطراف آن قرار دارد.

دو ورودی به داخل ساختمان مشاهده می شود که نمای آجری جذابی دارد. نام خانه به نام دار ترین شاعره معاصر کشور تزیین شده است و در سال ۱۳۸۵ در فهرست آثار ملی کشور قرار گرفت.

بازدید از خانه پروین، بازدید از هنر و معماری و تاریخ معاصر است که مشاهده آن خالی از لطف نیست.

خانه پروین تبریز را در خیابان عباسی، جنب مسجد میر آقا، کوچه ساوجبلاغی می توان دید.

خانه کلانتر

این خانه در باغی به همین نام جا خوش کرده است و متعلق به میرزا ابراهیم خان باغ میشه ای، ملقب به شرف الدوله بود. لقب دیگرش کلانتر بوده و به همین نام این خانه تخلص پیدا کرده است. او نخستین نماینده تبریزی ها در نخستین دوره مجلس شورای ملی بود و به عنوان سومین شهردار تبریز شناخته می شود.

پدر میرزا ابراهیم خان، کلانتر بود و وی نیز مدتی جانشین پدر شد. این خاندان، صاحب و کدخدای باغمیشه ای تبریز بودند و امروزه نیز آثاری هم چون مسجد کلانتر ها از آن به یادگار مانده است.

قدمت خانه به عصر قجر می رسد. این بنا در واقع کوشی بوده در مساحتی به وسعت شش هزار و پانصد متر مربع که در دو طبقه، توسط معمازی اهل قفقاز، که مهلم نام داشت،‌ بنا گردید. اصل قریبه در این خانه که در معماری ایرانی مشاهده می شود، رعایت شده است. طبقه همکف، ایوانی با ۴ جفت ستون که سر ستون های گچی،‌ زیبایی خاصی را به آن بخشیده ،‌ قرار دارد.

دهلیز ها و هشتی های این بنا هم چون دیگر خانه های تاریخی تبریز، دلفریب است.

گچ بری های زیبای نمای ساختمان کلانتر به صورت برجسته و به ظاهر انگور و برگ بوده و در داخل باغ نیز دو استخر دیده می شود که استخر قدیمی روبروی عمارت کوشک و دیگری در بخش جنوبی قراردارد. باغ کلانتر در سال ۸۲ به جمع آثار ملی ایران اضافه شد.

این بنا در خیایان عباسی، کوچه هاشمی قرار دارد.

خانه کلکته چی

کلکته یکی از بنادر هند است، اما این جا در دیار اولین ها، جایی است که شما می توانید یکی از خانه های تاریخی این مرز و بوم را مشاهده کنید. قدمتش به دوران پهلوی اول باز می گردد. جایی در مرکز تبریز که برای رفتن به آن جا کار سختی در پیش نیست. کافی است به محله راسته کوچه رفته و در بن بست کلکته چی، عمارت زییایی را نظاره کنید.

کلکته چی ها، از تاجران تبریز بودند. از یادگار های کهن آن ها، کتابخانه کلکته چی ها است. ستون های گچ کاری شده و پنجره های زیبایش، یادآور خانه بهنام است که در گفتار قبلی به آن اشاره کردیم.

خانه در حال تخریب بوده و همراهی مسئولان و نیکوکاران را برای مرمت آن می طلبد.

خانه صحتی

این خانه که به خانه دکتر صحتی معروف است، از دیگر خانه های قدیمی تبریز به شمار می رود. سازمان میراث فرهنگی این خانه را امروزه به خانه محرم تغییر نام داده است. خانه ای در مساحتی به وسعت ۴۰۹ متر و در سه طبقه بنا شده و دکتر ابوالقاسم صحتی، در زمان حیات خود آن را به حسینیه تغییر داد.

نمای ساختمان آجر کاری بوده و سردری روی در ورودی آن قرار دارد و پس از ورود به هشتی و عبور از چند پله، به حیاط می رسیم. سقف زیر زمینی طاقی شکل آن، هم چون خانه ساوجلاغی که در ادامه گفتار به آن اشاره می کنیم، جلب توجه می کند.

در زیر زمین خانه، حوض خانه و سردابه هایی مشاهده می شود. امروزه مردم و گردشگران برای بازدید از اشیا و وسایل مربوط به آیین های عزاداری امام حسین در ماه محرم، به این خانه آمده و از آن بازدید می کنند. اگر در پاییز ۹۵ که مصادف شده با ایام محرم و صفر به این خطه سفر کنید، مراسم هایی در این خانه قدیمی خواهید دید.

خانه دکتر صحتی در سال ۱۳۷۸ به فهرست آثار ملی کشور افزوده شد.

این خانه قدیمی در انتهای خیابان شهید مطهری، کوچه شهید گوگانی قرار دارد.

خانه استاد شهریار

تبریز را خیلی ها با فرش و سوغاتش و بازارش و بعضی هم با فرهنگ کهن و ادیبانش می شناسند. پروین اعتصامی و استاد محمد حسین بهجت تبریزی، از جمله چهره های فاخر تبریز هستند که خانه استاد شهریار این شهر نیز یکی از مقصد های گردشگری دیار اولین های ایران است.

استاد بهجت تبریزی، فرزند میرزا آقا خشکنابی از وکلای دادگستری بود. وی در دوران مشروطه، به خاطر درگیری هایی که در تبریز بود،‌ شهریار را به روستای خشکناب می فرستند و کودکی شهریار در کنار کوه حیدربابا شکل گرفت.

شهریار، علم طب را پیش گرفت و عاشق دختری می شود که نافرجام می ماند و ترک تحصیل کرده و زندگی اش رنگ شعر می گیرد. اشعار شهریار، امروزه شهره داخلی و جهانی بسیار دارد.

خانه شهریار، در ویترین خانه های تبریز یعنی محله مقصودیه قرار دارد.  سومین خانه استاد در آن جا قرار دارد و گفته می شود که شهریار، بیست سال پایان عمرش را در آن جا سپری کرد. خانه در دو طبقه ساخته شده و به دوران پهلوی دوم باز می گردد.

شهرداری تبریز در سال ۱۳۶۷ پس از فوت استاد، خانه را خریداری کرد و در سال ۱۳۷۰، آن را تبدیل به موزه نمود. لوازم شخصی و کتاب های استاد در این موزه نگهداری می شود. حیاط خانه، باغ کوچکی دارد. طبقه اول، به کتاب ها و عکس ها و لوازم شخصی استاد مربوط است. در این طبقه، ساعتی وجود دارد که عقربه هایش به عقب باز می گردد و طرح و شعر ایرج نوبهار به زبان ترکی روی آن نقش بسته است.

روی آن نوشته شده : کاش قایدا روزگارین احوالی            بو ساعت تک زمان گده بیر دالی

در قسمت زیر زمین، یک اتاق و حوض خانه مشاهده می شود.

اگر به این خانه رفتید، شاید این شعر شهریار در ذهن شما تجلی کند که:‌

آمدی جانم به قربانت ولی حالا چرا   ….

این خانه در سال ۱۳۸۶ در فهرست آثار ملی کشور قرار گرفت. گر چه خانه قدمت چندانی ندارد، اما بخشی از هویت فرهنگ و ادب این مرز و بوم را در شهر تبریز نمایان می کند.

خانه سلطان القرایی تبریز

از قدیمی های تبریز همین خانه است. جایی که بوی کهنگی می دهد و نیاز به مرمت آن احساس می شود. این خانه در محله شتربان که امروزه دوه چی نامیده می شود، قرار دارد. مالک این عمارت، حاج میرزا سلطان القرایی، از مفاخر روزگار است. وی در ارزیابی نسخه های خطی، تبحر داشت و در سفر های خود به خارج از کشور، نسخه های ارزشمندی را خریداری و به ایران می آورد.

در اواخر عمر ایشان، کتابخه اش به مجلس واگذار شد. خانه ای ۴۰۰ متر مربعی که دو طبقه و یک زیر زمین دارد. ارسی های رنگارنگش، دل فریب است و پنجره های چوبی اش، دل نواز. نمای خانه آجری بوده و قالب بندی هایی با گچ بری های سنتی معماری خانه های قدیمی تبریز در آن مشاهده می شود. این خانه پس از خرید توسط سازمان میراث فرهنگی، در سال ۱۳۸۶ در فهرست آثار ملی کشور قرار گرفت.

این خانه اکنون در خیابان دوه چی، بن بست کوزه گر قرار دارد.

خانه ساوجبلاغی

ساوجبلاغ نام شهری در اطراف کلان شهر پایتخت است که از جمله خانه های قدیمی دوران پهلوی اول به شمار می رود. ورودی خانه از طریق یک هشتی بوده و پس از عبور از آن، وارد حیاط می شویم. فضای معماری خانه در ضلع شمالی و غربی، در دو طبقه ساخته شده که قسمت شمالی، پنجره های ارسی مشرف به حیاط دارد.

در ایوان آن، دو ستون گچ بری دیده می شود و بالا ایوان هم شکل سنتور را مشاهده می کنیم. تزییات آجری و گچ بری این بنا جالب توجه است. اگر هم چون دیگر خانه های ایرانی قدیمی به زیر زمین خانه برویم، بنای طاقی شکل و سردابه هایی را مشاهده می کنیم.

نمای ساختمان آجری بوده و در خرداد ۷۹ به جمع آثار ملی کشور افزوده شد. این بنا در خیابان امام خمینی و ضلع شمالی مسجد کبود قرار دارد.

خانه سرخه ای

این خانه از جمله دیگر خانه های جذاب و تاریخی دیار اولین ها محسوب می شود. خانه ای در محله سرخاب تبریز که سرخه ای نام دارد. مالک این خانه، داماد مظفر الدین شاه قاجار یعنی میرزا مهدی فراشباشی بود که بیش از یک صد سال پیش، چنین عمارت زییایی به دستور او ساخته شد.

خانه ای در دو طبقه که هم چون دیگر خانه های تاریخی کشور، از حیاط اندرونی و بیرونی برخوردار است. جالب است که بدانید،‌ هشتی این عمارت تاریخی،‌ در ضلع جنوبی قرار دارد و اگر قصد ورود به حیاط اندرونی را داشته باشید، می بایست از راه حیاط بیرونی وارد شوید و راه دیگری ندارید.

ایوان ها، همگی ستون دار بوده و معماری منظر جالبی به خانه بخشیده است. زیر زمین این خانه نیز حوض بزرگی دارد و از زیبا ترین بخش های بنا به شمار می رود. حمام خاص میرزا مهدی نیز در ضلع شمالی قرار دارد. گچ بری های زیبا و هنرمندانه بنا در کنار تزیینات چوبی آن و آینه کاری های سقف، ابهت خاصی را به بنا داده که برای عکاسان، محفلی خوبی برای شکار لحظات زیباست.

این خانه در سال ۱۳۷۹ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شد. برای مشاهده خانه به خیابان ثقه الاسلام مراجعه کنید.

توصیه های همیشگی

۱- از دست زدن با پنجره ها و دیوارهای نقاشی شده و گچ کاری شده خانه های قدیمی پرهیز کنید. این خانه ها، امانتی در دست نسل امروز است که باید صحیح و سالم در اختیار نسل بعد قرار بگیرد.

۲- خانه های قدیمی تبریز، بخشی از میراث ایرانیان است. همه مردم فرهنگ دوست کشورمان از گوشه گوشه کشور در کمک به حفاظت از این آثار تاریخی، بشتابند.

۳- معرفی خانه های قدیمی شهر تبریز، از طریق سایت جامع گردشگری چند زبانه و چند رسانه معرفی شود.

۴- این خانه ها در پرتال گردشگری تبریز ۲۰۱۸ درج شود.

۵- معرفی خانه های قدیمی تبریز در پایانه های اتوبوسرانی و هواپیمایی شهر معرفی شود.

۶- در کنار هر خانه، کتیبه ای چند زبانه برای معرفی خانه ارائه شود.

گشتی در خانه های قدیمی دیار اولین ها را در قسمت بعدی نیز همراه باشید.

[ منابع: شهرداری تبریز، ،‌خبرگزاری فارس، خبرگزاری ایرنا، سازمان توسعه گردشگری، خانه های قدیمی تبریز، محمدعلی کی نژاد، محمدرضا شیرازی، تهران، فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، مؤسسه تألیف ترجمه و نشر آثار هنری ،۱۳۸۹]