گشتی در زیباترین خانه های تبریزی [قسمت سوم]

گزارش روزیاتو از خانه های تاریخی دیار اولین های ایران

در قسمت اول و دوم سلسله گفتارهای خانه های تاریخی تبریز، سری زدیم به دیار اولین ها. جایی که نخستین های ایران از این دیار ظهور پیدا کرد و به شهرهای مختلف کشور رفت. تبریز،‌ شهر مشروطه و فرهنگ و ادب،‌ به راستی که یکی از مقصد های ممتاز گردشگری کشور به شمار می رود.

تبریز،‌ مهد بزرگان و ادیبانی در تاریخ معاصر کشور بوده است. در گفتار های قبلی، به خانه پروین اعتصامی و استاد شهریار که هر دو از مفاخر تبریز هستند سری زده و با محل زندگی این بزرگان و ستارگان ادب پارسی آشنا شدیم.

علاوه بر این ها، آذربایجان به واسطه معماری خاصی که دارد، الهام بخش معماری در ایران بوده است چرا که به گفته های استاد پیر نیا،‌ معماری پارسی، آذری و اصفهانی، از دیار اولین های ایرانی سرچشمه می گیرد.

در تبریز، مهد خشکبار و فرش و بازار های مسقف زیبا، ظرفیت های گردشگری بسیاری است که عاشقان پاییز گردی را به دیدن شماری از آن ها در پاییز هزار رنگ و هزار نقش ۹۵ دعوت می کنیم.

گر چه تبریز این روز ها کمی سرد است،‌ اما این سرما با گرمای وجود مردمان مهمان نوازش که شهره خاص و عام هستند و خشکبار خوشمزه و ریس و نوقایش، جایگزین می شود و چه بهتر که گرمای تبریز را در فصل پاییز،‌ در خانه های تاریخی این شهر دیدنی تجربه کنیم.

در گزارش امروز نیز شما را با شماری دیگر از صد ها خانه تاریخی تبریز آشنا می کنیم.

پیش از ادامه بحث یادآور شویم که برخی از خانه های قدیمی و تاریخی تبریز، با وجود بیش از ۱۰۰ سال از ساخت آن ها، نیازمند مرمت و بازسازی و حمایت های مسئولان به خصوص مردم فرهنگ دوستان ایران عزیز بوده و شما می توانید برای صیانت از این خانه ها،‌ کمک های مادی و معنوی خود را به اداره کل گردشگری استان آذربایجان شرقی ارائه دهید.

خانه ستارخان

ستارخان، یکی از پر آوازه های ایران معاصر است و از سرداران جنبش مشروطه خواهی ایران بود که به سردار ملی شهرت یافت. وی در تبریز، مقابل روس های متجاوز و هم چنین نیرو های دولتی ضد مشروطه مقاوت کرد. خانه او از اوایل حکومت ناصر الدین شاه تا سلطنت محمد علی شاه قاجار، محل فرماندهی مبارزان مشروطه خواهی بوده و جنگ های ضد استعماری علیه روسیه در آن جا بر پا شد.

قدمت خانه به دوران قاجار باز می گردد در محله امیر خیز تبریز قرار دارد که توسط روس ها به توپ بسته شد. خانه ستارخان در حال حاضر به خانه ستارخان سردار ملی شهرت دارد.

بنای این خانه دو طبقه آجری بوده و سقف بنا تخت بوده و با تیرهای چوبی ساخته شد. این خانه هم اکنون دفتر فعالیت کمیسیون حقوق بشر اسلامی است اما بازدید برای عموم آزاد است. این خانه در مهر ۸۶ در فهرست آثار ملی قرار گرفت.

خانه صادری

خانه از جمله خانه های تاریخی عهد قجر تبریز است که در میدان منجم تبریز قرار دارد. ابتدا متعلق به احمد جوان بود و حسین قونسول ان را خریداری نمود. رضا صادری از تاجران فرش تبریز،‌ خانه را به تملک خود در آورد.

خانه وسعت ۹۵۰ متری داشته و رضا صادری آن را تبدیل به حسینیه کرد. خانه صادری دو در دارد که یکی به کوچه چوستدوارن و دیگری به دربند قالیچیلر باز می شد.

در سال ۸۲ این خانه به فهرست آثار ملی اضافه شد.

خانه نیکدل

خانه نیکدل از جمله عمارت های جذاب عصر قجر تبریز است که در محله ویترین خانه های تاریخی تبریز یعنی مقصودیه قرار دارد. دیوارهای این خانه کوتاه است و حیاط کوچک زیبا و پر از درختش، نظر هر رهگذری را به خود جلب می کند. گفته شده که مالک خانه، سالار قلی خان قره باغی است.

گویا زمانی که ستار خان در این خانه زندگی می کرد و مسئولیت اسب ها را بر عهده داشت، با دختر سالار قلی خان ازدواج کرد.

این خانه دارای حیاط اندرونی بوده و حیاط بیرونی هم در ضلع شمالی قرار دارد. عمارت در دو طبقه بنا شده و زیر زمینی بسیار زیبا با حوض  خانه های قاجاری دارد. در مرکز بنا، یک تالار بزرگ مستطیل شکل قرار داشته و در ضلع ضرقی، دو اتاق جانبی دیده می شود.

پنجره های ارسی با شیشه های رنگی مشرف بر ایوان ستون دار بوده و حس حال همه خانه های قدیمی ایرانی را در بر دارد. سقف حوض خانه و زیر زمین به شکل طاق های قوسی است و فضای خوبی برای تابستان گردی های اهالی خانه بود.

این عمارت از خانه های تبریز است که با آیینه کاری تزیین شده و نمای ساختمان نیز با آجر کاری زینت یافته است. در مرداد ۱۳۸۲ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شد و به تملک شهرداری تبریز رسید. این خانه را بر روی نقشه مشاهده کنید.

خانه امیرکبیر

صدر اعظم ناصر الدین شاه، در تبریز زندگی می کرد و محل کارش  مدتی آنجا بود. در دروان کوتاه صدرات خود، خدمات مهمی  به کشور ارائه کرد و در نهایت با دسیسه مادر ناصر الدین شاه در حمام فین کاشان به قتل رسید. خانه ای دو طبقه که قدمتش به اوایل قاجار باز می کردد. این خانه را روی نقشه مشاهده کنید.

خانه صلح جو

خانه صلح جو از جمله دیگر خانه های تاریخی شهر است که مالکیت آن در اختیار کلکلته چی بود. خانه کلکلته چیان را در گفتار قبلی خانه های قدیمی تبریز معرفی کردیم. او از تاجران سرشناس تبریز بود.

این خانه نیز هم چون دیگر خانه های تبریز، حیاط اندرونی و بیرونی دارد. ورودی اصلی خانه از کوچه کرباسی آغاز می شود که پس از گذشت هشتی و دو دالان، وارد قسمت اندرونی می شویم و سپس حیاط بیرونی.

این خانه از معدود خانه های تاریخی تبریز است که در هر چهار طرف حیاط، فضاهای معماری وجود دارد. در همه اضلاع خانه، فضاهای معماری مشاهده می شود و ورودی هر کدام مستقل است.

نمای خانه آجر کاری بوده و تمامی شواهد نشان از این است که متعلق به عصر قاجار بوده و هم چون دیگر خانه های باستانی، زیر زمینی زیبا دارد که حوض سنگی بیضی شکلی در وسط آن قرار دارد.

این خانه در سال ۱۳۸۲ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.

خانه تاریخی بلورچیان

یکی از خانه های تاریخی و زیبای ایران است که در شهر اولین ها قرار دارد. این خانه، یادگار عصر قجر است. جایی که بخشی از هویت معماری ایران را تشکیل داده و عمارت های باشکوهی را بر جای گذاشته که نگین کاخ های ایران (کاخ گلستان تهران) که ثبت جهانی شده، از آن جمله است.

معماری عصر قاجار، همانند معماری در عصر صفویه، زیبایی های خاص خود را دارد و وقتی این هنر با دیگر هنرهای اصیل ایرانی مانند نگار گری تلفیق شود،‌ ظاهری خلق می کند که در وصف نمی گنجد. خانه بلورچیان را نیز باید یکی از مقصد های گردشگری تبریز دانست.

خانه ای که در محله سرخاب قرار گرفته و سر در زیبایش که پر نقش و نگار است، توجه بیننده را به خود جلب می کند. در زیبایی چوبی که در خانه قرار دارد،‌ شما را به یک هشتی راهنمای می کند که می توان با گذر از آن، وارد ساختمان شمالی شد.

این خانه نیز هم چون خانه بهنام و خانه سفال تبریز که در گفتارهای قبلی اشاره کردیم، دارای پنجره های ارسی رنگارنگ جذابی است که دلفریب بوده و همه مشرف به ایوان ستون دار و حیاط بیرونی هستند. سر ستون های خانه بلورچیان هم چون دیگر خانه های قدیمی تبریز، کنده کاری هنرمندانه شده و با تزیینات آجری،‌ آراسته شده است.

تزیینات آجری و گچ بری در خانه های قدیمی ایران به خصوص در صد ها خانه تاریخی تبریز، یکی از جلوه های باشکوه معماری ایرانی بوده که متاسفانه در طراحی و ساخت خانه های مدرن امروز، در حال فراموشی است.

هم چون دیگر خانه های تبریزی که تا کنون اشاره کردیم،‌ خانه زیبای بلورچیان نیز دارای حیاط اندرونی و حیاط بیرونی است. همان طور که قبلا گفته شد، معماری خانه های قدیمی ایران،‌ سبک درون گرا داشته و از بیرون خانه،‌ بخش های داخلی قابل مشاهده نیست. در واقع این نگرش در معماری خانه ها، الهام گرفته از سبک زندگی و باورهای مذهبی مردمان روزگار نه چندان دور بوده است.

خانه بلورچیان نیز حیاط اندرونی دارد که پنجره های بخش شمالی ساختمان اصلی در آن جای دارند. این خانه زیر زمینی دارد و مانند تمام خانه های قاجاری، حوض خانه زیبایی در زیر زمین آن قرار گرفته است. حوض خانه ها در خانه های قدیمی تبریز و ایران، محفلی برای گذران روزهای بلند تابستان بوده که در خانه شهریار و پروین اعتصامی و خانه بهنام و حریری و ساوجبلاغ تبریز نیز شاهد بودیم.

تقارن در نما سبب شده که این خانه شکوه خاصی را در نظر بیننده به تصویر بکشد. خانه آجری زیبای بلورچیان تبریز در سال ۱۳۷۹ به فهرست ده ها هزار اثر ثبت شده ملی کشور راه یافت.

خانه ختایی

خانه ختایی تبریز از جمله خانه های قدیمی این شهر محسوب می شود که امروزه به نام خانه هنرمندان تبریز نامیده شده و محفل فعالان فرهنگی و هنری این شهر و عاشقان دیار اول های ایران است. بیش از یک صد و پنجاه سال پیش در چنین روز هایی، خانه ختایی توسط خاندان ثروتمند ختایی، طراحی و ساخته شد.

این خانه، تاریخی پر فراز و نشیب دارد. بخشی از آن به حمله قشون روس در نخستین روز های محرم سال ۱۳۳۰ هجری شمسی به تبریز اشاره می کند که نظامیان روس با حمله به مردم شهر که در زیر زمین این خانه پناه گرفته بودند، آن ها را به خاک و خون کشیدند.

مساحت خانه حدود هفت صد متر مربع بوده و درب ورودی آن، یک درب کوچک چوبی است. حوض آبی زیبایی در وسط خانه قرار دارد و پنجره های ارسی مشبک قاجاری که مشرف به ایوان است،‌ خودنمایی می کند. سر ستون های زیبای این خانه هم چون دیگر خانه های تاریخی تبریز، نگاه بیننده را به خود جلب می کند.

ستون های خانه بیش از هفت متر ارتفاع دارد و به همین خاطر،‌ شکوه خاصی را به معماری منظر  خانه بخشیده است. در معماری قجری، اصل قرینگی در معماری لحاظ می شد. یعنی اگر طاقجه ای ، ایوانی، طرحی در جایی بود،‌قرینه اش در جای دیگر مشاهده می شود.

به همین خاطر،‌ در بررسی های فنی ساختمان،‌ کارشناسان متوجه دو طاقچه زیر گچ کاری های غیر حرفه ای این خانه در زمان ساخت شدند که اتفاقا قرینه یکدیگر بودند.

این خانه ، دو طبقه دارد و طاقچه هایی برای روشن کردن هیزم در آن ها دیده می شود.

حیات اندرونی خانه،‌ ۵۰ متر بوده و باغچه ای در وسط آن مشاهده می کنیم. زیر زمین این خانه که اتفاقات زیادی در آن افتاده است، سقفی طاق گونه داشته و اندرونی را به بیرونی وصل می کند. چند اتاق انباری، آب انبار،‌ تنورخانه و دهلیز، در آن خانه وجود دارد.

خانه ختایی توسط  یکی از شهروندان تبریزی خریداری شد و توسط سازمان میراث فرهنگی مرمت شد و در نهایت در سال ۱۳۸۲ به فهرست آثار ملی کشور اضافه شد. این عمارت به خریدی که توسط شهرداری تبریز انجام داد، از سال ۸۹ به این سو به عنوان خانه هنرمندان تبریز شناخته می شود.

خانه علی مسیو

خانه علی مسیو، احتمالا مربوط به فردی است که یا فرانسه می دانسته یا اهل فرهنگستان هم چون ناصر الدین شاه قاجار بوده است. حاج محمد باقر تبریزی، از اهالی محله نوبر تبریز بود. وی هم چون پدرش، از بازرگانان و محترمین شهر بود.

وی از نخستین موسسان جنبش کارگری ایران بود و از طراحان سازمان هایی به نام اجتماعیون عامیون به شمار می رفت. وی را روشنفکر نیکوکار و فرهیخته می دانستند و سفرهای بسیاری به شرق و غرب عالم کرد و به واسطه تسلطش به زبان فرانسه، او را علی موسیو یا موسیو علی می نامیدند.

خانه موسیو علی اتفاقا در کنار خانه ختایی ها در انتهای کوچه صدر قرار دارد. کوچه صدر و محله مقصودیه تبریز، دو جایی است که می توان بخشی از خانه های تاریخی دیار اولین ها را مشاهده کرد. خانه قجری موسوی علی، حیاط اندرونی و بیرونی دارد.

همان طور که تا کنون دانستید، خانه های قدیمی تبریز معمولا دارای حیاط اندرونی و بیرونی بود که با یک ساختمان از وسط آن ها از یکدیگر جدا می شود.

اما این اصل در خانه علی موسیو رعایت نشده است و فقط با یک دیوار این دو حیاط از هم جدا شدند. اگر به پنجره های ساختمان نگاه کنید، بالای آن ها با تزیینات گچ بری زیبایی، آراسته شده که شکل گل و چهره انسان است.

نمای خانه علی موسیو، ترکیبی از گچ و آجر است. امروزه این بنا به مووزه علی موسیو شناخته می شود. خانه علی موسوی در ۱۴ مرداد ۸۲ در فهرست آثار ملی ثبت شد.

خانه میرزا آقا تبریزی

یکی دیگر از خانه های قدیمی تبریز، خانه میرزا آقا تبریزی است که به ثقه الاسلام معروف بود. وی از علمای به نام آذربایجان و از فعالان جنبش مشروطه ملت ایران در تبریز بود. وی در عاشواری ۱۳۳۰ به همراه دو پسر علی موسیو در جریان مشروطیت توسط روس ها به دار آویخته شد.

خانه وی در خیابان چایگنار تبریز. بین پل قارسی و مسجد صاحب الامر قرار داشته و قدمتش به دوران پهلوی باز می گردد. معماری خانه از منحصر به فرد ترین معماری میان خانه های قاجاری تبریز است.

خانه در سه طبقه بنا شده و قاب بندی آجری دارد. راه پله ها، ایوان و ستون ها و پنجره ها و کف طبقاتی آن چوبی و ورودی زیر زیر زمین از راه پله ای جدا، زیر ایون طبقه همکف قرار دارد. در مهر ۸۱ در فهرست آثار ملی کشور قرار گرفت.

خانه سلماسی تبریز

این خانه از جمله خانه های قدیمی دیار اولین ها بوده و در اوایل سلطنت قاجار احداث شد. سازندگان خانه، خانواده حیدر زاده بودند که پس از آن ها. خانواده سلماسی که از تاجران به نام شهر بود، کار تکمیلی ساخت بنا را بر عهده گرفت.

خانه سلماسی، یکی دیگر از نگین های محله مقصودیه تبریز است. خانه دارای سردر و نمای آجری بوده و برای ورود به خانه هم چون برخی از خانه های قدیمی اصفهان و کاشان و تبریز، باید از هشتی گذر کرد.  معماری هشتی را حتی می توان در شهر زیر زمینی نوش آباد هم مشاهده کرد که به هزاران سال پیش باز می گردد.

زیر بنای خانه ۸۷۵ متر مربع است. پنجره های اروسی و شیشه های رنگی، جذابیت خاصی به خانه و اتاق ها داده است. همه پنجره ها مشرف به حیاط بیرونی بوده که معماری جذابی دارد. دور تا دور حوض را باغچه های کوچکی احاطه کرده که یادآور خانه لاله ای تبریز است.

ایوان های ستون دار با سر ستون های گچ کاری شده، بخشی از معماری باشکوه ایران معاصر را جلوه گر می کنند. زیر زمین این خانه نیز هم چون دیگر خانه های تبریز، حوض خانه زییا دارد که چنین حوض خانه ای را در حتی خانه موزه استاد مقدم دانشگاه تهران نیز می توان مشاهده کرد.

همان طور که گفتیم، حوض خانه ها محلی برای گذران روز های بلند در تابستان های داغ آن روزگار بوده است. بنای خانه با سنگ و ساروج پی ریزی شده و دیوار های زیر زمینی، سازه ای ترکیبی از سنگ و آجر است اما دیوار های طبقه فوقانی از خشت و روکش آجر ساخته شده اند.

خانواده سلماسی این بنا را به استانداری آذربایجان شرقی فروخت و پس از مرمت، در سال ۱۳۸۰ هجری شمسی به نخستین موزه سنجش کشور تبدیل شد. جایی که انواع قپان ها، ترازو زرگرس، سنگ وزنه ها و پیمانه های نفتی و ابزار آلات مربوط به علم نجوم هم چون اسطرلاب و ابزار های هوشناسی هم چون قطب نما و ساعت های چند صد ساله در معرض دید عموم علاقمندان به تاریخ و فرهنگ و علم کشور قرار گرفته است.

این خانه در سال ۱۳۷۶ به فهرست آثار ملی کشور افزوده شد.

و چند توصیه . . . .

۱- خانه های تبریز، میراث ملی همه مردم ایران است. در حفظ و نگهداری و کمک مادی و معنوی برای حفظ آن ها بکوشیم.

۲- در صورتی که برای بازدید به این خانه های تاریخی زیبا رفتید، از دست زدن به دیوار ها و گچ بری ها و نقاشی های در و دیوار پرهیز کنید.

۳- با توجه به این که تبریز سال ۲۰۱۸ میلادی پایتخت گردشگری جهان اسلام است، انتظار می رود برای برند سازی این خانه ها، اقداماتی در دستور کار قرار بگیرد.

۴- پرتال جامع چند رسانه ای چند زبانه خانه های تاریخی تبریز را برای اطلاع رسانی در فضای مجازی توصیه می کنیم.

۵- خانه های تاریخی تبریز، می بایست در فضای مجازی به خوبی معرفی شودو شهرداری و سازمان میراث فرهنگی از ظریف این فضا و لشکر میلیونی ایرانیان در شبکه های اجتماعی برای اطلاع رسانی و جذب مخاطب استفاده کند.

در صورتی که در پاییز و زمستان ۹۵ به خانه های تاریخی تبریز رفتید، تصاویر خود را از طریق کانال های روزیاتو در شبکه اینستاگرام و پیام رسان تلگرام ارسال کنید.

[ منابع: شهرداری تبریز، ،‌خبرگزاری فارس، خبرگزاری ایرنا، سازمان توسعه گردشگری، خانه های قدیمی تبریز، محمدعلی کی نژاد، محمدرضا شیرازی، تهران، فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، مؤسسه تألیف ترجمه و نشر آثار هنری ،۱۳۸۹]