شعله، دود و شیون؛ مروری بر ۱۰ مورد از بزرگ ترین آتش سوزی های تاریخ

از زمانی که بشر به جای سنگ از چوب در ساختن سازه ها استفاده کرد همواره آتش سوزی وجود داشته و تقریبا هر شهر بزرگی در جهان دستکم یک بار به طور کامل در آتش سوخته است. برخی حتی بیشتر از یک بار دچار حریق شده اند. برای مثال شهر قسطنطنیه، استانبول امروزی، بین سال های ۴۰۶ تا ۱۲۰۴ میلادی دستکم ۵ بار دچار آتش سوزی شده و هر بار نیز ساکنان آن با تلاشی وصف ناشدنی دوباره شهر را از نو ساخته و البته شرایط را برای آتش سوزی بعدی مهیا کرده اند.

گاهی این آتش سوزی ها منشأ انسانی داشته و در نتیجه جنگ ها به وجود می آمد. با این وجود اغلب این حوادث طبیعی بوده و روش های ساخت نامناسب، استفاده گسترده از مصالح ساختمانی قابل اشتعال و ناتوانی مطلق در مهار شعله های آتش نیز مزید بر علت می شد. بسیاری از این آتش سوزی ها با توجه به ابعاد گسترده آن ها و نقش آن ها در تحولات تاریخی همچنان در ذهن بشریت مانده اند. در ادامه به مهیب ترین، خانمانسوزترین و مهم ترین آتش سوزی هایی که منشأ آن ها جنگ نبوده است اشاره می کنیم.

۱۰-آتش سوزی بوستون (Boston) در سال ۱۸۷۲ میلادی

اگر چه آتش سوزی بوستون در سال ۱۸۷۲ میلادی به بزرگی آتش سوزی سال قبل از آن در شیکاگو و آتشی که سه دهه بعد سانفرانسیکو را با خاک یکسان کرد نبود اما بیشتر از هر آتش سوزی دیگری به مردم آمریکا خسارت وارد کرد. این حریق بیشتر مناطق پایین شهر که عمده مراکز تجاری در آن واقع شده بودند را در بر گرفت و باعث شد که هزاران نفر از ساکنان شهر بوستون مشاغل خود را از دست داده و صدها کسب و کار دیگر به کلی نابود شوند.

آتش سوزی بوستون چنان خسارتی به اموال ساکنان شهر زده بود که بسیاری از شرکت های بیمه پس از ناتوانی در جبران خسارت های مشتریان خود اعلام ورشکستگی کردند. متاسفانه اگر اداره آتش نشانی پرکار شهر مجبور به بستن جعبه های اعلام خودکار حریق نمی شد (که توسط اعضای شورای شهر برای جلوگیری از اعلان های اشتباهی بسته شده بودند)، فشار آب کم نبوده و ابزارهای اطفای حریق بهتری در شهر وجود داشت چنین خسارت عظیمی به شهر وارد نمی شد.

تمامی این اشتباهات باعث شد که ۶۵ هکتار از مناطق جنوبی شهر بوستون به خاکستر تبدیل شده، ۷۷۶ خانه در آتش سوخته و ۲۰ نفر نیز جان خود را از دست بدهند. این آتش سوزی یکی از مهیب ترین آتش سوزی هایی بود که در ساحل جنوبی آمریکا اتفاق افتاد.

۹-آتش سوزی لندن در سال ۱۲۱۲ میلادی

آتش سوزی مهیب سال ۱۲۱۲ میلادی در لندن که به آتش سوزی بزرگ سوث وارک (The Great Fire of Southwark) مشهور است باعث مرگ ۳.۰۰۰ نفر از ساکنان این شهر شد. اغلب این قربانیان بعد از سوختن و غرق شدن پل چوبی لندن در میان شعله های آتش گرفتار شده و زنده زنده در آتش سوختند. البته آتش سوزی مهیب دیگری در سال  ۱۶۶۶ میلادی نیز در این منطقه اتفاق افتاد که تعداد قربانیان آن از آتش سوزی سال ۱۲۱۲ میلادی بسیار کمتر بود.

اگرچه تعداد دقیق  خانه هایی که در آتش سوختند معلوم نیست اما این آتش سوزی مهیب اکثر مناطق جنوب رودخانه تیمز که به سوث وارک معروف بود را در خود بلعید و بیش از یک سوم این شهر تاریخی را به ویرانه تبدیل کرد. البته این تنها آتش سوزی اتفاق افتاده در شهر لندن نبود و قبل از آن نیز دو آتش سوزی دیگر در سال های ۱۱۳۰ و ۱۱۳۵ میلادی بخش هایی از شهر را ویران کرده بودند ( آتش سوزی سال ۱۱۳۵ میلادی اکثر مناطق بین محله های سنت پل و سنت کلمنت دینز (St Clement Danes) در منطقه وست مینستر را به خاکستر تبدیل کرد).

در واقع این شهر بزرگ در بین سال های ۱۱۳۰ تا ۱۶۶۶ میلادی بارها دچار حریق شد و یکی از شهرهایی بود که همواره امکان آتش سوزی در آن وجود داشت. این آتش سوزی ها چنان شایع شده بود که هیچ بیمه ای در برابر آتش سوزی وجود نداشت.

۸-آتش سوزی لندن در سال ۱۶۶۶ میلادی

اگر چه پایتخت انگلستان بارها به دلیل سازه های چوبی متعدد و ضعف در طراحی شهری آن دچار حریق شده اما آتش سوزی سال ۱۶۶۶ میلادی تاکنون در اذهان مردم این شهر باقی مانده است. آتش سوزی لندن نه تنها شهر و ساکنان آن بلکه تمام کشور را تحت تاثیر قرار داد.

این آتش سوزی که ظاهراً از تنور یک نانوایی شروع شده بود نه تنها قربانیان زیادی نگرفت (تنها  ۶ نفر در این آتش سوزی جان باختند) بلکه به طور غیرمستقیم فوایدی نیز داشت. بیشتر مناطق درگیر در این آتش سوزی مناطق پرجمعیت و کثیف شهر بودند که تابستان سال قبل طاعون در آن شیوع پیدا کرده بود. این آتش سوزی باعث پاک شدن این بیماری از منطقه، ضدعفونی شدن شهر  و مهیا شدن شرایط برای بازسازی دوباره آن شد.

از این منظر این آتش سوزی در نهایت به نفع شهر تمام شد هرچند افرادی که خانه ها و اموالشان را از دست داده بودند از آتش سوزی زیان فراوان دیدند.

۷-آتش سوزی شهر رم در سال ۶۴ میلادی

اگرچه این آتش سوزی مهیب شهر رم پایتخت امپراطوری روم را با خاک یکسان کرد اما برخلاف افسانه ها هیچ مدرکی دال بر ویولون زدن امپراطور نرون همزمان با وقوع آتش سوزی در شهر وجود ندارد ( در آن زمان هنوز ساز ویولون اختراع نشده بود). همچنین ادعا می شود که نرون برای ساختن قصر خود مناطقی از شهر را عمداً دچار حریق کرده است که این ادعا نیز به نظر نادرست آمده و بیشتر مربوط به شایعاتی است که مخالفان برای بدنام کردن وی بعد از مرگش در بین مردم پخش کردند.

برطبق اسناد به جا مانده از آن دوره و ادعای تاریخ نویس رومی مارکوس تاسیتوس (Marcus Tacitus) شهر به مدت ۵ روز و نیم در آتش می سوخت و ۱۰ منطقه از ۱۴ منطقه شهر به تلی از خاکستر تبدیل شد. اگرچه امپراطور نرون دخالتی در این آتش سوزی نداشت اما ظاهراً از آن به عنوان دستاویزی برای دستگیری و زندانی کردن مسیحیان محلی استفاده کرده است زیرا آن ها را مسئول آتش سوزی می دانست.

با این وجود او بعد از مدتی یکی از بهترین قصرهایش را بر ویرانه های به جای مانده از این آتش سوزی ساخت که همین اقدام شرایط را برای سرنگونی حکومت وی در سال های بعد مهیا کرد.

۶-آتش سوزی شیکاگو در سال ۱۸۷۱ میلادی

آتش سوزی های کمی وجود دارند که بتوانند با آتش سوزی اکتبر سال ۱۸۷۱ میلادی که شیکاگو را به خاکستر تبدیل کرد و باعث ویرانی ۱.۷۰۰ خانه و آواره شدن ۹۰.۰۰۰ نفر شد برابری کند. خوشبختانه این آتش سوزی سریع انتشار پیدا نکرد و تنها ۳۰۰ نفر جان خود را از دست دادند اما بعد از اتمام آتش سوزی بسیاری از ساکنان در طول زمستان آن سال بدون پناهگاه در سرمای شدید منطقه گرفتار شده بودند. بر طبق اسناد موثق این آتش سوزی از انبار علوفه ملک شخصی اولیِری (O’Leary) در شماره ۱۳۷ خیابان دِکوون (DeKoven Street) آغاز شد ولی علت دقیق آتش سوزی تاکنون مشخص نشده است.

یک روزنامه نگار محلی ادعا کرده بود که یک فانوس در انبار علوفه از سقف افتاده و گاوهای حاضر در انبار با لگد کردن آن موجبات وقوع آتش سوزی را فراهم کرده اند اما این ادعا بعدها توسط خود او تکذیب شده و اذعان کرد که تنها برای بال و پر دادن به ماجرا این داستان را از خود ساخته است.

اما محققان به این نتیجه رسیده اند که به احتمال زیاد شخصی که در این مکان سیگار روشن کرده و  سیگار خود را در علف های خشک موجود در انبار انداخته سهواً باعث آتش سوزی شیکاگو شده است.

با این وجود این آتش سوزی نیز مانند آتش سوزی سال ۱۶۶۶ میلادی در شهر لندن  شرایط را برای نوسازی شهر شیکاگو فراهم ساخت به طوری که این شهر بعد از چندین دهه به یکی از بزرگ ترین کلان شهرهای آمریکا تبدیل شد. همچنین این آتش سوزی مسولان شهر را بر آن داشت که بخش آتش نشانی شهر را  توسعه داده و تجهیز کنند. اکنون آتش نشانی این شهر به یکی از مهم ترین و بهترین مراکز اطفای حریق در کشور تبدیل شده است.

۵-آتش سوزی سانفرانسیسکو  در سال ۱۹۰۶ میلادی

این آتش سوزی که بیش از ۲۵.۰۰۰ ساختمان را در ۲۴۰ محله با خاک یکسان کرد و حدود ۳.۰۰۰ کشته برجای گذاشت هم منشاً انسانی داشت و هم منشاً طبیعی. آتش سوزی سانفرانسیسکو با وقوع زلزله در ساعات اولیه روز ۱۸ آوریل سال ۱۹۰۶ آغاز شد و بسیاری از خرابی ها در نتیجه اقدامات اشتباه و از روی درماندگی آتش نشانان بی تجربه در منفجر کردن ساختمان های دست نخورده و سالم برای ایجاد مانع در برابر آتش به وقوع پیوست (بر طبق آمار بیش از ۵۰ درصد خرابی های توسط مأموران آتش نشانی برای مهار کردن آتش اتفاق افتاد که نهایتا سود چندانی نیز نداشت).

اگرچه زلزله باعث از بین رفتن مخازن آب شده بود اما مشکل اصلی از این ناشی می شد که مسئولان شهر مدیریت درستی نداشته و بودجه ای که برای مواقع اضطراری در نظر گرفته شده بود را در جاهای دیگر هزینه کرده و بدین ترتیب امکانات و تجهیزات لازم برای بخش آتش نشانی شهر فراهم نشده بود. اتفاق ناگوار دیگر مرگ رییس باتجربه بخش آتش نشانی دنیس سالیوان (Dennis Sullivan) بود که عملاً بعد از مرگ وی کسی وجود نداشت که آتش نشانان را سازماندهی و هدایت کند.

بدون شک این روز یکی از سخت ترین روزهای زندگی ساکنان شهر سانفرانسیسکو بوده است اما بعد از آتش سوزی ، بازسازی شهر چنان با سرعت صورت گرفت که یک دهه بعد نشانی از آتش سوزی مهیب دهه قبل در شهر دیده نمی شد.

۴-آتش سوزی شهر پشتیگو (Peshtigo)، ایالت ویسکانسین (Wisconsin) در سال ۱۸۷۱ میلادی

اگر چه بسیاری از مردم آمریکا از آتش سوزی سال ۱۸۷۱ میلادی در شیکاگو اطلاع دارند اما بسیاری نمی دانند که درست در همان زمان آتش سوزی مهیب دیگری چند صد مایل دورتر در ایالت شمالی ویسکانسین اتفاق افتاد که بیش از هر آتش سوزی دیگری در تاریخ آمریکا قربانی داشت. با توجه به دورافتاده بودن منطقه و روستایی بودن اکثریت ساکنان نمی توان تعداد دقیق قربانیان این آتش سوزی را برآورد کرد اما بر طبق برخی ادعاها منطقه آتش گرفته دو برابر مساحت ایالت رود آیلند بوده و ۱۲ محله را درگیر خود کرد. برخی تعداد کشته شدگان را بالغ بر ۲.۵۰۰ نفر برآورد کرده اند.

بیشترین آسیب به شهر کوچک پشتیگو وارد شد به طوری که اکثر ساکنان این شهر (حدود۱.۷۰۰ نفر) از قربانیان آتش سوزی بودند و اجساد بسیاری از آنان هرگز شناسایی یا حتی پیدا نشد ( بسیاری از ترس شعله های آتش خود را در رودخانه پشتیگو و چاه ها و دیگر خازن آب شهر انداخته و همگی غرق شدند).

برخی از شاهدین واقعه ادعا می کردند که شعله های آتش باعث به وجود آمدن طوفانی شده بود که واگن های قطار و خانه ها را صدها متر به هوا بلند کرده و کاملاً تخریب می کرد.

۳-آتش سوزی تگزاس سیتی ایالت تگزاس در سال ۱۹۴۷ میلادی

کسی فکر نمی کرد که یک آتش سوزی مختصر در یک کشتی باری پهلو گرفته در لنگرگاه چنین آتش سوزی عظیمی ایجاد کند. این کشتی حامل ۲.۳۰۰ تن کود نیترات آمونیوم بود که آتش سوزی در آن باعث شد بزرگترین انفجار صنعتی در تاریخ آمریکا به وقوع بپیوندد. شدت انفجار این محموله به قدری بود که ۱.۰۰۰ ساختمان در آن حوالی را با خاک یکسان کرد و بیش از ۶۰۰ کشته و ناپدید برجای گذاشت (از جمله تمامی اعضای داوطلب آتش نشانی شهر تگزاس سیتی که بعد از وقوع آتش سوزی در درون کشتی حضور یافته و برای مهار آن تلاش می کردند).

آتش حاصل از این انفجار به چندین پالایشگاه و مرکز تولید مواد شیمیایی مجاور لنگرگاه نیز سرایت کرد و باعث سوختن تمامی بندر و قسمت زیادی از شهر شد. شدت انفجار چنان بود که مردم نیواورلئان (New Orleans) در فاصله ۲۵۰ مایلی از محل آتش سوزی صدای انفجار را شنیده و شیشه ساختمان ها در شهر هیوستون (Houston) که در فاصله ۴۰ مایلی تگزاس سیتی واقع بود نیز شکست. این انفجار حتی یک فروند هواپیمای مسافربری که در فاصله ای دور از آسمان شهر تگزاس سیتی در پرواز بود را تحت تاثیر قرار داد و یکی از لنگرهای کشتی را حدود یک مایل به هوا پرتاب کرد ( این لنگر تنها چیزی است که از تمام بندر مانده است).

۲-آتش سوزی بندر هالیفاکس (Halifax)، منطقه نووا اسکوتیا (Nova Scotia) کانادا در سال ۱۹۱۷

این آتش سوزی در زمان جنگ جهانی اول اتفاق افتاد و بسیاری از مردم از آن بی خبرند زیرا به دلایل امنیتی اجازه انعکاس در رسانه های خبری را پیدا نکرد. آتش سوزی بندر هلیفاکس بزرگ ترین آتش سوزی تاریخ نام گرفت که منشاً انسانی داشته است. در صبحگاه ششم دسامبر سال ۱۹۱۷ میلادی کشتی باری مون بلان (Mont-Blanc) که تا مملو از مهمات جنگی بود با یک کشتی باری نروژی در دهانه باریک بندر هلیفاکس برخورد کرد و دچار حریق شد. قبل از این که آتش نشانان بتوانند آتش را مهار کنند شعله ها به مواد منفجره موجود در کشتی رسیده و انفجاری با قدرت ۳ تن TNT به وقوع پیوست.

شدت موج این انفجار به حدی بود که باعث به وجود آمدن سونامی در بندر هلیفاکس، از ریشه درآمدن درختان، خم شدن ریل های قطار، از بین رفتن ساختمان ها و سیستم لوله کشی زیرزمینی منطقه شد و قطعات کشتی را صدها مایل به هر طرف پرتاب کرد. روز بعد نیز چنان کولاک شدیدی در گرفت که تلاش ها برای کمک رسانی به مردمی که از روز قبل در زیر آوار گرفتار شده بودند را متوقف کرده و باعث افزایش تعداد کشته شدگان (بیش از ۲.۰۰۰ نفر) شد. این انفجار  ۹.۰۰۰ نفر نیز زخمی برجای گذاشته و قسمت اعظم شهر را ویران کرد چنانکه تا سال ها بعد بندر هلیفاکس قابل استفاده نبود.

۱-آتش سوزی توکیو، ژاپن در سال ۱۹۲۳ میلادی

در سال ۱۹۳۲ میلادی در توکیو زلزله ای به وقوع پیوست که با آتش سوزی همراه بود. این زلزله و آتش سوزی متعاقب آن شهر توکیو را به ویرانه تبدیل کردند. به گزارش برخی منابع در نتیجه این دو حادثه بیش از ۱۴۲.۰۰۰ نفر جان خود را از دست دادند ( بیش از ۳۸.۰۰۰ نفر از آنان افرادی بودند که بعد از وقوع زلزله و آتش سوزی در فضای باز جنوب شهر توکیو تجمع کرده و در نتیجه گردباد آتشین تولید شده از شعله های آتش زنده زنده سوختند).

موضوعی که این آتش سوزی را از هر نظر منحصربفرد می کند این است که تعدادی از عوامل مختلف در بروز چنین فاجعه وحشتناکی دخیل بودند: برای مثال زلزله زمانی رخ داد که بسیاری از ساکنان در حال پختن غذای ظهر بودند که خود باعث شد در نقاط مختلفی از شهر آتش سوزی آغاز شده و در نتیجه باد شدید به دیگر نقاط نیز سرایت پیدا کند. در نتیجه آتش سوزی های مهیبی در بیشتر نقاط شهر رخ داد که به طوفان های آتشین سوزان تبدیل شدند.

علاوه بر این زلزله باعث وقوع سونامی دیگری نیز شد که بر ابعاد ویرانی و تعداد کشته شدگان افزود. در نتیجه این دو حادثه همزمان بیش از  ۵۷۰.۰۰۰ خانه در شهر توکیو و مناطق اطراف ویران شده و ۱.۹ میلیون نفر نیز بی خانمان شدند. این حادثه توکیو را به دوزخی سوزان برای ساکنان خود تبدیل کرد. با این وجود شهر توکیو به سرعت بازسازی شد اما در جنگ جهانی دوم بار دیگر توسط هواپیماهای بمب افکن بی ۲۹ (B-29) آمریکا در آتش سوخت.

علاوه بر ۱۰ مورد آتش سوزی بزرگ تاریخ شهرهای دیگری نیز در طول تاریخ به دلیل حریق های بزرگ با خاک یکسان شده اند از جمله: نیویورک سیتی ( یک بار در سال ۱۷۷۶ و بار دیگر در سال ۱۸۳۵ میلادی)، آمستردام (یک بار در سال ۱۴۲۱ و بار دیگر در سال ۱۴۵۲ میلادی)، مسکو ( چهار بار بین سال های ۱۵۴۷ تا ۱۸۱۲ میلادی)، کپنهاگن ( یک بار در سال ۱۷۲۸ و بار دیگر ۶۷ سال بعد از آن) و نیواورلئان (یک بار در سال ۱۷۸۸ و بار دیگر در سال ۱۷۹۴ میلادی).