داستان های جالب از ۶ حمام تاریخی ایران؛ از «گنجعلی خان» کرمان تا «علیقلی آقا» اصفهان

در حمام گردی روزیاتو

قبلاً در سلسله گفتارهای معرفی بازارهای قدیمی ایران به این موضوع اشاره کردیم که در فرهنگ ایرانیان، تا پیش از دوره معاصر که خانه ها از سیستم سرمایش و گرمایش مجهز برخوردار شدند، حمام عمومی رواج داشت.

البته حمام، تنها محلی برای استحمام نبود، بلکه محفلی مهم برای ارتباط و تعاملات مردم با یکدیگر و رایزنی درباره مسائل گوناگون بود که شاید قرار گیری حمام های سنتی در کنار بازارها و مساجد بزرگ شهر نیز در ایجاد چنین بستر تعاملی نقش بسزایی داشت. حمام های ایران، به خصوص در تاریخ سیاسی معاصر ایران، جایگاه مهمی در تعاملات اجتماعی و فرهنگی و سیاسی کشور ایفا کرده اند.

حمام فین کاشان، جایی بود که قتل گاه امیرکبیر، صدر اعظم فهیم ناصرالدین شاه قاجار نام گرفت و حمام تاریخی نواب تهران، به واسطه لوکیشن فیلم ماندگار قیصر کیمیایی، یکی از مقصدهای گردشگری جنوب پایتخت شد. در کرمان، تبریز، قزوین، اصفهان و بسیاری از نقاط این مرز و بوم، حمام ها، یکی از رکن های توسعه شهری و بستری برای گسترش روابط اجتماعی مردم با یکدیگر بوده اند و به همین خاطر، بررسی حمام های ایرانی از جنبه جامعه شناسی و معماری و تاریخ، اهمیت بسیار دارد.

گزارش امروز گردشگری روزیاتو، شما را به دیدن شماری از حمام های معروف ایران می برد که البته در آینده، به صورت گفتارهای مستقلی به معرفی حمام های تاریخی استان های کشور خواهیم پرداخت.

با حمام گردی امروز ما همراه باشید.

داستان حمام: داستان اشک ها و لبخندها

داستان حمام های سنتی قرن پیش، داستان اشک ها و لبخندها است. روایتی از تلخی و شیرینی زندگی مردمان در اعصار گوناگون که محفل گرمی چون حمام را به مکانی برای تبادل اطلاعات و ارتباطات با یکدیگر در موضوعات مختلف سیاسی، فرهنگی، هنری و اجتماعی تبدیل می کردند و چیزها یاد می گرفتند و یاد می دادند.

حتماً شما هم از مادر بزرگ ها و پدر بزرگ ها شنیده اید که روایت های حمامی، چه زیبا و چه داستان های جالبی را به دنبال داشته است. بخشی از خاطرات نسل نیم قرن پیش، مربوط به زمان هایی است که در حمام های عمومی، با افراد کوچه و بازار و محل، مشغول به صحبت و تبادل اطلاعات می شدند.

جایی که مردم، دختران را برای پسران خویش خواستگاری می کردند و زنان، حمام عروسی و زایمان را برای زوج های جوان برپا کرده و مراسم بزم و شادی به راه می انداختند و خستگی روزانه را با مشت و مال دلاک باشی های تنومند، از جان بیرون می کردند.

حمام، فقط محفلی برای استحمام و البته تعاملات فرهنگی و اجتماعی نبود. حتی دلاک باشی های حرفه ای، مردان را حجامت می کردند و بعضاً، دلاک های زن، با زالوهای خون خوار، زالو درمانی را برای کسانی که با مشکلات عضلانی به ویژه مفصل درد دست و پنجه نرم می کردند، انجام می دادند. تشت های پر خون که دردی از مردم آن روزگار دوا می کرد،  بخشی از خاطرات پدر بزرگ ها و مادر بزرگ ها از حمام های عمومی آن دوران است.

حمام های سنتی، به ویژه آنها که توسط معمارهای خلاق و خوش سلیقه و زبده طراحی و ساخته می شد، کاشی کاری و نقاشی و آهک بری ها استادانه داشت که در واقع نمایشگاهی از هنرهای گوناگون را در معرض دید مشتریان حمام قرار می داد. حمام های ایران، همه سقف بلند و نورگیرهای کوچک دارند و این موضوع را در معماری حمام های سنتی ایران در سراسر کشور می شود مشاهده کرد.

تقریباً از اواخر دوره قاجاریه بود که حمام خانگی، به خانه اعیان راه یافت و از دوره پهلوی اول، تقریباً مردم عادی نیز صاحب حمام شدند. در روزهای پایان عصر قجر، گفته شده که تهران دارای ۱۸۲ حمام بود که از این تعداد،‌اکنون ۲۰ مورد باقی مانده است.

بخش های اصلی حمام های سنتی

قبل از حمام گردی امروز، بد نیست درباره ساختار اصلی حمام های قدیم بدانیم. چهار قسمت اصلی در حمام ها وجود داشت. وقتی از درب حمام های سنتی  کسی وارد می شد، از دالانی نسبتاً دراز و پیچ در پیچ گذر می‌کرد تا به بینه برسد.

بینه، جای لختی نشستن بود تا کم کم به هوای گرم و مرطوب عادت کنند و به قول قدما نچایند! آرام که می‌گرفتند، لباس‌ها را درمی‌آوردند و راهی گرمخانه می‌شدند.

میان بینه و گرمخانه، فضای دیگری بود به نام «میان در». در آن جا، یکی دو سکو برای انداختن لنگ قرار داشت و خلوتی برای ستردن موهای زاید. راهروی بلندی هم از میان در منشعب و به آبریزگاه (دستشویی) ختم می‌شد.

فضای بعدی، گرمخانه بود؛ جای سر و تن شستن. خزانه یا خزینه که به عبارتی آب انبار حمام بود، در گرمخانه قرار داشت. حمام‌ها دو خزانه آب گرم و آب سرد داشتند و در حمام‌های بزرگ‌تر، یک خزانه آب ولرم هم به این دو افزوده می‌شد. گاه نیز حمام دارای چال حوض (استخر) بود تا وسیله شنا و آب تنی مردم برقرار باشد

به کانون آتش حمام «تون» می‌گفتند. در اینجا آب را در دیگ بزرگی به نام دیگ هفت جوش که ترکیبی از روی، مس، قلع و سرب و چند چیز دیگر بود، می‌ریختند و زیرش آتش می‌افروختند. این دیگ در برابر حرارت زیاد، مقاوم بود. همچنین گرما را در خود نگاه می‌داشت و دیر به سردی می‌گرایید.

آتش زیر سنگ هفت جوش، دود و دم زیادی را به وجود می‌آورد که از آن برای گرم کردن هوای حمام بهره می‌بردند. دود و آتش را به تونل‌هایی که زیر کف حمام ساخته بودند و «گربه رو» می‌خواندند، هدایت می‌کردند و بدین وسیله سنگ کف حمام و در نتیجه هوای حمام گرم می‌شد. در ساختمان‌های امروزی، این کار را شوفاژ انجام می‌دهد.

با این مقدمه ، شش حمام تاریخی ایران را بررسی میکنیم.

حمام نواب تهران: تاریخی به روایت قیصر

نخستین حمامی که معرفی می کنیم، حمام نواب تهران در جنوب پایتخت است که به واسطه آن که در سال ۱۳۴۸، لوکیشن فیلم ماندگار قیصر، اثر مسعود کیمیایی بود، شهرت فراوانی پیدا کرد. در این فیلم، قیصر که نقش آن را بهروز وثوقی بازی می کرد، کریم آبمنگل را به قتل می رساند.

بعضاً این حمام به حمام قیصر نیز شناخته می شود. حمام های تهران همان طور که در بالا گفتیم، بسیار به دلیل کم توجهی، تخریب شد. اما در این میان، بخت یار حمام نواب بود.

نه تنها از ویرانی نجات یافت، بلکه به طور اساسی با بودجه ۱۲ میلیارد ریالی شهرداری تهران مورد مرمت قرار گرفت. حمام نواب در محله عودلاجان نزدیک به بازارچه امام‌زاده یحیی است.

آن زمان نام حمام نواب بر سر زبان‌ها افتاد و هرچقدر که گذشت و فیلم قیصر نوستالژیک‌تر شد، عده بیشتری به دیدار این حمام راغب شدند. نقشه‌ای از تهران مربوط به سال ۱۲۷۵ قمری در دست است که در آن حمام قیصر جانمایی شده و این یعنی این که حمام نام‌برده حداقل ۱۶۰ سال قدمت دارد.

این حمام تا چند سال پیش هم دایر بود تا این که به دلیل کمبود مشتری تعطیل شد. سپس شهرداری آن را از مالکانش خرید و مرمت کرد. البته در حین این مرمت بخشی از متعلقات حمام مثل کمدهای سربینه و دوش‌های قدیمی از میان رفت و حال و هوای دهه ۴۰ و ۵۰ حمام مخدوش شد.

حمام نواب اکنون تبدیل به نمایشگاه صنایع دستی شده است؛ در حالی که نه فضای حمام سنخیتی با صنایع دستی دارد و نه کسی برای خرید صنایع دستی به چنین جایی در قلب کوچه پس کوچه‌های مرکز تهران می‌رود.

به هرحال دیدن این حمام طالبان زیادی دارد که شما نیز می‌توانید یکی از آنها باشید.

نشانی: تهران، خیابان ۱۵ خرداد، کوچه امام‌زاده یحیی، بعد از بازارچه – ساعت بازدید: از حدود ساعت ۹

حمام علیقلی آقا: شاهکار عصر صفوی

دومین حمام تاریخی که معرفی می کنیم، حمامی به نام علیقلی آقا است که یکی از مقصدهای گردشگری در نصف جهان (اصفهان) به شمار می رود. نامی برگرفته از خواجگان درباره شاه سلیمان، زعیم عصر صفوی که مجموعه شهری بزرگ شامل مسجد و بازار و حمام بنا کرد.

وی این حمام را در سال ۱۱۲۵ هجری قمری ساخت و حدود ۳ قرن مورد استفاده قرار می گرفت. سوخت گازوییلی آن سبب شد تا یک صد سال پیش، تعطیل شود و با اهتمام شهرداری اصفهان، مورد مرمت اساسی قرار گرفت و تبدیل به موزه مردم شناسی گردید. این حمام ۱۲۰۰ متر مساحت دارد و یکی از دیدنی ترین حمام های سنتی کشور است.

این حمام زیبا، دارای دو بخش مردانه و زنانه است و مثل دیگر آثار دوره صفویه از نقوش جذاب زیادی برخوردار است و در جای جای آن کاشی‌کاری‌ها، آهک‌بری‌ها و نقاشی‌های دیواری چشم نوازی دیده می‌شود.

حمام علیقلی آقا کامل‌ترین شکل یک حمام تاریخی را به نمایش می‌گذارد و فضاهای مختلف آن به خوبی حفظ شده است. بینه، گرمخانه و چال حوض این حمام، زیباترین بخش‌های آن هستند.

البته باید توجه داشت که علیقلی آقا، برادری داشت به نام خسرو آقا که او نیز در نزدیکی میدان نقش جهان، حمام زیبا و بسیار نفیسی را بنا نهاد، اما این حمام را که در فهرست آثار ملی ثبت شده بود، در سال ۱۳۷۳ شبانه تخریب کردند تا به جای آن خیابان بکشند!

اگر نوروز ۹۶ به دیار نصف جهان رفتید، پس از دیدار با مقصدهای مهم گردشگری اصفهان، گشتی هم به حمام ۳۰۰ ساله علیقلی آقا بزنید و بخشی از تاریخ معاصر را در آنجا مشاهده کنید.

نشانی: اصفهان، میدان شهدا، خیابان جامی، گذر علیقلی آقا

حمام گنجعلی خان : مظهر تبعیض طبقاتی در ایران

از تهران و اصفهان به سمت کرمان، دیار کریمان می رویم. جایی که با جیرفت شگفت انگیزش، کالیفرنیا ایران و یکی از مهدهای تمدن ایران زمین به شمار می رود. در آن دیار، حمامی تاریخی وجود دارد به نام گنجعلی خان که بیش از ۴ قرن قدمت دارد.

حمام گنجعلی‌خان را شاید بتوان معروف‌ترین حمام ایران و نگین حمام های کشور دانست؛ زیرا نخستین حمام تاریخی بود که به موزه مردم‌شناسی تبدیل شد. این حمام در مجموعه گنجعلی‌خان کرمان قرار دارد که خود یک مجموعه بزرگ شهری شامل میدان، مسجد، بازار، کاروانسرا، آب انبار، حمام و ضرابخانه است.

این مجموعه در دوره سلطنت شاه عباس صفوی توسط گنجعلی‌خان، حاکم آبادگر و خوشنام کرمان ساخته شد.حمام گنجعلی‌خان در بخش جنوبی میدان قرار گرفته و سر در آن با نقاشی‌هایی از خسرو و شیرین یا صحنه شکار شاهان تزیین شده است.

اینها را هنرمندان عصر قاجار روی تزیینات به مراتب نفیس‌تری از دوران صفوی کشیده‌اند. بر سر در حمام این عبارت را نوشته‌اند که «کسی نداده نشان در جهان چنین حمام» که به حروف ابجد می‌شود: ۱۰۲۰، یعنی سال اتمام ساخت این حمام به تاریخ هجری قمری. داخل حمام آنچه بیش از همه به چشم می‌آید، تفکیک کامل مشتریان حمام از نظر طبقاتی است که آنان را در گروه‌هایی چون روحانیان، پیشه‌وران، ملاکان و غیره جای می‌داد.

اما آن جا که مشتریان لباس‌ها را از تن به در می‌آوردند و وارد گرمخانه یا خزینه می‌شدند، این تفکیک طبقاتی کمرنگ تر می‌شد. حمام گنجعلی‌خان سال‌هاست که به موزه مردم شناسی بدل شده و مجسمه‌های مومی آن که مردم را در حال استحمام و مشت و مال یا پوشیدن لباس نشان می‌دهد، شهرت زیادی دارد.

فضای حمام بسیار بزرگ است و نشان می‌دهد که در گذشته جمعیت زیادی از آن استفاده می‌کرده‌اند.

نشانی: کرمان، میدان گنجعلی‌خان – ساعت بازدید: همه روزه به جز دوشنبه‌ها از ساعت ۹ تا ۱۳ و ۱۵ تا ۱۹

حمام وکیل شیراز

حمام دیدنی بعدی، حمام وکیل شیراز است. حمامی در دیار شعر و ادب. کریم خان زند، وکیل الرعایا، فرزند لرستان.در زمان خود شیراز را در جایگاه بهترین و آبادترین شهرهای ایران نشاند، مجموعه بزرگی را در این شهر بنا نهاد که به نام خود او مجموعه وکیل خوانده می‌شود و شامل مسجد، بازار و حمام است.

حمام وکیل که بین حمام‌های تاریخی شیراز از همه معروف‌تر است، نمونه کاملی است از پیشرفت معماری حمام در دوره زندیه. همانطور که در بخش معرفی عناصر ۴ گانه در حمام گفتیم، این حمام نیز دارای فضاهایی مثل ورودی، رختکن (بینه)، گرمخانه، خزینه و بخش شاه نشین است که گفته می‌شود فقط شخص شاه یا شاید دیگر بزرگان از آن استفاده می‌کرده‌اند.

البته سربینه حمام به شکل هشت ضلعی است و هشت ستون سنگی، سقف گنبدی آن را نگه می‌دارند. این سقف به خاطر تصاویری که به شیوه آهک‌بری روی آن نقش بسته، بسیار معروف است و بازدیدکنندگان را مجبور می‌کند که کمی سر به هوا حرکت کنند.

معراج پیامبر(ص)، شمایل حضرت علی(ع) و ذوالفقارش، به چاه انداختن حضرت یوسف(ع)، دیدار شیرین و فرهاد و دیدار بیژن ومنیژه برخی از صحنه‌هایی است که بر سقف رختکن نقش بسته است.

حمام وکیل در سالیان اخیر به رستوران تبدیل شد،اما چون این کاربری در شأن چنین حمامی نبود و در عین حال نیز آسیب‌هایی به ساختمان حمام وارد شد، تصمیم گرفته شد که یک موزه مردم‌شناسی در آن برپا شود. در این موزه می‌توانید با فرهنگ و آداب و رسوم مردم منطقه فارس به ویژه شیرازی‌ها آشنا شوید.

نشانی: بلوار کریم‌خان زند، خیابان آیت‌الله طالقانی – ساعت بازدید: ۸ تا ۲۰

حمامی با ۴ قرن قدمت در مشهد

حمام دیگری که با آن آشنا می شویم، حمام شاه مشهد است که بیش از چهارصد سال قدمت دارد. مشهد، مقصد گردشگری مذهبی نخست ایران، همواره با گردشگران  و موجی از زائران از سراسر جهان مواجه بوده و به همین خاطر، تراکم حمام ها در این استان بسیار بود.

از ۴۰ سال پیش (سال ۱۳۵۴ هجری شمسی) که طرح توسعه اطراف حرم در دستور کار قرار گرفت، بسیاری از حمام های تاریخی اطراف حرم مطهر تخریب شد اما در این میان، حمام شاه مشهد، جان سالم به در برد.

حمام مهدی قلی بیک، معروف به حمام شاه، توسط مهدی قلی بیک، میرآخور شاه عباس اول ساخته شده است. گفته می‌شود که حمام شاه تا سال ۱۳۵۶ دایر بوده و در همین سال نیز در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

بنابراین شاید بتوان گفت مردم به مدت حداقل ۳۵۰ سال در این حمام سر و تن می‌شسته‌اند. همچنین لایه‌های مختلف و متعددی از تزیینات دوره‌های صفویه تا قاجاریه بر دیواره‌های حمام دیده شده است.

حمامی که مهدی قلی بیک، میرآخور شاه عباس اول صفویان در ۳۶۵ سال قبل در سناباد ساخت و آن را وقف آن حضرت کرد، این روزها گنجینه ای است که چشم هر بیننده ای را خیره می سازد؛ کاشی کاری ها و گچ بری های این گرمابه استادانه و ماهرانه به کار رفته و از درگاه چوبین حمام مهدی قلی بیک که وارد ساختمان می شوی، راهروهای تنگ، سپس سربینه، محل استحمام و حتی نقاشی هایی که روی طاق ها و سقف گنبدی مربوط به دوران صفویان به کار رفته ساختار یک حمام قدیمی به سبک ایرانی را در جلوی چشمانت نمایان می سازد.

حمام شاه که سابقاً در بازار بزرگ مشهد و جنب مسجد شاه یا مسجد هفتاد و دو تن قرار داشت، سالیان سال متروک و بدون‌استفاده بود تا این که به علت گسترش آستان امام رضا (ع) که در جریان آن بخش بزرگی از بازار تاریخی مشهد نیز تخریب شد، در محدوده حرم قرار گرفت و در سال ۱۳۸۵ پس از مرمت توسط آستان قدس رضوی به موزه مردم شناسی تبدیل شد.

این گرمابه تا سال ۱۳۶۷ هجری شمسی دایر بود اما رفته رفته با تغییر سبک زندگی در سال ۱۳۶۹ متروک و پس از ثبت در فهرست بناهای تاریخی کشور مورد بازسازی قرار گرفت.

در این موزه به طور عمده اسباب و لوازم زندگی روزمره مردم در دوره‌های گذشته را در معرض نمایش قرار داده‌اند.

• نشانی: مشهد، آستان قدس رضوی، ضلع غربی صحن جامع رضوی
• ساعت بازدید: همه روزه به جز پنجشنبه‌ها از ۸ تا ۱۲:۳۰ و پنج‌شنبه‌ها ۸ تا ۱۱:۳۰

حمام ۶۰۰ ساله سمنانی ها

سمنان، جایی که نامی از آن کم تر شنیده ایم، اقلیمی پر افتخار در سرزمین شگفتی های ایران است. جایی که جنگل ابر چند میلیون ساله و  ریگ جن سوزانش ، بخشی کوچک از ظرفیت های گردشگری آن را بر ما هویدا می کند، صاحب یکی از قدیمی ترین حمام های ایران است.

حمام پهنه، یکی از مقصدهای گردشگری سمنان، در کنار راسته بازار قدیم شهر واقع شده است و به استناد کتیبه سر در آن، در عصر زعامت میرزا ابوالقاسم خان بابر، سلطان دوره تیموری و با مدیریت خواجه غیاث الدین محمد بن تاج الدیم بهرام سمنانی که از وزاری معروف آن زمان بود،‌ ساخته شد.

یکی از مورخان دوره قاجار (محمد صنیع الدوله)، پیش از یک صد سال پیش از این حمام دیدن کرد و یافته های خود را در کتابی به نام مطلع الشمس، منتشر نمود که اتفاقاً اطلاعات کتیبه سر در این موزه نیز از محتویات آن کتاب اقتباس شده است. این بنا در سال ۱۳۵۵ به فهرست آثار ملی کشور اضافه شد و از اواخر جنگ تحمیلی نیز،‌ کار بازسازی اساسی آن در دستور کار سازمان میراث فرهنگی قرار گرفت.

این بنا در سال ۱۳۷۳ تبدیل به موزه شد و ده ها هزار نفر تا کنون از آن بازدید کرده اند. بنایی به وسعت ۱ هزار متر مربع که در شمال غرب پهنه احداث شده و دارای دو ورودی زنانه و مردانه است. کاشی کاری های زیبایی که در ورودی بخش مردانه این گرمابه تاریخی وجود دارد، نگاه گردشگران تیز بین را به خود جذب می کند.

نشانی: سمنان، روبروی مسجد جامع سمنان، موزه مردم شناسی پهنه. ساعات بازدید: ۱۰ تا ۱۹.

فرصت آفرینی با حمام گردی

حمام های سنتی ایران، بخشی از تاریخ و هویت این مرز و بوم بوده و با آن، می توان به سبک زندگی مردمان آن عصر پی برد. شناخت حمام و ظرفیت های تاریخی و معماری و هنری آن، بخشی از تاریخ را بر ما هویدا می کند که می تواند مقصدهای خوبی برای گردشگران داخلی و بین المللی شود.

امیدواریم همانطور که قبلاً هم اشاره کردیم، سامانه جامع معرفی حمام های تاریخی ایران، توسط سازمان گردشگری کشورمان طراحی و راه اندازی شود تا این ظرفیت های ناب، به خوبی در اختیار عاشقان ایرانگردی قرار بگیرد.

این فقط شیراز و اصفهان و سمنان و کرمان نیست که حمام های تاریخی بسیار دارد. بلکه در چهار محال و بختیاری، سنندج و حتی دزفول ، جشنواره ای از حمام هایی با طراحی و معماری جذاب داریم که در آینده، حمام گردی های روزیاتو شما را به دیدن آن ها می برد.

گفتنی است، حمام چهار فصل، بزرگ ترین حمام تاریخی ثبت شده در کشور  و حمام تاریخی امام زاده قاسم تهران، جدید ترین حمام ثبت شده در پایتخت است که بزودی به تماشای آن خواهیم رفت.