همراه با مکاتب هنری؛ از «رئالیسم» تا «سورئالیسم» [قسمت دوم]

در قسمت نخست گفتارهای آشنایی با مکاتب هنری جهان، با برخی از زمینه ها مانند هایپر رئالیسم، فرمالیسم و گوتیگ آشنا شدیم و بیان نمودیم که آشنایی با مکتب های هنری از نقاشی و معماری گرفته تا مجسمه سازی، سبب افزایش قدرت تحلیل، درک و شناخت ما از هنر می شود و می تواند بستر خوبی برای شناخت دقیق تر از دستاوردهای هنرمندان باشد.

همانطور که قبلا اشاره شد و اینجا نیز تاکید می کنیم، شناخت سبک ها و روندهای نوظهور در عرصه خلق آثار هنری در سراسر جهان، عاملی برای ترغیب علاقه مندان به سرمایه گذاری در آثار هنری شده و به اقتصاد هنر بسیار کمک می کند.

بسیار پیش آمده که تابلوهای هنری با قیمت های بسیار ناچیزی توسط سرمایه گذاران عرصه هنر خریداری شده و یک دهه بعد با صدها برابر قیمت اولیه در حراجی ها و گالری های معروف و حتی کمتر شناخته شده جهان به فروش رفته است. نمونه بارز آن، حراجی کریستیز و ساتبی است که این روزها در دبی هم اثری از آن دیده می شود. در گزارش امروز، با رئالیسم، سورئالیسم، مکتب دادا و رکو آشنا می شویم.

داستان رئالیسم

احتمالا شما از این مکتب زیاد در رسانه ها دیده اید و در مکان های مختلف خوانده اید. رئالیسم معنای تحت الفظی ساده ای دارد. واقع گرایی، یکی از مکاتب هنری در نقاشی و معماری است. هنرمند در این مکتب تلاش دارد تا آنچه هست را به تصویر بکشد.

گرایش به بازنمایی چیزها به طور عینی و دقیق است. سطح خیلی پیشرفته آن را هایپر رئالیسم (Hyper realism) می گویند که در گفتار قبلی توضیحاتی درباره آن ارائه کردیم.

همانند دیگر مکتب ها و روش های هنری، رئالیسم نیز با معانی و تفاسیر مختلف ارائه گشته و در مباحث تاریخی و نقد هنر، معانی گوناگونی برایش آمده است. در مفهوم خاص تر، رئالیسم به جنبشی اطلاق می شود که در قرن نوزدهم میلادی در فرانسه ظهور کرد و ویژگی آن، مخالفت با موضوعات قراردادی تاریخ گرایانه، اسطوره ای و مذهبی بود و قصد داشت به جای آن، پرداختن به مفاهیم غیر آرمانی و اسطوره زدایی از سبک زندگی را مورد توجه قرار دهد.

استاد پتگر چندی پیش در فرهنگسرای نیاوران تهران، درباره آثار رئالیسم موضوعاتی را مطرح کرد که می توانید آن ها را در ویدیوی زیر ببینید.

مکتب روکوکو

 روکوکو از جمله مکتب های هنر کمتر شناخته شده برای عموم و حتی علاقه مندان به آثار هنری و گالری گردهای حرفه ای به شمار می رود. این سبک در نقاشی و معماری به درخشندگی و شکوه و عظمت بها می دهد و تلاش دارد نشاط را در اثر هنری در معرض دید بیننده قرار دهد.

همچون بسیاری از سبک های هنری، آغاز این جنبش هنری نیز از پایتخت مهم هنر قاره سبز یعنی فرانسه در قرن هفدهم میلادی آغاز شد و در قرن هجدهم با استقبال گسترده عاشقان هنر در سراسر جهان مواجه گشت. واژه «ROCOCO» در اواخر قرن هجدهم میلادی، توسط یکی از شاگردان هنرمند معروف «داوید» ابداع شد و ترکیبی خلاقانه از دو واژه «ROCAILEE» (اثر سنگی) و «BAROCCO» (باروک) است. این کلمه تلفیقی، به طور تحقیر آمیزی به سلیقه رایج در دوره سلطنت لویی پانزدهم اشاره می کند.

این سبک اکنون با اصلاحی در تعریف  و تفسیر همراه شده و نگاه تحقیر آمیز آن حذف گردیده است. روکوکو در میان تاریخ نگاران هنر، برای توصیف یک سبک هنری و تزیینی دارای انسجام و ثبات به کار می رود. این سبک به دلیل تزیینات ظریف و پر آب و رنگ، به موضوعات کوچک به جای موضوعات برحسته اشاره می کند.

روکوکو را بعضا سبک تحول یافته و سنگین تر از باروک می دانند. البته هر دو سبک باروک و روکوکو، به فرم های پیچیده علاقه دارند؛ با این تفاوت که روکوکو، به جای پرداخت به حجم وسواس و دقت بیشتری در سطح دارد و بیشتر از رنگ های آبی، صورتی، سبز و یا سفیدی بیشتر استفاده می کند.

اگر دوست دارید درباره آثار باروک جزییات بیشتر بدانید، به تماشای ویدیوی زیر بنشینید.

مکتب سورئالیسم

بیان احساس و اندیشه خالص یا فرا واقع گرایی، مکتبی به نام surrealism را در فرانسه تشکیل داد. بسیاری خالق این مکتب را اندره برتون می دانند. او در سال ۱۹۲۴ میلادی، با آثار خود مکتبی جدید را در اوایل قرن بیستم به دنیا معرفی کرد.

وی معتقد بود که ادبیات نباید به هیچ چیز، به جز تظاهرات و نمودهای اندیشه ای که از تمام قیود منطقی و هنری یا اخلاقی رها شده باشد بپردازد و در اعلامیه ای که انتشار داد نوشت: “سورئالیسم عبارت است از فعالیت خود به خودی روانی که به وسیله آن می توان خواه شفاها و خواه کتبا یا به هر صورت و شکل دیگری فعالیت واقعی و حقیقی فکر را بیان و عرضه کرد.”

از جنبه ای دیگر، سورئالیسم عبارت است از دیکته کردن فکر بدون وارسی عقل و خارج از هر گونه تقلید هنری و اخلاقی. او و دوستش «لویی آراگون» از آن جهت که هر دو پزشک امراض روانی بودند، می خواستند نظریه فروید را درباره “ضمیر پنهان” وارد ادبیات کنند.

شما می توانید آموزش خلق سورئالیسم با فوتوشاپ را در ویدیوی زیر تماشا کنید.

به عقیده این گروه هر چیز که در مغز انسان می گذرد (در صورتی که پیش از تفکر یادداشت شود)، مانند مطالب ناآگاهانه، حرفهای خود به خودی (که بدون اختیار از دهان بیرون می آید) و همچنین رویا جزء مواد اولیه سورئالیسم به شمار می رود.

سورئالیست ها می گویند بسیاری از تصورات و تخیلات و اندیشه های آدمی هست که انسان بر اثر مقید بودن به قید اخلاقی، اجتماعی و سیاسی و رسوم و عادات از بیان آنها خودداری می کند و این تصورات را به اعماق ضمیر پنهان خویش می راند. این قبیل افکار، اندیشه ها و آرزوها غالباً در خواب و رویا و در شوخی ها و حرف هایی که از زبان انسان می پرد، تجلی می یابد. سورئالیسم طرفدار بیان صادقانه و صریح این قبیل افکار، تصورات، اوهام و آرزوها است.

به طور خلاصه سورئالیست ها فعالیت اصیل انسان را همان فعالیت رویا مانند ندای درونی دنیای ناخودآگاه می دانند. از سورئالیست های معروف می توان به «برتون»، «آراگون»، «پل الوار» و «گیوم آپولینر» اشاره کرد.

مکتب دادا

این جنبش از اوایل قرن بیستم شکل گرفت و در زمانی که اروپا مشغول جنگ جهانی اول بود، راه خود را پیدا نمود.

جنبش دادائیسم (Dada) هنگام چند پاره شدن اروپا طی جنگ جهانی اول رشد کرد و سپس در زوریخ که بعدها به مامنی برای مهاجرین جنگی، معترضین، آشوبگران، آنارشیست ها و روشنفکران بدل شد، مرکزیت یافت. اما مکان اصلی آن کافه ای بود که بعدها به طور همزمان به باشگاه هنرمندان، نمایشگاه و سالن های تئاتر تبدیل گشت.

 دادائیست ها از ابزارهای مختلفی برای هجو و استهزای معیارهای بورژوازی بهره بردند. آنها بورژوازی را عامل بروز هرج و مرج و آشوب حاصل از جنگ می دانستند. دادا بیشتر نوعی رویکرد و گرایش بود تا یک سبک خاص. دادائیسم که در اساس ضد سنت بود، هیچ منشایی به جز زمانه خودش نداشت. تریستان تزارا هنرمند رومانیایی در این سبک شهرت زیادی دارد.

دادائیسم تاثیر قابل ملاحظه ای در شکل گیری مکاتبی چون سورئالیسم و سپس اکسپرسیونیسم انتزاعی و پاپ آرت (pop art) داشت. روش های ابداعی و خلاقانه دادا که مبتنی بر تصادف و اتفاق بود، به ویژه در سبک های اکسپر سیونیسم انتزاعی (expressionism) و هنر مفهومی (conceptual art) بسیار مورد استفاده قرار گرفت.

ویدیوی زیر یکی از سخنرانی های جذاب TED است که شما را با این مکتب آشنا می کند.

هنرمند مفهومی و هنر مفهومی را می توان در پروژه «REDBALL» که ویدیوی زیر معرفی می کند، تا حدودی شناخت.

درباره لباس های مفهومی که نیز اخیرا در دنیا باب شده است، ویدیوی زیر اطلاعات خوبی به روایت یایویی کوساما می دهد.

 آشنایی با مکتب فوتوریسم

مکتب فورتوریسم (Futurism) جنبشی هنری بوده که با برخی گرایشات سیاسی شاعر ایتالیایی به نام مارتینی در سال ۱۹۰۹ میلادی در شهر میلان ایتالیا شکل گرفت. تلاش این جنبش، در واقع کوششی برای خارج کردن ایتالیا از هنر قدیمی و توجه دادن آن به هنر و دنیای مدرن بود.

مشخه آثار نقاشی و مجسمه سازی هنرمندانی که در مکتب فوتوریسم مشغول به فعالیت بودند، نمایش ایستای فرم های پویا و در حال گسترش است. به عنوان مثال در یک نقاشی فوتوریستی، ممکن است یک عنصر در حال حرکت را توسط تکرار تصاویر روی تابلو مشاهده کنید.

در واقع هنرمند فوتوریستی، موضوعات کار خود را عمدتا از تجربه شهری می  گیرد. رنگ های متمایل به مایه های روشن و فرم های شفاف بسیار استفاده می شوند.

فیلیپو تومازو مارینتی با انتشار بیانیه فوتوریسم در سال ۱۹۰۹ در روزنامه فیگارو فعالیت جنبش را رسما آغاز کرد. در آن بیانیه، مارینتی نوشته بود که فوتوریست‌ ها از هنر گذشته بیزارند و دغدغه‌ های اصلی این جنبش، پویایی، سرعت و تکنولوژی است. برای فوتوریست‌ ها ماشین، هواپیما و شهرهای صنعتی نشانه‌های بسیار مهمی بودند چرا که آن‌ها پیروزی انسان بر طبیعت را نشان می‌ دادند.

آشنایی با مکتب سمبولیسم

سمبولیسم همانطور که از واژه شناسی آن بر می آید، به نماد اشاره دارد. نمادگرایی، جنبشی نامنسجم در هنر است که در اواخر قرن نوزدهم میلادی در ارتباطی نزدیک با جنبش ادبی سمبولیستی در شعر فرانسه ظهور یافت. این جنبش، واکنشی بود به اهداف طبیعت گرایانه مکتب امپرسیونیست و نیز به اصول رئالیستی وضع شده توسط گاوستاو کوربه.

نقاشی، اساس هنری عینی بوده و فقط می تواند شامل بازنمایی چیزهایی شود که واقعی و موجود هستند. سمبولیسم معتقد است که هنر باید آنچه در ذهن انسان است را تداعی نماید؛ نه طبیعت و واقعیتی که در ظاهر مشاهده می کند.

آشنایی با مکتب رمانتیسم

جنبش هنری مطرح دیگر که در این گفتار معرفی می کنیم، به اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم میلادی، قرون اوج گیری جنبش های هنری در پایتخت هنر اروپا یعنی فرانسه باز می گردد. مکتب رمانتیسم، به ارزش تجربه شخصی و فردی اعتقاد دارد و هنرمندی را رمانتیک یا رمانتیک گرا می داند که ارزش های غریزی را مورد کاوش قرار می دهد.

این جنبش، تحولی در تفکرات نئوکلاسیست ها ایجاد کرد و نوعی تجربه شخصی تر را جایگزین آن روش نمود.

رمانتیسم نیز مانند کلاسیسم، مفاهیمی از افتخار، شکوه، وقار و برتری را در بردارد. این سبک به طور کلی به ایده های آرمانی بیش از ایده های واقعی اهمیت می دهد. رمانتیسم بیشتر گرایش ذهنی ارائه می دهد تا مجموعه ای از روش های سبک شناسانه و بیشتر با بیان ایده ای مرتبط است که منشا در قالب سخن دارد نه قالب بصری.

از این رو رمانتیسم خود را با سهولت بیشتری در موسیقی و ادبیات بیان می کند تا در هنرهای بصری. هنرمندان سر آمد در مکتب رمانتیسم عبارتند از: «بلیک»، «ترنر»، «دلاکروا» ، «گریکولت» و «رانگه». جنبشی که این هنرمندان بخشی از آن بودند، در اواسط قرن نوزدهم خاموش شد اما روح رمانتیسم در مفهوم وسیع تر آن به حیات خود ادامه می دهد و جلوه ای است از شورش علیه محافظه کاری، میانه روی و ریا کاری.

کتاب شناسی

در ادامه به معرفی برخی از کتاب های منتشر شده درباره مکتب های هنری می پردازیم:

۱- کتاب آشنایی با مکاتب هنری ایران و جهان– ناشر: مهرگان- سال نشر: ۱۳۸۶

۲- کتاب از اوناتیسم یا تصویرگرایی– نویسنده: نظام الدین نوری- سال نشر: ۱۳۸۸

۳- کتاب استعاره شناسی– نوشته: ترنس هاوکس- سال نشر:‌ ۱۳۹۴

۴- کتاب اکسپرسیونیسم– نوشته: فرنس آر اس- سال نشر: ۱۳۹۰

۵- کتاب تکاپوی هنری– نوشته مهدی همایونی- سال نشر: ۱۳۹۳

۶- کتاب فرهنگ مکتب ها، سبک ها و جنبش های ادبی و هنری جهان تا پایان قرن ۲۰- سال نشر: ۱۳۸۹

۷- کتاب رئالیسم در هنر– نوشته دیمیان گرانت- سال نشر: ۱۳۹۲

۸- کتاب زیبا گرایی در هنر – نوشته رابرت وینسنت جانسون- سال نشر: ۱۳۹۰

۹- کتاب بررسی ژانرهای هنری– نوشته هیتر دوبرو- سال نشر: ۱۳۸۹

۱۰- کتاب سبک ها و مکتب های هنری جهان – نوشته ایان چیلورز- سال نشر: ۱۳۸۰

۱۱- کتاب سبک ها و مکتب های هنری جهان– گردآورنده: فرهاد گشایش- سال نشر: ۱۳۸۵

۱۲- کتاب گرایش های هنری– نوشته استیون لیتل- ناشر: ۱۳۸۹

۱۳- کتاب مکاتب هنری ایران و جهان– نوشته بیتا محمدیان. سال نشر: ۱۳۸۶

۱۴- کتاب مکاتب هنری ایران و جهان– نوشته زهرا حیدری- سال نشر: ۱۳۸۷

۱۵- کتاب مکاتب هنری ایران و جهان– نوشته زهرا قائدی- سال نشر:‌ ۱۳۹۰

۱۶- کتاب مکاتب هنری ایران و جهان در رشته نقاشی– نوشته خلیل مشتاق- سال نشر: ۱۳۹۰

۱۷- کتاب ملودرام شناسی– نوشته: حیمز لسلی اسمیت- ناشر: ۱۳۸۹

۱۸- کتاب هنرپژوهی در قرآن– نوشته:‌ مهدی هراتی- سال: ۱۳۸۷

شما می توانید کتاب های فوق را در کتابخانه ملی ایران در این قسمت دنبال کنید و از فرصت بوجود آمده در نمایشگاه بین المللی کتاب تهران در اردیبهشت ۹۶ برای خرید با تخفیف آثار اقدام نمایید.