از«فاروق» تا «سامن»؛ سفر به شهرهای زیر زمینی ایران

کهن دیار چهار فصل ده هزار ساله ما، از زابل (بهشت باستان شناسان جهان) تا کوه های مینیاتوری چابهار (بندر همیشه بهار ایران)  و جزیره هرمز، ناگفته ها و نایده های بسیار دارد و به همین خاطر، شرق و غرب عالم را شیفته سرزمین شگفت انگیز و راز آلود ایران کرده است.

سرویس گردشگری روزیاتو همچون روال همیشه، تلاش دارد تا برترین مقصدهای گردشگری ایران را با تصویر و گشتی ویدیویی، در اختیار ایران دوستان عزیز در سال جدید قرار دهد. امروز شما را به تماشای شهرهای زیر زمینی ایران می بریم.

جایی که گوشه ای از تاریخ و فرهنگ این مرز و بوم را به تصویر می کشد و ما را با سبک زندگی و اندیشه بخشی از تمدن بزرگ پارسی آشنا می کند. اگر علاقمند هستید تا گردشگری زیر زمینی را در همه شهرهای کشور تجربه کنید، همواره در سفر به استان های کشور، اطلاعات غار نوردی استان را از اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استعلام کرده تا با دنیای شگفت انگیز غارهای ده ها میلیون ساله زنده و رنگارنگ ایران آشنا شوید.

با ما در گردشگری زیر زمینی امروز همراه باشید.

شهر اول: شهر زیر زمینی موشکی ایران

شهر زیر زمینی اولی که معرفی می کنیم، متعلق به نیروهای نظامی کشور است و قطعا به دلیل مسائل امنیتی، جزییاتی از موقعیت جغرافیایی و قابلیت های عملیاتی آن منتشر نمی شود. اما طبق چند رونمایی رسمی صورت گرفته از ظرفیت های این شهر های زیر زمینی نظامی، مشخص شده است که اکنون سیلوهای موشکی نیروهای مسلح کشورمان به شهرهای موشکی متصل شده و از پدافند غیر عامل برای حفاظت از تجهیزات نظامی بهره می برند.

سال ۹۰ بود که سپاه پاسداران، سیلوهای موشکی گسترده خود را رسانه ای کرد. در این سیلوها که سال ها بعد، به شهرهای موشکی زیر زمینی اضافه شدند، موشک های بالستیک گران قیمت دور برد نگهداری می شود. همواره یکی از چالش های بزرگ برای دارندگان موشک های بالستیک، حفظ آن از حملات پیش دستانه و متقابل موشکی و هوایی نیروی مهاجم است.

به همین خاطر، همواره برای حفاظت از موشک های بالستیک و حفظ توانمندی تهاجمی بالستیکی، فناوری و خلاقیت های گسترده بعضا خیلی سری در دستور کار دولت ها و نیروهای نظامی قرار می گیرد. کشورهایی که قدرت موشکی در اختیار دارند، محدود بوده و در بین آنها، ‌کشورهایی که نگهداری پیشرفته ای را برای استفاده و حفاظت از آنها در دستور کار قرار می دهند نیز باز محدود هستند.

در قرن بیستم میلادی، سه کشور آمریکا، چین و روسیه، به عنوان صاحبان فناوری در طراحی و ساخت سیلوهای مستحکم پیشرفته که قابلیت های پرتاب موشک از زیر زمین را در اختیار نیروهای مسلح قرار می دهند، شناخته می شدند. اما تیر ماه سال ۱۳۹۰ هجری شمسی، تاریخ عطفی برای فعالیت های نظامی ایران در یک دهه اخیر شد.

در جریان رزمایش موشکی پیامبر اعظم ۶، نیروی هوا فضا سپاه که پیش تر، RQ170 و اسکن ایگل را در آسمان شکار کرده بود، از سیلوهای مکانیزه شلیک موشک های بالستیک ایران رونمایی کرد که بازتاب گسترده ای در رسانه های جهان داشت.

یکی از هواپیمای شکار شده بدون سرنشین (اسکن ایگل) بعدا با مهندسی معکوس، به مقامات روس هدیه شد.

طبق اعلام فرماندهان نظامی، شمار زیادی از این سیلوها با توجه به تهدیدات دشمن و دفاع موزاییکی کشور، در سراسر ایران طراحی و ساخته شده است و در وضعیت عملیاتی کامل قرار دارد.

این سیلوها، بقا پذیری موشک های ایرانی را در برابر هر نوع حمله پیش دستانه دشمن افزایش داده اند. شناسایی این سیلوها بسیار مشکل و از لحظه باز شدن درب مکانیزه لانچر تا دستور آتش و پرتاب موشک های بالستیک رادار گریز نقطه زن ایران، تنها چند ثانیه زمان نیاز است.

دومین شهر موشکی ایران که سال ۹۴ رونمایی شد، پانصد متر زیر زمین را نشان می دهد که برای نخستین بار، تصاویر مختلفی از آن در اختیار رسانه ها قرار گرفت. در این فیلم، تعداد زیادی از پرتابگرهای موشکی به طور صف شده  روی کامیون های حامل آنها قرار داشته و آماده استفاده هستند.

در شهر های زیر زمینی موشکی ایران، نوع طراحی به این صورت است که در صورت لزوم، این پرتابگرها با خروج از پایگاه زیر زمینی مورد نظر،‌ موشک های خود را به سمت اهداف مورد نظر شلیک کرده و می توانند به سرعت موقعیت خود را ترک کنند. عمق این شهرها به گونه ای طراحی شده است که حتی امکان شناسایی آن را توسط پیشرفته ترین ماهواره های جاسوسی، بسیار مشکل می کند.

بمب قوی GBU-57 ایالات متحده که بیش از ۱۳ تن وزن دارد و از سنگین ترین و مهلک ترین موشک های جهان به شمار می رود،‌ تنها توانایی نفوذ به عمق ۶۰ متر را دارد. عمق بالا، به همراه خروجی های متعدد که به احتمال فراوان در این مراکز راهبردی تعبیه شده است،‌ امکان خروج پرتابگرهای موشکی سپاه از راه های خروجی مختلف و در نقاط گوناگون را فراهم می کند.

شهر دوم: شهر زیر زمینی فاروق

دومین شهر زیر زمینی ایران که بر خلاف شهر اول، غیر نظامی است و وجود آن در سال ۹۵، جنجال های بسیاری را را به همراه داشت در فارق شهرستان مرو دشت قرار دارد.

اذر ۹۵ بود که مدیرکل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان فارس، صحبت هایی مبنی بر شهر زیر زمینی و کشف آثار تاریخی و باستانی در منطقه فارق را نادرست خواند.

در پی انتشار تصاویری مربوط به کشف شهر زیر زمینی و گنج در شهر فارق، کارشناسان میراث فرهنگی به این منطقه رفتند اما گنج و شهر زیر زمینی خاصی مشاهده نشد. حتی فیلمی که در فضای مجازی کشورمان درباره شهر زیر زمینی فاروق منتشر شده است نیز با گفته مسئولان، جعلی است.

شهر فاروق که به داشتن مناظر زیبای طبیعی و محصولات باغی مانند انار شهرت دارد، در فاصله ۱۲ کیلومتری شرق آثار تاریخی تخت جمشید قرار دارد. تخت جمشید، افتخار باستانی ایرانیان در جهان، در فاصله ۵۵ کیلومتری شمال شیراز است و در محدوده جغرافیایی شهرستان مرودشت قرار دارد.

به هر حال اگر شما هم به دنبال کشف یک شهر زیرمینی یا غاری در مرودشت هستید، اگر به شیراز سفر کردید، با همراهی اهالی، به نقاط مختلف این منطقه مطرح در سال ۹۵ سفر کنید و درباره شهر زمینی و آنچه درباره آن سخن گفته شده است تحقیق نمایید و تصاویر خود را برای ما ارسال کنید.

شهر زیر زمینی کاریز کیش

جزیره مرجانی کیش که یکی از مقصدهای گردشگری مهم جنوب کشور به شمار می رود، مقصد یکی از شهرهای زیر زمینی ایران بوده و در سال های اخیر با استقبال گردشگران داخلی و بین المللی مواجه شده است. شهر زیر زمینی کاریز در واقع مجموعه قنات های کیش است که با تغییر کاربری، به یک شهر زیر زمینی جذاب و تفریحی در اختیار مسافران امروزی کیش به شمار می رود.

قنات کیش، بیش از ۲۵۰۰ سال قدمت داشته و آب شیرین قابل شرب ساکنان جزیره را تامین می کرد. از نظر طول رشته قنات یا عمق چاه ها، قابل مقایسه با قنات های دیگر ایران نیست. اما با توجه به شیب کم جزیره، چگونگی هدایت آب های زیر زمینی به سطح در کیش، از اهمیت بسزایی برخوردار بوده و نشان می دهد که در زمان خود، از روش حرفه ای برای حفر آن استفاده می شد.

امروزه، مجموعه قنات با تغییر کاربری به یک شهر زیر زمینی شگفت انگیز بدل شده که بیش از ده هزار متر مربع وسعت داشته و در آن، انواع و اقسام تفریحات در اختیار مسافران جزیره قرار دارد. اگر به شهر زیر زمینی کیش سفر کنید، اکنون همچون حمام تاریخی (لوکیشن فیلم قیصر)، با غرفه های صنایع دستی ایران و جهان روبرو می شوید. موزه و سالن کنفرانس و گالری های هنری، از جمله ظرفیت های سرگرم کننده شهر زیر زمینی کاریز کیش است.

این شهر که در عمق شانزده متری زمین قرار گرفته است، مانند شهر نوش آباد کاشان، فضایی کاملا بسته ندارد و از داخل آن می توانید بیرون را تماشا کنید. سقف آن هشت متر ارتفاع دارد و بیشتر آن نیز مملو از سنگواره، صدف و مرجان هایی است که با نظر کارشناسی ۲۷۰ تا ۵۷۰ سال قدمت دارد و گویا دارای شناسنامه رسمی هم هستند.

کاریز در دل تنها جزیره مرجانی جهان قرار دارد و تنها بنایی است که سقف مملو از صدف و مرجان های طبیعی دارد و در هیچ شهر زیر زمینی در دنیا، چنین منظره ای روبروی دیدگاه شما قرار نمی گیرد.

اگر شما خواستار دیدن صدف ها و مرجان ها باشید، یا باید به موزه های حیات وحش زیر آب جهان سفر کنید یا لباس غواصی پوشیده و به عمق آب های آزاد بزنید که شاید یکی از سخت ترین کارها برای گردشگران و جهانگردان باشد.

اما اکنون، کاریز کیش، فصلی خاص را روبروی طبیعت گردان گشوده و می توانند بزرگترین مجموعه مرجانی جهان را تماشا کنند.

خاک های برداشت شده از کاریز، دارای خواص درمانی بسیاری است که در گل درمانی بسیار استفاده می شود. قرار است در سال های آینده، بیش از ۶ هکتار در زمین های کاریز، مجتمع های اقامتی و تفریحی احداث شود.

جالب است که بدانید ساخت قنات در ایران بیش از ۶ هزار سال قدمت داشته و ایرانیان، از پیشگامان قنات در جهان هستند. کاریز، واژه فارسی قنات بوده و در گذشته برای هدایت آب های زیر زمینی استفاده می شود. با توجه به اینکه معمولا قنات ها از ارتفاعات شروع می شود و راهی زمین می شود، عظمت قنات دو هزار ساله کیش با حداکثر ارتفاع ۴۵ متری منحصر به فرد است.

جزیره کیش با توجه به اینکه ارتفاع چندانی ندارد، حفر و احداث قنات دو هزار ساله آن به دست ایرانیان خلاق در لایه گل مارن (مرگل) اهمیت و ارزش این قنات را بیش از پیش نمایان می کند.

این قنات بیش از ۱۵ کیلومتر طول دارد که البته همه قسمت ها در دسترس گردشگران قرار ندارد.

آب شیرین کاریز حاصل از بارندگی های فصلی جزیره است که از مرجان ها به صورت یک فیلتر طبیعی عبور و در لایه گل مارن جریان پیدا می کند. گل مارن نوعی گل رس است که در حالت طبیعی نرم و انعطاف پذیر بوده و چنانچه در معرض هوا قرار گیرد خشک و محکم می شود. در مجموعه فرهنگی سیاحتی شهر زیر زمینی کیش (کاریز) جهت حفاظت از این گل ارزشمند دیوارهایی جلوی آن کشیده شده است.

از گل مارن علاوه بر استفاده های درمانی برای درد مفاصل با ترکیبات اضافی برای تولید آجر، کوزه و سیمان مورد استفاده خاص قرار می گیرد. نکته قابل توجه این است که این کاریز ها به طوری استادانه و ماهرانه به دست ایرانیان باستان حفاری شده که با شیبی ملایم در طول پانزده کیلومتر حرکت، هم از آب آن جهت آبیاری استفاده شده و هم امکان برداشتن آن با چیزی شبیه به دلو نیز فراهم بوده است.

پایابها مکانی پیش بینی شده برای فراهم شدن امکان برداشتن آب از کاریز است که در طول مسیر کاریز شش پایاب وجود دارد که یکی از آنها در مجموعه فرهنگی سیاحتی شهر زیرزمینی کیش موجود و قابل مشاهده است. در گذشته دور اهالی بومی نشین جزیره کوزه به دوش از این محل آب شرب خود را تامین می کرده اند.

قدمت این پایابها به بیش از ۸۰۰ سال می رسد. در گذشته دور، به خصوص قرون پنجم و ششم هجری که جزیره کیش مرکز تجارت خلیج فارس و دریای عمان به شمار می رفته و آب آشامیدنی جزیره کیش برای مصرف کشورهای حاشیه خلیج فارس از ارزش بسیار بالایی برخوردار بوده است.

گفتنی است بزودی کلینیک گل درمانی در شهر زیر زمینی کاریز راه اندازی خواهد شد. این شهر، با بازتاب های خبری گسترده ای همراه شده است.

شهر  چهارم: شهر زیر زمینی نوش آباد

یکی دیگر از مقصدهای شناخته شده غیر نظامی و شگفت انگیز زیر زمینی ایران۷ نوش آباد کاشان است. در روایت بازماندگان سیلک کاشان، چنین آمده است که وقتی به نوش آباد می رسید، افسانه ای شنیده می شود که زیر پوست این شهر، تاریخی پر رمز و راز پنهان است. دهه هشتاد شمسی بود که این راز سر به مهر، افشا شد و شهر زیر زمینی نوش آباد کشف گردید.

در تابستان ۱۳۸۳، تصورات، رنگ واقعیت به خود گرفت و کارگران میراث فرهنگی، در کمال ناباوری، به راهی زیر زمینی رسیدند که بیش از ۲۰ متر عمق داشت و یکی از مقصدهای باستانی ناشناخته کشور را بر ملا کرد.

در مجموعه تاریخی چاله سی شهرنوش آباد از توابع شهرستان آران و بیدگل شهری در زیرزمین به نام «اویی» وجود دارد که برای همه بازدیدکنندگان شگفت انگیز است.

شهر زیر زمینی نوش آباد ‘اویی’ که در سه طبقه معماری و به صورت دستکند تا عمق ۲۰ متری زیر زمین حفر شده، چیزی فراتر از مراکزی است که به عنوان شهر زیرزمینی در مناطقی شامل شهر ‘کوبرپدی’ استرالیا یا ‘کاپادوکیه’ ترکیه و یا ‘ونکوور’ کانادا معرفی شده اند.

این شهر زیرزمینی از جمله مناطق باستانی و تاریخی به شمار می رود که در شمال استان اصفهان و به فاصله پنج کیلومتری از کاشان، شهر تپه های باستانی سیلک قرار گرفته که هنوز نشانه های اعجاز هنر مردمانی از دوره های سلجوقی تا قاجار را با خود به امانت دارد.

فلسفه معماری شهر زیر زمینی نوش آباد

درباره فلسفه طراحی و معماری این مجموعه باستانی، نظریات مختلفی مطرح شده است. بعضی معتقدند که این مکان،‌ عبادتگاه پیروان میترائیسم بوده و محلی برای حفاظت در برابر گرمای چهل درجه کویر. دیگران می گویند که اینجا،‌ پناهگاهی در برابر مهاجمانی است که از فلات مرکزی ایران، این قسمت را در نظر گرفته اند.

وسعت این عمارت که از عمق ۴ متری تا عمق ۱۶ متری ادامه دارد،‌ هنوز مشخص نیست. اما بنا به شواهد موجود و گفته شهروندان کهنسال، تا غار ریس در شهر سبز ‘نیاسر’ از توابع شهرستان گسترش داشته است.

آثار معماری بدست آمده از شهر زیر زمینی نوش آباد، در سه طبقه، شامل راهروهای باریک به همراه اتاق های چهار گوش با طاقچه های ایجاد شده در دیوارهاست و ارتباط بین طبقات به وسیله چاه های عمودی حفر شده با عمق پنج تا هفت متر است.

ورودی شهر زیر زمینی نوش آباد، راهرویی باریک به اندازه یک نفر است، زمانی که به داخل شهر وارد شوی، بوی خاک مرطوب به مشام می‌رسد. البته بر خلاف شهر زیر زمینی کاریز کیش که فضای گشاد و پهنی را شامل می شود، فضای شهر زیر زمینی نوش آباد کاشان، تنگ با ارتفاع کم است که با سختی یک نفر می تواند از آن عبور کند.

خود همین موضوع نشان می دهد که شهر به گونه ای ساخته شده که تحرک نیروهای مهاجم در داخل آن را به سختی امکان پذیر می کند. فضاهای در نظر گرفته شده برای شهر در حد فضاهای ضروری است و سیستم تهویه‌ آن بر اساس اختلاف فشار هوا با سطح زمین کار می‌کند که گردش و تصفیه هوا برای تنفس در آن را امکان پذیر می سازد.

نکته ای که باید به آن توجه کرد، حجره های کوچک به ابعاد دو در دو متر است که با سرویس‌های بهداشتی ابتدایی، فضاهای پناهگاهی، تونل‌های ارتباطی و تهویه هوا و چاه‌های آب از جمله‌ فضاهای این شهر زیرزمینی را تشکیل می دهد.

در مواقع نا امنی و پناه گرفتن در زیر زمین آب مصرفی اهالی از پایابها و قنات ها تامین می‌شده‌است. علاوه بر پایابها مسیر اویی‌ها به گونه‌ای بوده که در بعضی از قسمت ها به قنات مرتبط می‌شده‌است.

تاریخ ایجاد و استفاده از این بناها به دوران ساسانی و اوایل اسلام می‌رسد که در دوران های بعد یعنی سلجوقی تا صفویه و حتی قاجار مورد استفاده بوده‌است. این مجموعه ارزشمند به شماره ۱۵۸۱۶ و به سال ۱۳۸۵ ثبت در فهرست آثار ارزشمند ملی گردیده‌است.

اگر در نیمه نخست سال به دنبال مقصد گردشگری هیجان انگیز بودید، شهر زیر زمینی نوش آباد را به شما توصیه می کنیم که رازی نهفته در دل زمین است.

 شهر پنجم: شهر زیر زمینی سامن

شهر زیر زمینی سامن را باید یکی دیگر از مقصدهای گردشگری هیجان انگیز کشور دانست. شهری زیر زمینی پنهان در جنوب غربی شهرستان ملایر و در بخش سامن واقع شده است. جایی در همدان، یکی از پایتخت های فرهنگ و هنر این سرزمین که هزاران اثر تاریخی را در خود جای داده اما هنوز یک اثر ثبت شده جهانی ندارد.

این شهر نیز همچون شهر زیر زمینی نوش آباد کاشان در استان اصفهان، در سال ۱۳۸۴ به طور اتفاقی کشف شد. باستان شناسان هسته اولیه شهر را متلعق به قبل از دوره اشکانیان می دانند که در طول تاریخ به وسعت آن افزوده شده است. موقیعت کنونی شهر این احتمال را می دهد که خرابه های شهری باشد که از آن به عنوان رامن در کتاب های المسالک و الممالک یاد شده است.

این شهر زیر زمینی کمتر شناخته شده کشور، از اهمیت باستان شناسی فراوانی برخوردار است و طبق گفته های کارشناسان، ارزش ثبت در میراث جهانی یونسکو را نیز دارد.

امکان بازید از این مکان در حال حاضر میسر نمی باشد و علت آن عوامل باستان شناسی و عمرانی است. امید می رود که این مکان با همکاری سازمان میراث فرهنگی به یک قطب گردشگری و نمونه ای دیگر از عظمت هر چه بیشتر تاریخ این سرزمین کهن باشد. این مجموعه تاریخی طی شماره ۲۴۶۲۲ به تاریخ ۲۷/۱/۸۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

کاوش‌‏های باستان‏‌شناسی در محوطه‏‌ای زیرزمینی در شهر سامن، منجر به کشف شهری پنهان شد که در یک بستر سنگی و به صورت دست کند ساخته شده است. این شهر زیرزمینی احتمالا به دوره پیش از اشکانی تعلق دارد و از برخی فضاهای آن برای تدفین مردگان استفاده شده است.

جالب است که بدانید، حدود ۲۵ اتاق از این شهر زیرزمینی کاوش شده و در این اتاق‌ها مقادیر زیادی اسکلت متعلق به دوره اشکانی وجود دارد که دست‌نخورده در جای خود باقی مانده‌اند. در کنار اسکلت‏‌ها هدایای قبور گذاشته شده است و اسکلت‏‌ها به صورت چمباتمه‏‌ای تدفین شده‌‏اند. احتمال می‌رود تدفین‏‌ها به دوره تاریخی به خصوص دوره اشکانی مربوط است.

براساس مطالعات باستان‌شناسی، شهر پنهان بیش از ۳ هکتار وسعت دارد و بخشی از این شهر باستانی به خاطر وجود رطوبت زیاد هنوز مورد کاوش قرار نگرفته است. احتمالا بخشی از این شهر در زیر خانه مردم قرار گرفته و به همین دلیل تصور می‌شود که در آن بخش‌ها فاضلاب شهری وارد شهر پنهان شده باشد.

این شهر زیرزمینی، هنگامی که مخابرات استان همدان قصد کشیدن فیبرهای نوری از زیر زمین را داشت کشف شد. بر همین اساس طی مجوزی از سوی پژوهشکده باستان ‏شناسی، هیاتی متشکل از انواع کارشناسان شامل باستان ‏شناس، انسان ‏شناس، کارشناسان مرمت و … کاوش ‌‏های خود را در این شهر به انجام رساندند که منجر به کشف فضا های دست‏کند با حدود ۲۵ اتاق، سالن و راهرو های ارتباطی گردید.

شواهد اولیه حاکی از پیدایش این فضاها در دوره پیش از اشکانی بود. بر اساس این یافته‌ها می‏‌توان احتمال داد که نخستین بار این فضاهای معماری به منظور انجام مراسم مذهبی خاصی، احتمالا میترائیسم، مورد استفاده بوده است. این شواهد حاکی از آن است که مراسم مذهبی به صورت پنهانی در زیر زمین انجام می‏‌گرفته است.

بر این اساس احتمال داده می‏‌شود که در دوره اشکانی از این فضاها به عنوان محل تدفین مردگان استفاده شده است و از اتاق‏‌ها به عنوان گوردخمه استفاده کرده‌‏اند. شهر زیرزمینی سامن در عمق ۳ تا ۶ متری زمین کشف شد و کانال‌های حفر‌ شده درون آن به مرور در دوره‌های تاریخی کنده شده‌اند و اطراف آن‌ها نیز اتاق‌های متعدد وجود دارند.

این کانال‌ها از نظر ساختار معماری، بسیار جالب هستند و کاربری خاصی داشته‌اند. در این کانال‌ها پس از پاک‌سازی، ۶۰ اسکلت شناسایی شدند که درون ۹ اتاق قرار داشتند و با توجه به بررسی‌های انسان‌شناسی شواهدی وجود دارند که تدفین‌هایی به‌صورت تدفین باز انجام شده‌اند.

علاوه بر این شواهد، ۶ مورد بقایای انسانی نیز وجود دارند که به‌طور دقیق نشان می‌دهند، این اتاق‌ها در کاربری‌ نهایی به‌صورت محل تدفین استفاده می‌شدند، به‌طوری که استخوان‌ها را جمع می‌کردند و دوباره تدفین‌های جدیدی انجام می‌دادند.

امیدواریم امکان بازدید موزه ای با بخشی از شهر زیر زمینی سامن در سال ۹۶ فراهم شود.

برای سفر به مقصدهای مختلف گردشگری ایران، از درگاه های زورق و پین تا پین استفاده کنید.

آخرین خبرها از دنیای گردشگری ایران و جهان را هر روز در درگاه آرمان سفر و دنیای سفر دنبال کنید.