دانش یا معرفت؟ دانش یا آگاهی؟ علم یا سواد؟ فرق علم با شبه علم؟ چه چیزی علم هست؟ چه چیزی علم نیست؟ چه چیزی علم تصور می شود؟ چه چیزی ضد علم است؟ چه چیزهایی علمی نیست اما علمی تصور می شود؟ این ها بخشی از صدها پرسشی است که درباره علم و علم اندوزی وجود دارد و پاسخ به آنها، نگاه ژرف و شگرف همه جانبه را می طلبد که دکتر محمد رضا توکلی صابری، پژوهشگر دانشگاه و نویسنده کتاب علم چیست، تلاش دارد تا جستارهایی درباره فلسفه، پژوهش و آموزش علم را در کتاب ۲۸۰ صفحه ای خود که فروردین۹۷ به همت انتشارات وزین اختران به زیور طبع آراسته شده توضیح دهد.
هر کس برای اثبات ادعای خود و کار خود و حرف و سخن خود، به علم متوسل می شود و می خواهد به نوعی با مستند سازی، استدلال هایی مبنی بر اعتبار و واقعیت گفتار خود را به خورد شنونده و بیننده دهد. ناگفته پیداست که بسیاری از اندیشمندان و پژوهشگران، فعالیت های خود را با واژه علمی توصیف کرده و می کوشند تا برچسب قابل اعتماد و اطمینان (RELIABILITY/VALIDITY) به سخن خود بدهند.
اما سوال اینجاست که چه چیزی به علم چنین حرمت و قدرتی داده تا همه به عنوان تنها معیار تشخیص واقعیت و تمیز صحیح از خطا به آن روی آوردند؟ هدف و معیارهای علم چیست و آیا سیاستگذاران کشور و مدیران با آن آشنایی دارند؟ روش علمی چیست که آموزش هر شاخه از علم یا حرفه و فن به آن منسوب می شود تا کمال دقت و راستی آن را نشان دهد؟
چه شد که ایرانیان و کشورهای متاثر از فرهنگ اسلامی با این که در مرحله ای از تاریخ خود از نظر علمی و فناوری وضع امیدوار کننده ای داشتند و گوی سبقت را از اروپایی ها ربوده بودند، به تدریج درجا زده و هم اکنون فاصله عظیمی با جهان اول دارند؟
چرا غرب چنین پیشرفت حیرت آوری در زمینه علمی و فنی کرد و شرقی هایی که زودتر از دیگران پا در جای پای آن ها گذاشتند، مثل چین و کره جنوبی و ژاپن، در بسیاری از موارد به پای آن ها رسیدند یا در بعضی از زمینه ها از انها جلو زدند، اما هیچ یک از کشورهای اسلامی نتوانستند چنین تجربه ای را تکرار کنند؟
چه شد که علم و فناوری به مهم ترین ابزار سلطه و امپریالیسم غرب تبدیل شد؟
پاسخ بسیاری از این چراها را میتوان در کتاب علم چیست مورد کاوش و بررسی قرار داد. این کتاب در ۷ فصل تالیف شده که در ادامه به معرفی سرفصل ها می پردازیم.
فصل اول: علم چیست؟
در فصل اول کتاب علم چیست، سیر حکمت در غرب و شرق مورد واکاوی نویسنده قرار گرفته و سپس به تعریف معرفت که در این کتاب آن را برگردان کلمه انگلیسی KNOWLEDGE می داند، پرداخته و روش های کسب معرفت را در چند صفحه تشریح کرده است. سپس به معرفی انواع و اقسام معرفت پرداخته و در چهار صفحه ، معارف پژوهشی در حوزه های : علوم طبیعی، علوم اجتماعی و علوم تجربی را مورد واکاوی قرار می دهد. در ادامه، نویسنده با ارائه جمله ای از فرانسیس بیکن (فیلسوف انگلیسی) که گفته بود: «هدف علم اصلاح سرنوشت انسان و علم قدرت است»، تلاش می کند تا هدف علم را در بیست صفحه توضیح دهد. پایان بخش فصل اول نیز اهتمامی برای تبیین معیارهای دانش ورزی است.
فصل دوم: روش علمی
در فصل دوم، نویسنده در بیست صفحه درباره روش علمی صحبت میکند. در مقدمه این فصل امده است:
روش علمی، شیوه کسب معرفت در علوم تجربی و شیوه ای دقیق و جدی برای آزمایش فرضیه ها و نظریات جدید در مورد کارکردهای طبیعت است. روش علمی، به شیوه فرضی استنتاجی (HYPO-DEDUCTION) عمل می کند و پیش بینی، مشاهده، و آزمایش، محک های مهمی هستند برای تعیین صحت یا کذب فرضیه ها و نظریات جدید. در ادامه نویسنده با ذکر این موضوع که هر معرفتی، علم نیست و آن چه دانش ورزی را از سایر معارف جدا می کند (مثل طالع بینی)، روش شناسی است، علمی بودن طالع بینی را به دلیل فاکتور روش شناسی مردود می پندارد و معتقد است که آنچه اطلاق دانش به خود می گیرد، ماهیت تغییر پذیر دارد و هر روز دقیق تر از دیروز می شود. در حالی که برخی از معارف هم چون طالع بینی، چنین مختصاتی برای خود قائل نیستند.
در این فصل، به چهار خصیصه یک فرضیه علمی هم اشاره می شود. نویسنده معتقد است که یک فرضیه علمی باید چهار خصوصیت داشته باشد تا بتوان با روش دانش ورزانه آن را بررسی کرد:
فرضیه باید وحدت درونی داشته باشد و منطقی قابل پذیرش باشد.
فرضیه باید ارزش توضیحی داشته باشد.
فرضیه باید به پیشرفت و افزایش معارف قبلی کمک کند.
فرضیه باید با آزمون های تجربی قابل تایید و ابطال باشد.
فصل سوم: آیا دانش ورزی اسلامی، سوسیالیستی یا جهان سومی وجود دارد؟
فصل سوم کتاب علم چیست با یک سوال آغاز می شود، که در عنوان فصل جای گرفته است. این فصل تلاش دارد به این سوال مهم و راهبردی پاسخ دهد. در این فصل سی و چهار صفحه ای، نویسنده به ۴ موضوع به طور تفکیکی نگاه می کند تا با ماحصل کاوش های خود، پاسخی به سوال فصل سوم بدهد. موضوعاتی از جمله: واکنش ها در برابر علم، دانش ورزی اسلامی، دانش ورزشی مارکسیستی و دانش ورزی جهان سومی.
فصل چهارم: آیا انقلاب دانش ورزی در جهان اسلامی ممکن بود؟
نویسنده در این فصل نیز در قالب سه صفحه، تلاش دارد به این پرسش پاسخ دهد که آیا در جهان اسلام، انقلاب دانش ممکن بود یا خیر. در ابتدای این فصل، مولف می گوید:
به نظر بسیاری از مسلمانان قشری و سنتی، علت عقب ماندگی مسلمانان، رعایت نکردن قوانین و حدود اسلام است. ان ها می گویند تا وقتی که مسلمانان خمس و زکات می دادند، در مساجد نماز اقامه می کردند و حدود شریعت را رعایت می کردند، مشکلی نداشتند. اما از وقتی که از قوانین شریعت دوری گرفتند روز به روز عقب تر رفتند تا به وضعیت امروزی رسیدند. مصداق بارز هم عربستان سعودی است.
نویسنده در ادامه، به نظر برخی از مسلمانان اشاره می کند که معتقدند که علت اصلی عقب افتادگی مسلمانان، استعمار و امپریالیسم غرب است. چنین اشاراتی را در کتاب «ما چگونه ما شدیم » یا کتاب «غرب چگونه غرب شد» از دکتر صادق زیبا کلام نیز شاهد بودیم که تلاش می کرد هم چون دکتر توکلی صابری به این پرسش پاسخ دهد که اگر غرب، مسئول عقب ماندگی مسلمانان در دویست سال اخیر است، پیش از آن چطور؟
این فصل در واقع اهتمامی است برای روشنگری درباره پرسش بالا تا در این سعی و روال، جواب هایی برای سوال فصل چهارم ارائه شود.
فصل پنجم: نظر بعضی اندیشمندان مسلمان درباره علم
فصل پنجم کتاب علم چیست، واکاوی نظرات اندیشمندان معاصر از سید جمال الدین اسد آبادی، مرتضی مطهری، سید حسین نصر، مهدی گلشنی تا عبدالکریم سروش است تا نظرات آن ها درباره علم مورد بررسی قرار بگیرد.
نویسنده پس از ارائه نظرات این ۵ اندیشمند، در بخش نتیجه گیری فصل می گوید:
این که پیش فرض های متافیزیکی علم می تواند متاثر از جهان بینی دانشمند باشد، کاملا درست است. البته که پیش فرض های متافیزیکی می تواند هم از جهان بینی الحادی و هم از جهان بینی دینی متاثر باشد. اما فقط در محدوده پیش فرض باقی می ماند. محک علمی بودن این پیش فرضها، همان روش علمی و ابطال پذیری و تایید پذیری ان ها است.
نویسنده در ادامه می گوید: بینش دینی و جهت گیری های کاربردی در علم، هیچ گاه به علوم دینی منجر نمی شود.تحلیل هایی که در این بخش درباره تحلیل و نقد نظرات اندیشمندان مذکور بیان می شود، گفتارهای جالبی را ارائه می کند که خواندنی است.
فصل ششم: علم، شبه علم و ضد علم
فصل ششم به هشت موضوع اشاره دارد:
ضوابط و اصول دانش ورزی، شبه علم، بدعت گذاری در علم و شبه علم، خصوصیات شبه دانش ورزان، شیوه استدلال شبه دانش ورزان ، ضد علم، شیوه استدلال ضد دانش ورزان و پسا مدرنیست ها و علم.
نویسنده در تعریفی که از شبه علم (PSEUDOSCIENCE) ارائه می کند می گوید: شبه علم، عبارت است از اطلاعاتی که وانمود میکند علم است و می خواهد خود را به جای علم جا بزند اما هیچ یک از روش های ان را برای مطالعه و بررسی به کار نمی گیرد. شبه علم در واقع همان ضد علم است (ANTISCEINCE) است. ضد علم هم علم نیست، بلکه علم دروغین بوده و در واقع وجه اشتراک شبه دانش ورزی و ضد دانش ورزی این است که هر یک خود را علم می پندارند.
فصل هفتم : موانع پیشرفت علمی فنی در ایران و تجربه آموزی در غرب
یکی از بخش های جالب و خواندنی کتاب علم چیست، فصل هفتم است که می کوشد تا در ۵۰ صفحه، به واکاوی موانع پیشرفت علمی و فنی ایران بر اساس آموزه های غرب در قالب ۱۶ محور اشاره کند:
موانع کسب علم و فناوری: چاه ها و راه ها
وحشت از غرب یا از فناوری غرب
درس های علم
افزایش عمر
ابعاد فضا و زمان
زندگی پر بار تر
علم به چه کسی یاری رساند؟
۲۰۰ سال از دست رفته
نیروی مخالف
آیا علم بی طرف است؟
ارزش های بنیادی
حق استفاده از خوبی ها
ارزش ها اکتشافات اند
مخالفت دروغین
آزادی و برابر انسان
پسروی و مذهب
منطق و آزمایش
در جستجوی کمال
نویسنده در پایان کتاب این چنین می گوید:
من این طور شروع کردم که علم، عامل رهایی عظیم جسمی انسان است و چنین پایان می دهم که علم، عامل رهایی عظیم روحی انسان است. روحی که برنارد شاور، هنوز برای ما نشانه آن است. من فکر می کنم که اینها بخش هایی از چیزی واحد است. آنها ویژه علم نیستند، بلکه فقط معرفتی اند که انسان ها درون خودشان دارند. استعدادهای کمال، مادی و معنوی که به دانستنش می ارزد و من معتقدم که این نیروی محرکه هر اعتقاد سوسیالیستی است.
آلبرت انیشتن: همه علوم ما، در قیاس با واقعیت، کودکانه است و با این حال، گرانبهاترین چیزی است که داریم.
بدون نظر