طرح های فرش ایرانی: «اسلیمی»، «شاه عباسی»، «خشتی» و «بته جقه»

با جشنواره ای از طرح های ناب فرش ایرانی آشنا شویم

فرش ایرانی، یکی از پر افتخار ترین صنایع دستی ایران زمین در جهان بوده که سالانه صدها میلیون دلار صادارت دارد. اگر  چه ظرفیت تولید و عرضه فرش ایرانی به خصوص فرش دستبافت ابریشمی، بسیار بیش از آن چیزی است که در حال حاضر مشاهده می شود، اما در سال حمایت از کالای ایرانی، حمایت همه جانبه از صنعتگران فرش باید در دستور کار گردشگران و هموطنان قرار بگیرد. فرش ایرانی، سرمایه ایرانی است و برای خرید محصولات سرمایه ای، باید تجربه داشت و از مشاوران مجرب استفاده کرد. اینکه ایرانیان از فرش که میراث بزرگ آنهاست، اطلاعات کافی و مطلوبی در اختیار ندارند، یک ضعف در جامعه شناسی خودمانی است که به نظر می رسد می بایست در مدرسه و دانشگاه و سبد اقتصادی خانوار به آن بیشتر بها داده شود.

فرش ایرانی، طرح و نقش های مختلف دارد و شناخت این نقوش هزار رنگ هزار  نقش،  شما را با جهانی از سبک زندگی  و آداب و رسوم اقوام بزرگ ایرانی آشنا می کند. در گزارش امروز سرویس هنری روزیاتو، تلاش کردیم تا شما را با چند طرح  معروف فرش ایرانی آشنا  کنیم . با ما در فرش گردی امروز ما همراه باشید.

فرش ایرانی: سرمایه ایرانی

همین جا ذکر یک نکته ضروری به نظر می رسد که خرید فرش از تابلو فرش گرفته تا قالیچه، از پشمی گرفته تا ابریشم، از طرح بته جقه گرفته تا گل و مرغ، همه و همه مثل خرید تابلو های نقاشی نفیس از نقاشان زبده (آماتور یا حرفه ای)، حمایت از کالای ایرانی است و کالای سرمایه گذاری محسوب می شود. یعنی فرش دستبافت ابریشم ۶ متری که فردی ۲۰ سال پیش به قیمت ایکس ریال خریداری کرده بود، الان ده ها برابر قیمت ۲۰ سال پیش، ارزش روز بازاری دارد. بنابراین، از جنبه سرمایه ای هم بخواهید به قضیه بنگرید، خرید فرش دستبافت ایرانی، توجیه دارد.

دسته بندی طرح های فرش ایرانی

هرچند دسته‌بندی‌ های مختلفی از طرح‌های فرش ایرانی تهیه شده اما هنوز مشخص نیست که فرش ایرانی، دقیقاً چند طرح دارد چون همیشه می‌شود یک استاد فرشباف یا کارشناس فرش را پیدا کرد که در گوشه‌ای از ذهن، خاطره‌ای از یک فرش قدیمی دارد که در طرح و نقش بی‌نظیر بوده و در هیچ‌ یک از دسته‌ بندی‌های فرش ایرانی هم قرار نمی‌گیرد. فرش ایرانی، تاریخی کم‌ نظیر دارد و با فرهنگ ایرانی عجین شده است. هزاران سال است که در شهرها و روستاهای مختلف ایران، فرشبافی می کنند. بنابراین دور از ذهن نیست که طرح‌های مختلفی در تخیل فرشباف‌ها جوانه میزد و ظهور می کرد و احتمالاً در هیچ‌ یک از دسته‌بندی های فرش ایرانی قرار نمی گرفت.

اما به هر حال خلق شده و در تاریخ فرش بافی، به ثبت رسیده است. بعضی از طرح‌ها در فرش‌های ماشینی، به قول فروشندگان فرش «من‌ درآوردی» هستند و هیچ‌گونه همخوانی و نظمی در آنها دیده نمی شود. این طرح‌ ها را طرح‌ های بی اصالت می خوانند. بعضی از طرح‌ها هم آنقدر به هم شبیه هستند که فروشندگان فرش‌ها هم گاهی در شناسایی آنها سردرگم می شوند. در این گزارش تعدادی از رایج‌ ترین طرح‌های ایرانی و شباهت‌ ها و تمایز هایشان را مرور می کنیم.

اسلیمی و شاه‌ عباسی طرح‌ هایی معروف‌ تر از همه

انتخاب یک فرش، معمولاً متناسب با باقی لوازم خانه صورت میگ یرد و یک انتخاب کاملا سلیقه‌ای است. با این‌ حال بعضی از طرح‌های فرش، مشتریان و طرفداران بیشتری دارد که معروف‌ترین‌ آنها «اسلیمی» و «شاه‌عباسی» است. اسلیمی یکی از نقش‌های اصلی در هنر نگارگری ایرانی است. در طرح‌های اسلیمی، پیچ و تاب شاخه‌های درختان به تصویر کشیده شده است. بنابراین وقتی روی فرش شاخه‌های درختان را دیدید که با حالتی منظم و دلپذیر در هم پیچ خورده‌اند، احتمالاً طرح فرش از نوع اسلیمی است که البته برای چشمان ایرانیی ها، طرحی آشناست.

شناسایی طرح شاه عباسی وابسته به این است که گل شاه‌ عباسی را بشناسید. طرح‌هایی که این گل معروف را داشته باشند، به طرح شاه‌عباسی معروف هستند. این گل با گل‌های دیگری که روی فرش‌های استفاده میشود، تفاوت دارد و یکی از مهم‌ترین شاخصه‌ هایش این است که گلبرگ‌ های زیادی دارد و به‌اصطلاح چاق و چله است. گل شاه‌ عباسی را با نام «گلجام» هم می شناسند و یکی از طرح‌ های معروف و پر کاربرد در هنر نگارگری ایرانی هم هست.

هندسی، خشتی و ماهی طرح بدون گل و درخت

در میان طرح‌های فرش ایرانی، طرح «هندسی» برای کسانی خوب است که دوست دارند جهان را زاویه‌ دار ببینند و از طرح‌های منحنی و دایره‌ای خوششان نمی آید. در این طرح حتی گل‌ها هم مثل مربع و مستطیل، زاویه‌هایی تیز دارند و اساساً همه‌چیز شکل و شمایل مستطیل و مربع و مثلث را دارد.

در طرح‌های «خشتی» ده‌ها قاب روی فرش نقش بسته که تصاویری داخل آنها دیده می شود. طرح‌های خشتی مثل دیواری می مانند که با قاب‌ عکس‌ های هم‌اندازه پر شده باشند و درون هر یک از این قاب‌ ها، یک تصویر متفاوت نقش بسته باشد. اگر روی فرش هیچ نشانی از گل و گیاه دیده نشده، احتمالاً طرحش از نوع «ماهی در هم» است. از آنجا که ماهی ها برای ادامه زندگی به آب نیاز دارند، معمولاً یک حوض لوزی شکل در وسط فرش نقش بسته است.

در اطراف این حوض، البته ماهی وجود ندارد بلکه طرح‌های کوچکی دیده می‌شود که به تعداد زیاد و به تناوب تکرار شده است. روی کفی فرش، پر از این طرح‌های کوچک و متقارن است. ترنج همان گل یا طرح بزرگی است که وسط فرش‌ها می‌نشیند و لچکی هم طرح‌هایی است که در ۴ گوشه کفی فرش نقش می بندند. قابی که دور فرش وجود دارد، حاشیه نامیده می شود و به طرح داخل این قاب، کفی فرش می گویند.

افشان شناسایی با کمی دقت

طرح «افشان» از طرح‌هایی است که به سادگی شناسایی نمی شود. همان طور که از اسمش پیداست، رنگ‌ها و نقش‌ها روی فرش افشانده شده و یک باغ پر گل و درخت ترسیم شده است. با این‌حال، ۲ نشانه برای شناسایی طرح افشان وجود دارد؛ اول اینکه این طرح، از دوطرف متقارن است. یعنی اگر با ۲ خط افقی و عمودی آن را به ۴ قسمت مساوی تقسیم کنید، در هر قسمت یک طرح مشابه و متقارن را می بینید. نشانه دوم این است که طرح افشان، ترنج و لچکی ندارد.

بته جقه و محرابی نشانه‌های خاص برای یک فرش

طرح «بته جقه» همان طور که از نامش برمی آید، مبتنی بر نقش بته‌ جقه است و طبیعتاً شناسایی آن وابسته به این است که بته‌جقه را بشناسیم و بدانیم که یک نقش تزیینی است که از درخت سرو الهام گرفته شده و بی شباهت به قطره آب هم نیست. معمولاً ۲ بته جقه بزرگ و چندین بته کوچک روی فرش نقش بسته است. طرح «محرابی» هم به همین ترتیب با کمی دقت قابل شناسایی است. فرش‌هایی که با طرح محرابی بافته شده‌اند، دقیقاً تصویر یک محراب را نشان می دهند. این فرش‌ها از بالا ۲لچکی دارند.

شکارگاه و گلدانی طرحی با نشانه‌های خیلی واضح

طرح‌هایی در میان طرح‌های فرش ایرانی هستند که با یک نگاه می شود نام و نشانشان را تشخیص داد. ساده‌ترین طرح‌ها برای تشخیص، طرح‌های «شکارگاه» و «گلدانی» هستند. طرح شکارگاه، حتماً نشانه‌هایی از شکار در خود دارد. مردی سوار بر اسب با تیر و کمان، نشانه‌های واضح این طرح است. فرش‌های طرح شکارگاه، برای آویختن از دیوار خانه‌ها مناسب‌تر است. طرح گلدانی هم یک نشانه واضح دارد و آن گلدان است.

بعضی از طرح‌های گلدانی، به صراحت پر از گلدان است و به‌عبارت دیگر غیر از گلدان، چیز دیگری در آنها دیده نمی شود. اما حالت معمول‌تر در طرح‌های گلدانی این است که تمام گل‌ها و درخت‌هایی که روی فرش دیده میشوند، از یکی دو گلدان که در پایین فرش نقش بسته‌اند، بیرون آمده‌اند.

ایلی و ترکمن طرح قومی قبیله‌ای ها

بعضی از طرح‌ها مثل طرح «ایلی» در عین اینکه از پیچ و تاب و گل و بوته‌های چشم‌نواز خالی است، ظرافت و زیبایی خاصی دارد. طرح ایلی را از قدیمی ترین طرح‌های فرش ایرانی می دانند و می گویند که کار عشایر و کوچ‌ نشین‌هایی بوده که زندگی شان با صحرا و طبیعت، پیوندی عمیق داشته. آنها برداشت شخصی شان را از جزئیات طبیعت، مثل گل و درخت و کوه، به تصویر کشیده‌اند و از رویش فرش بافته‌اند. بنابراین هیچ قاعده و نظم خاصی بر آنها حاکم نیست و در عین سادگی، زیبا هستند. طرح «ترکمن» نیز به طرح‌های ایلی شباهت دارد و این طرح نیز تصویری از جهان و طبیعت از زاویه نگاه ترکمن‌های صحرانشین است. در طرح ترکمن از خطوط شکسته استفاده زیادی شده است.