امروز، بیست و چهار اردیبهشت است. یکی از روزهای مهم برای تاریخ معاصر ایران و جهان. روز آغاز جنگ بین انگلستان و فرانسه در پی اتحاد میان انگلستان و هلند و آلمان بر ضد فرانسه، روزی که نخستین مایه آبله را ادوارد جنر پزشک انگلیسی به بازوی بیماری هشت ساله تزریق کرد و ایمن‌سازی (واکسیناسیون) را بنیاد نهاد.
روز پایان استعمار ۲۷۶ ساله اسپانیا بر پاراگوئه، روز طرح تشکیل پیمان ورشو میان بلوک شرق شامل: شوروی، آلبانی، مجارستان و بلغارستان، روزی افتتاح کارخانه ایران ناسیونال، نماد صنعت ایران و سالگرد تصویب استقلال بحرین در مجلس شورای ملی پس از اعلام استقلال این کشور توسط شورای امنیت سازمان ملل متحد. اتفاق دیگری هم در این روز رخ داد که در تاریخ معاصر ایران، بسیار از آن یاد می شود. سالگرد لغو امتیاز توتون و تنباکو در پی فتوای آیت الله میرزا محمد حسین شیرازی در سال ۱۳۰۹ هجری قمری که برخی آن را تاریخ عطفی در بیداری اسلامی و جنش مردمی علیه استبداد قاجار می دانند.
داستان تنباکو و نامه سید جمال الدین اسد آبادی
دوران قاجار، دوران فلاکت ملت است. دورانی که بخش هایی از ایران جدا شد و شاهان خوش گذران قاجار، در پی ملیجک های دربار و افتخار السلطنه و فخر الملوک ها و امین السطان ها و مخبر الدوله ها و امثالهم، مشغول شانزلیزه گردی و اروپا گردی با پول ملت بودند. ناصرالدین شاه برای جبران و تامین مخارج سرسام آور دربار مجبور بود تا امتیازهای اقتصادی و سیاسی بسیاری را به بیگانگان اعطا کنند، به همین دلیل حکومت پنجاه و اندی ساله ناصرالدین شاه به نام دوره ی استبداد ناصری معروف شد.
یکی از این امتیازها، انحصار تنباکو بود که مقدمه ی آن در سفر سوم ناصرالدین شاه به اروپا فراهم آمد و پس از بازگشت وی، صورت اجرایی به خود گرفت. در سفر شاه قجر به لندن، ماژور تالبوت صاحب اصلی امتیاز تنباکو، مامور پذیرایی از هیات ایرانی شد و رایزنی های گسترده ای را برای گرفتن این امتیاز آغاز و عملیات وسیعی را در ایران، برای تاسیس شرکتی به نام «رژی» با کمک دولت بریتانیا و سرمایه داران انگلیسی شروع کرد.
حضور تالبوت در ایران را باید نقطه ای برای شروع یک بیداری بزرگ دانست. تالبوت به ایران آمد و به طور محرمانه کار خود را ادامه داد و به هر مانعی که برمی خورد، با دادن رشوه کارش را به پیش می برد. سرانجام نخستین روز فروردین ۱۲۶۹ هجری خورشیدی، امتیاز تجارت توتون و تنباکو در برابر دریافت مبلغ ۲۵ هزار لیره پول از دولت انگلیس، از مرحله ی کشت تا فروش در داخل و خارج کشور به مدت ۵۰ سال به تالبوت واگذار شد. با آنکه در آن دوره بسیاری از مردم با فروش و کشت توتون و تنباکو گذران زندگی می کردند، اما با واگذاری امتیاز تجارت توتون و تنباکو به شرکت «رژی»، کشاورزان و تاجران هیچ نوع اختیاری در تولید و فروش این محصول نداشتند.
در همین حال، سید جمال الدین اسد آبادی که در آن روز در سامرا عراق زندگی میکرد، از این قرارداد سیاه مطلع شد. تلگرافی به درباره سلطان بن سلطان بن سلطان، ناصرالدین شاه ارسال کرد و به او درباره ی سپردن سرمایه مملکت به دست بیگانه هشدار داد، بی اعتنایی ناصرالدین شاه موجب شد میرزای شیرازی، فتوای تاریخی خود را مبنی بر تحریم توتون و تنباکو در پیامی کوتاه، موثر، محرک و حساب شده به شرح زیر اعلام کند:
«بسم الله الرحمن الرحیم. الیوم استعمال تنباکو و توتون بایّ نحوِ کان، در حکم محاربه با امام زمان (عج) است.»
دستخط فتوای تاریخی میرزای شیرازی که آتش در خرمن حرمسرای ناصری انداخت
تاجران و بیشتر مردم پس از شنیدن این فتوا در قیامی هماهنگ و یکپارچه توتون ها را آتش زدند و حتی در دربار ناصرالدین شاه نیز قلیان ها شکسته شد. ژان باتیست فوریه پزشک فرانسوی ناصرالدین شاه که یادداشت های تاریخی او منبع خوبی برای آشنایی با روند و پیامدهای نهضت تحریم است، دوران عصر ناصری را پس از انتشار این فتوا و تاثیر آن در مخالفت مردم و گروه های نخبگان در حمایت از فتوای تحریم تنباکو به خوبی تشریح میکند.
پس از حکم میرزا قلیان ها شکسته می شود و مردم از کشیدن توتون و تنباکو دست می کشند و تمام مغازه های فروش توتون و تنباکو را می بندند و با شرکت رژی نیز معامله نمی کنند. این جریان ادامه می یابد تا اینکه در تاریخ ۲۳ جمادی اول ۱۳۰۹، اعلانی در کوچه و بازار زده می شود:
“برحسب حکم جناب حجه الاسلام و المسلمین آقای میرزای شیرازی، اگر تا چهل و هشت ساعت دیگر
امتیاز دخانیات لغو نشود یوم دوشنبه آتیه جهاد است، مردم مهیا شوید.”
محمدرضا حکیمی در کتاب «بیدارگران اقالیم قبله» درباره فتوای تحریم تنباکو می نویسد: «فتوای میرزای شیرازی بزرگ ترین ضربه ای بود که در قرن نوزدهم بر پیکر استعمار وارد آمد. این قیام در واقع، اتحاد و ایثارگری مردم ایران در حفظ استقلال و هویت اسلامی کشورشان را نشان داد. هم چنین در این قیام، مردم بیش از پیش، به قدرت و اهمیت روحانیت پی بردند و بار دیگر، پیوند دیرپای روحانیت اصیل و مردم جلوه گر شد.»
جریان نامه سید جمال به میرازی شیرازی چه بود؟
ذیلاً قسمتی از نامه پر محتوا و پرمغز سید جمال به آیت‌الله سید حسن شیرازی (میرزای شیرازی – مرجع تقلید بزرگ شیعیان جهان) خواهد آمد. برخی معتقدند وصول این نامه به میرزای شیرازی، صدور فتوای مشهور تحریم تنباکو را در پی داشت.
این نامه درخواست عاجزانه ملت اسلام است که به پیشگاه زمامداران عظیم‌الشأن خود ــ یعنی همان نفوس پاکیزه‌ای که زمام ملت را در کف گرفته‌اند ــ تقدیم می‌دارد. پیشوای دین با پرتوی درخشان انوار ائمه! پایه تخت دیانت! زبان گویای شریعت! جناب حاج میرزا حسن شیرازی ــ خدا قلمرو اسلام را به او محفوظ بدارد و نقشه شوم کفار را به‌واسطه وجود او به‌هم زند ــ خدا نیابت امام زمان را به تو اختصاص داده و از میان طایفه شیعیان تو را برگزیده و زمام ملت را از طریق ریاست دینی و باطنی به دستت داده و حفظ حقوق ملت را به تو واگذارده و برطرف ساختن شک و شبهه را از دلهای مردم جزء وظایف تو قرار دادهاست.
چون تو وارث پیغمبرانی، سر دسته کارهایی را به دستت سپرده که سعادت این جهان و رستگاری آن جهان بدان وابسته است … خدا کرسی ریاست تو را در دلها و خردهای مردم نصب کرده تا به‌وسیله آن ستون عدل محکم شود … راه راست روشن گردد و در مقابل این بزرگی که به تو ارزانی داشته، حفظ دین و مدافعه از جهان اسلام را نیز در عهده‌ات نهاده است تا آنجا که به‌روش پیشینیان به فیض شهادت نائل شوی …
ملت اسلام، شهری و بیابانی، دارا و ندار، به این عظمت خدایی اقرار نموده و در مقابل این بزرگی زانو به زمین زده، سرتعظیم خم میکند … ملت اسلام در هر پیش آمدی به تو متوجه شده و در هر مصیبتی چشمش را به تو دوخته، سعادت و خوشبختی، رستگاری و رهایی خود را در دست تو می‌داند، آرزوهایش به تو بسته است و آرامشش توای … باین حال اگر برای مدتی اندک ملت را به حال خود گذاشته و به آنها توجه نداشته باشی، افکارشان پریشان می‌شود و دلهایشان از بیم به لرزه درمی‌آید و پایه ایمانشان سست می‌گردد…
چرا؟ چون توده نادان در معتقدات خود جز استقامت و ثبات قدمی که طبقه دانا در عقایدش نشان می‌دهد دلیلی ندارد، هرگاه نهی از منکر کوتاهی نمایند توده عامی دچار تردید و بدگمانی شده و هر کسی از دین بیرون رفته و به عقاید اولیه خود برمی‌گردد و از راه راست منحرف می‌شود …
پیشوای بزرگ! پادشاه ایران سست عنصر و بدسیرت گشته، مشاعرش ضعیف شده، بدرفتاری را پیش گرفته، خودش از اداره کشور و حفظ منافع عمومی عاجز است، لذا زمام کار را به‌دست مرد پلید بدکردار پستی داده که در مجمع عمومی به پیغمبران بد می‌گوید، به مردم پرهیزکار تهمت می‌زند، به سادات بزرگوار توهین می‌نماید، با وعاظ مثل مردم پست رفتار میکند، از اروپا برگشته، پرده شرم را پاره کرده و خوی سری را پیش گرفته، بی‌پرده باده‌گساری می نماید، با کفار دوستی می‌ورزد، با مردم نیکوکار دشمنی میکند، این کارهای خصوصی اوست …
اما آنچه به زیان مسلمانان انجام داده این است که قسمت عمده کشور و درآمد آن را به دشمنان فروخته که به تفصیل عبارت است از:
۱- کانالها و راههایی که به کانالها منتهی می‌شود و همچنین خطوطی که از معادن به نقاط مهم کشور متصل است.
۲- کاروانسراهایی که در اطراف خطوط شوسه بنا می شود (در تمام کشور) به انضمام مزارع و باغستان هایی که در اطراف این راه ها واقع است.
۳- راه از اهواز تا تهران آنچه از ساختمانها و مسافرخانه‌ها و باغستانها و مزارع در اطراف آن واقع است.
۴- تنباکو و آنچه لازمه این محصول است (از مراکز کشتزارها، خانه‌ها، نگاهبانان و متصدیان حمل و نقل و فروشنده ها هر کجا واقع شده و هر جا ساخته شود)
۵- جمع‌آوری انگور به منظور ساختن شراب و هر چه از دکان و کارخانه لازم دارد در تمام کشور
۶- صابون، شمع و شکر و کارخانه‌هایی که لازم آنهاست.
تو ای پیشوای دین!
اگر به کمک ملت برنخیزی و آنها را جمع نکنی و کشور را با قدرت خود از چنگ این گناهکار بیرون نیاوری، طولی نخواهد کشید که مملکت اسلامی زیر اقتدار بیگانگان در می‌آید؛ آن وقت است که هرچه می‌خواهند می کنند و هر حکمی دلشان خواست می‌دهند؛ اگر این فرصت از دست برود و این معاهده ها در حیات تو صورت بگیرد در صفحه روزگار و صفحات تاریخ نام نیکی نخواهی داشت…
کتابشناسی جنش تحریم تنباکو
کتاب بررسی روند تاریخی و تحلیل قیام تنباکو/ سیدمحمدسعید مدنی. انتشارات کیهان- ۱۳۹۵
کتاب تاریخ دخ‍ان‍ی‍ه/ اث‍ر حسن اص‍ف‍ه‍ان‍ی ک‍رب‍لای‍ی؛ ب‍ه‌ک‍وش‍ش رس‍ول ج‍ع‍ف‍ری‍ان- نشر مرکز اسناد انقلاب- ۱۳۹۵
کتاب ت‍ب‍ری‍ز در نهضت تنباکو/ ص‍م‍د س‍رداری‌ن‍ی‍ا.نشر آشینا- ۱۳۹۵
کتاب تحریم تنباکو در ایران/ نیکی ر.کدی؛ مترجم شاهرخ قائم‌مقامی.انتشارات علمی و فرهنگی- ۱۳۹۴
کتاب تحریم تنباکو و مشروطیت: پیامدها و عبرتها «مشعلی فراروی ملت ایران»/ غلامعلی عباسی‌فردویی. زائر ۹۶
کتاب تحلیل تطبیقی قیام‌های تنباکو، تنگستان و ۱۵ خرداد/محمدباقر رکنی. فدک سبز- ۱۳۹۱
کتاب تحلیل جامعه‌شناختی نقش گروههای اجتماعی در جنبش‌های سیاسی (نهضت تنباکوـ انقلاب مشروطیت)/ پژوهشگر شهناز قره‌تپه. نشر طاق بستان – ۱۳۹۴
کتاب تحلیلی از نقش س‍ه‌گ‍ان‍ه ش‍ه‍ی‍د ش‍ی‍خ ف‍ض‍ل‌ال‍ل‍ه ن‍وری در نهضت تحریم تنباکو/ علی اب‍وال‍ح‍س‍ن‍ی( م‍ن‍ذر). ۱۳۶۵
بعضی کلمات واقعا جاش نیست تو دنیای امروز
مثلا ساکن اروپا باشی به یکی بگی سرورم. خب این یه توهین حساب میشه. انسانها همه ازاد و برابرن. یه زمانی جهل و ظلم و خرافات بود که تو اروپا فکر میکردن و اعتقاد به سروری یک عده و پست بودن و رعیت بودن یک عده ی دیگه داشتن.
واقعا چرا تو دنیای امروز ما هنوز از لفظ سید استفاده میکنیم؟ مگه چه برتری بین من و یه سید وجود داره که اون خودشو سید و اقا و سرور من میخواد بدونه؟
اصلا از کجا معلوم من از اون سید بهتر نباشم؟
تو روستامون چرا باید خونه های مردم خراب باشه و اکثرا وضع خوبی نداشته باشن ولی کشاورز بدبختی که یک سال جون میکنه یک پنجم محصولشو با دست خودش ببره به سید روستا بده؟
چرا وقتی من مخالفت میکنم همه میریزن سرم که بهشون توهین کردم؟
ایا حرف من که میگم کسی سید و اقا و سرور من نیست توهینه یا اینکه یکی میاد میگه من سیدم؟
چرا چشمهامون رو باز نمیکنیم؟ چرا میخواییم تو جهل باقی بمونیم؟
چرا نمیخواییم بدونیم سید یعنی چی؟
نامه سید جمال الدین اسد آبادی رو نخونده بودم. مرسی از یادآوری. واقعا نه بزرگ و به نظرم یکی از ریشه های جنبش مشروطه خواهی بود. کار خوبیه روزها رو یادآوری میکنید. کتابشناسی هاتون رو من از بازاریابی دوست دارم. تشکر مجدد
سید جمال الدین نقش مهمی در استارت مشروطه خواهی داشته. اما کم بهش پرداخته شده. راستی اصلا انتظار نداشتم چنین گزارش جذابی سایت شما بزنه. رویکرد جالبیه. مخصوصا گزارش شما از کتابها، خواندن بود. من با اجازه در گروه تلگرامی بازنشرکردم. خدا خیرتون بده
من کتاب تحلیلی قیام تنباکو رو خوندم. نثر روان آقای رکنی تحسین بر انگیز است. از اشاره ای که داشتین قدردانی میکنم. لطفا درباره کتابشناسی صنعت نفت هم بگید. من برای پروژه ارشد نیاز داریم. مقسی بوکو
بعضی کلمات واقعا جاش نیست تو دنیای امروز
مثلا ساکن اروپا باشی به یکی بگی سرورم. خب این یه توهین حساب میشه. انسانها همه ازاد و برابرن. یه زمانی جهل و ظلم و خرافات بود که تو اروپا فکر میکردن و اعتقاد به سروری یک عده و پست بودن و رعیت بودن یک عده ی دیگه داشتن.
واقعا چرا تو دنیای امروز ما هنوز از لفظ سید استفاده میکنیم؟ مگه چه برتری بین من و یه سید وجود داره که اون خودشو سید و اقا و سرور من میخواد بدونه؟
اصلا از کجا معلوم من از اون سید بهتر نباشم؟
تو روستامون چرا باید خونه های مردم خراب باشه و اکثرا وضع خوبی نداشته باشن ولی کشاورز بدبختی که یک سال جون میکنه یک پنجم محصولشو با دست خودش ببره به سید روستا بده؟
چرا وقتی من مخالفت میکنم همه میریزن سرم که بهشون توهین کردم؟
ایا حرف من که میگم کسی سید و اقا و سرور من نیست توهینه یا اینکه یکی میاد میگه من سیدم؟
چرا چشمهامون رو باز نمیکنیم؟ چرا میخواییم تو جهل باقی بمونیم؟
چرا نمیخواییم بدونیم سید یعنی چی؟
تحریم تنباکو در واقع یکی از مهم ترین نه های جامعه سنتی ایران بود. اطلاعات قشنگی دادین.
ممنون
نامه سید جمال الدین اسد آبادی رو نخونده بودم. مرسی از یادآوری. واقعا نه بزرگ و به نظرم یکی از ریشه های جنبش مشروطه خواهی بود. کار خوبیه روزها رو یادآوری میکنید. کتابشناسی هاتون رو من از بازاریابی دوست دارم. تشکر مجدد
سید جمال الدین نقش مهمی در استارت مشروطه خواهی داشته. اما کم بهش پرداخته شده. راستی اصلا انتظار نداشتم چنین گزارش جذابی سایت شما بزنه. رویکرد جالبیه. مخصوصا گزارش شما از کتابها، خواندن بود. من با اجازه در گروه تلگرامی بازنشرکردم. خدا خیرتون بده
ممنونم
کتابشناسی وقایع مهم تاریخی ایران در طول سال در برنامه هست.
تشکر از انتشار
ممنون از لطف شما به روزیاتو
من کتاب تحلیلی قیام تنباکو رو خوندم. نثر روان آقای رکنی تحسین بر انگیز است. از اشاره ای که داشتین قدردانی میکنم. لطفا درباره کتابشناسی صنعت نفت هم بگید. من برای پروژه ارشد نیاز داریم. مقسی بوکو
سلام. حتما.
کتابشناسی در برنامه هست. به نفت هم توجه خواهیم کرد