«هُمایِ اوجِ سعادت به دام ما افتد، اگر تو را گذری بر مقام ما افتد» (حافظ)
«همای سعادت» دو کلمه‌ای هستند که همه آن را شنیده‌ایم و بعضا در مثال‌ها و صحبت‌هایمان از آن استفاده کرده‌ایم. «هما» همان پرندهای است که نقش آن را در سرستون‌های تخت‌جمشید می‌توان مشاهده کرد.
حتی آرم و لوگوی شرکت هواپیمایی ملی ایران نیز نقش هماست؛ در پاییز ۱۳۴۰، « ادوارد زهرابیان» معمار و طراح ایرانی ارمنی‌تبار، نقش هما را به عنوان آرم هواپیمایی ملی ایران طراحی کرد. آرمی که دارای سه خصلت متفاوت سر عقاب، گوش‌های گاو و یال‌های اسب است.
«هما» یک پرنده افسانه‌ای نیست و یک موجود واقعی و بومی کشورمان ایران است. پرندهای که از دیرباز در باورهای مردم این سرزمین نشانه خوشبختی و سعادت انسان‌های پاک‌نهاد آریایی بوده و نزد مردم صاحب کرامت است.
مرغی که نامش بارها در اشعار بزرگان ادب پارسی تکرار شده از جمله پرنده‌هایی است که دیدن آن به سادگی مقدور نیست و اینقدر کم دیده می‌شود که در افسانه‌ها دیده شدن آن را نشانه خوش یمنی دانسته‌اند.
شاید جالب باشد بدانید، در ادبیات داستانی کهن ایران آمده است که هر گاه پادشاهی در می‌‌گذشت و وارثی برای جانشینی نداشت، مردم را در میدانی جمع و همایی را رها میکردند؛ هما بر روی سر یا شانه هر شخصی که می‌نشست آن فرد پادشاه آن سرزمین می‌‌شد.
اگر تصور می‌کنید که «هما» نیز همانند «ققنوس» به داستان‌‌ها و اساطیر باستانی تعلق دارد، باید بگوییم که سخت در اشتباه هستید.
همای بر همه مرغان از آن شرف دارد / که استخوان خورد و جانور نیازارد (سعدی)
۱- هما چه نوع پرندهای است؟
هما در واقعیت یک نوع لاشخور است که فقط استخوان می‌خورد و یکی از بزرگ‌ترین جثه‌ها را در بین پرندگان ایران دارد.
به خاطر تغذیه خاص این پرنده به آن «استخوان‌خوار» هم لقب می‌دهند. نام علمی هما Gypaetus Barbatus و نام انگلیسی آن Bearded vulture (کرکس ریشو) است.
هما که در حال حاضر جزو پرنده‌های حمایت شده ایران است، اغلب در ارتفاعات مناطق کوهستانی در حال پرواز است.
۲- غذای اصلی هما استخوان است
۸۰ در صد از رژیم غذایی این پرنده را استخوان و مغز استخوان تشکیل داده است. اسید موجود در معده آن pH حدود یک دارد به همین خاطر مواد فشرده‌ای همانند استخوان در کمتر از ۲۴ ساعت به طور کامل در معده هضم میشوند.
این لاشخور استخوان‌خور برخلاف دیگر کرکس‌ها بلافاصله بر سر جسد حیوانات ظاهر نمی‌شود و به خوردن گوشت و لاشه آنها هم علاقه‌ای ندارد. هما صبر میکند تا بقیه کرکس‌ها و حیوانات لاشه‌خوار از لاشه دور شوند، سپس با کمک منقار خود، تکه‌ای از استخوان را جدا میکند، به همراه استخوان به آسمان پرواز میکند و در بالای یک صخره توقف کرده، استخوان را روی سنگ رها میکند تا استخوان شکسته و به قطعات کوچک‌تر خرد شود. سپس استخوان‌ها را درسته می‌بلعد.
جالب است بدانید که کرکس‌های ریش‌دار بعضا برای شکستن استخوان‌ها محلی مخصوص هم دارند که اوساری می‌گویند (محل امانت‌گذاری استخوان مرده).
هما از لاک‌پشت و مارمولک‌های کوچک هم تغذیه میکند.
۳- همای وحشی به پرهایش خاک سرخ می‌مالد تا ترسناک‌تر به نظر برسد
کرکس ریش‌دار در رنگ‌های مختلف در جهان وجود دارد. از سفید خالص گرفته تا نارنجی مایل به قرمز. خاک‌های حاوی اکسید آهن روی این پرنده باعث می‌شود تا ظاهری خوفناک و ترسناک به خود بگیرد.
هما با چنگال خود خاک را بر می‌دارد و به مدت یک ساعت آن را روی پر و بالش می‌مالد تا مطمئن شود که به رنگ نارنجی آتشین تبدیل شده است. البته این پرنده به دیگر مواد قرمز هم علاقه دارد؛ مثل برگ‌ها و چوب‌های قرمز.
باید بدانید که حتی همای محبوس و در قفس هم چنین کاری را انجام می‌دهد و به همین خاطر گفته می‌شود که این یک رفتار غریزی است نه اکتسابی.
۴- رنگ نارنجی پرهای هما نماد جایگاه و سن آن است
مالیدن خاک نارنجی به پرها با هدف استتار صورت نمی‌گیرد. بلکه دانشمندان متوجه شده‌اند که اندازه و سن پرنده در شدت این رنگ موثر است. فرض بر این است که رنگ نارنجی نوعی نماد جایگاه و سن در میان کرکس‌های ریشو بشمار می‌رود.
به زبان دیگر، یکی از عادات هما در هنگام تمیز و مرتب کردن پرهای سینه‌اش استفاده از ترکیبات آهن دار موجود در سنگ‌‌های مناطق کوهستانی است. اکسید آهن موجود در این گونه سنگ‌‌ها باعث می‌شود تا پرهای سطح شکمی پرندگان بالغ موجود در طبیعت به نارنجی پر رنگ تمایل داشته باشد.
این در حالیست که پرهای سطح شکمی پرندگان بالغی که در اسارت بزرگ میشوند بسیار روشن‌تر از همنوعان آزاد خود است.
جالب است بدانید که حمام گل کردن هما کاملا مخفیانه و دور از دید دیگر جانواران است و این اطلاعات هم از طریق رصد کردن و زیرنظر گرفتن هماهای اسیر شده بدست آمده است.
هما با مالیدن خاک به پر و بال خود علاوه بر از بین بردن حشرات ذره بینی موجود در میان پرهایش، باعث استحکام و حفاظت بیشتر از پرهای آسیب دیده‌‌اش هم می‌شود.
البته، به این خاطر که اکسید آهن خاصیت عایق بودن سطح پرها را در برابر باد از بین می‌برد، هما هیچ‌گاه شاه‌پرها و پرهای زیر بال‌‌هایش را به این ماده آغشته نمی کند.
۵- هما پرندهای تک‌همسری است
کرکس ریشو که در باور ایرانی‌ها نشان سعادت و خوشبختی است، عموما تک همسر است و فقط یک بار در سال جفت‌گیری میکند. گاهی، بخصوص در برخی نواحی کشور اسپانیا و فرانسه، کرکس‌های ریشوی مجرد به زوجی دیگر ملحق میشوند و نقش شوهر دوم مرغ ماده را ایفا می‌کنند. همای ماده همسر دوم را می‌پذیرد به این خاطر که شانس تخم‌گذاری او را افزایش می‌دهد و به صورت دو جانبه مورد حمایت هر دو شوهر خود قرار می‌گیرد.
باید بدانید که همای ماده اصولا بیشتر از سه تخم نمی‌تواند بگذارد و همه تلاش خود را میکند تا هر سه تخم به جوجه تبدیل شوند. هر دو جنس نر و ماده در امر تغذیه جوجه همکاری دارند. البته گفته می‌شود در لانه‌هایی که بیشتر از یک جوجه وجود دارد، جوجه کوچک‌تر توسط جوجه بزرگ‌تر از بین می‌رود. جوجه باقی مانده هم عموما پس از ۱۰۷ تا ۱۱۷ روز توان پرواز کردن را پیدا میکند.
همای نر و ماده لانه خود را در شکاف صخره‌های دورافتاده یا بر بلندی‌های دور از دسترس می‌سازند و بشدت از آشیانه و جوجه‌های خود محافظت می‌کنند.
۶- هما یکی از بزرگ‌ترین کرکس‌های دنیای قدیم است
هما یک پرنده بزرگ جثه است که ممکن است قد آن به ۱.۲ متر هم برسد. درازای بال‌های این پرنده بین ۲ تا ۳ متر است و وزنی حدود ۴.۵ تا ۷ کیلوگرم دارند.
از نظر ریخت‌شناسی هما به دیگر لاشخورها شباهت چندانی ندارد. پرنده بالغ دارای بال‌‌هایی کم عرض، دراز و نسبتا نوک تیز است که همان طور که گفتیم طول بال‌های باز آن به ۳ متر نیز می‌رسد.
دم هما بلند و لوزی شکل است. سطح پشتی بال‌ها و دم به رنگ سیاه براق، سطح شکمی نارنجی مایل به زرد و سینه کاملا نارنجی رنگ است. سر و گردن این لاشخور برخلاف دیگر کرکس‌ها از پر پوشیده شده و برهنه نیست. دلیلش هم این است که هما لاشه‌خوار نیست و از استخوان تغذیه میکند.
هما گردنی نارنجی رنگ دارد دو رشته پر سیاه شکل دو رشته سبیل از دو سوی منقارش آویزان است.
پرندگان نابالغ سر و گردنی کاملا سیاه رنگ دارند.
۷- یکی از کرکس‌های شبیه به هما، کرکس مصری است
هما خاندان و تبار محدودی دارد که Accipitridae نامیده می‌شود. کرکس‌های مصری با پرهای کاملا سفید و سر و گردن زرد یکی از خانواده‌های نزدیک به هما به شمار می‌روند. برخلاف پسرعموهای خود، این کرکس‌ها کوچک و ریزجثه هستند. آنها اغلب زیر دو کیلوگرم وزن دارند و طول بال‌هایشان هم حداکثر ۲ متر است. از این رو کوچک‌ترین نوع کرکس در جهان بشمار می‌روند.
۸- هما می‌تواند ۴۵ سال عمر مفید داشته باشد
پرنده سعادت قادر است ۴۵ سال در دنیا زندگی کند. این در حالیست که میانگین عمر مفید دیگر کرکس‌های وحشی جهان ۲۱.۴ سال است. مرگ‌های رودتر از موعد این پرنده عموما بدنبال خطرات و حوادث ناشی از طبیعت یا شکار آنها توسط انسان روی می‌دهد.
۹- شکار غیر قانونی هما باعث شده تا گونه در حال انقراض بشمار برود
در گذشته اروپایی‌ها بر این اعتقاد بودند که هما نوزادان انسان را می‌خورد به همین خاطر مردم سعی میکردند به هر طریقی شده این کرکس را از بین ببرند. به همین خاطر از دهه ۱۹۹۰ میلادی شمار هما در بخش شرقی اروپا رو به انقراض گذاشت.
اما در حال حاضر، اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) آن را به عنوان جانداران تحت حمایت دسته بندی کرده است.
۱۰- به گفته رئیس سابق اتحادیه پرنده‌شناسی بریتانیا هما می‌تواند پرنده خانگی هم باشد
توماس لیتلتون پویز، چهارمین بارون لیلفورد، به سفر و مطالعه در مورد پرنده‌ها علاقه بسیار زیادی داشت. او اغلب مواقع در مورد شکارها و پرنده‌های خانگی خود مطالبی می‌نوشت. یک بار به طور اتفاقی صاحب یک جفت هما شد و بعدها اعلام کرد که این لاشه‌خوارها پرنده‌های بسیاری خوبی برای نگهداری در خانه هستند.
در آخر هم بد نیست بدانید، دانشنامه پرندگان ایران نوشته: اگر چه در کشور ما آمار دقیقی از تعداد و پراکنش پرندگان، به خصوص پرندگان شکاری در دست نیست، اما این باور که چند سال است هیچ کس هما را در منطقه البرز مرکزی و یا ارتفاعات دیگر البرز ندیده است نیز کاملا اشتباه است.
اصولا هما پرندهای است که در ارتفاعات بسیار بالای مناطق دور افتاده کوهستانی زندگی میکند و مشاهده آن برای مردم عادی ممکن نیست.
از طرف دیگر برخی خبرهای غیر کارشناسی در روزنامه‌ها، مجلات و سایت های مرتبط با محیط زیست باعث شده است تا تصوری غلط از وضعیت این پرنده در ایران به وجود بیاید.
هما در طی ۴ سال گذشته بارها توسط علاقه‌مندان و کارشناسان پرنده شناسی، رکورد شده است. حال بد نیست بدانید که متاسفانه حدود ۳۰ سال است از گونه‌ای لاشخور ساکن در استان سیستان و بلوچستان با نام لاشخور پشت سفید هیچ رکوردی وجود نداشته است.
من یکبار هما را دیده ام؛حدود نه ماه پیش چند نفر دیگر هم آنرادیدند.پیش از امروز نمی‌دانستم که چه نوع پرنده ای است.خیلی بزرگ بود وبدنش زرد بود؛وپر هایش سیاه ولی متاسفانه سرش را ندیدم.ان هما به طرز عجیبی داشت به طرف باغ سقوط کرد ولی من سقوطش را ندیدم.بعد از ان اتفاق به فکر ان بودم که چه جور پرنده ای است.ان حیوان در منطقه ما زندگی نمی کند،اودر مرز های ایران و ترکیه زندگی میکند. نمیدونم چرا به اینجا آمده بود
سلام.شایدداستانی که برایتان اینجا ذکر میکنم چیزی بیشتر از یک افسانه یا واقعیت الهی نباشد اما واقعیت کلامم را دراینجا ذکرمینمایم .اسم من یونس است من از اهالی یکی از روستاهای آذربایجان غربی شهرستان پیرانشهر هستم درست مدت یک سال پیش از خانمم جدا شدم و شدت ناراحتیم و وابستگیم مرا دچارنوعی افسردگی کرد روزها و شب ها درفکرش بودم وهمیشه باخیال او زندگی میکردم اما حدود ۱یا۲ماه قبل خواب عجیبی دیدم دقیقآ بعد از نماز صبح که خوابم برده بود درخواب دیدم از کوچه ای گذر میکردم در مسیرتعدادی تیربرق وجود داشت به بالایتیر برقها نگاه میکردم به ناگاه تعدادی پرنده زیبا ومخوف را بارنگهای سیاه و سینه های سفید و صورتی شبیه عقاب دیدم حدود شاید ۵تا درآن خواب به شدت مجذوب آن پرنده ها شده بودم یادم نیست چه طور از خواب بیدار شدم ولی همچین پرنده ای را هیچ وقت ندیده بودم وتصوری از هما نداشتم که یک لاشخورباشدخداشاهده چند بار با خواندن فال حافظ به این کلمه برخورد میکردم و همیشه اون خواب یادم می امد یک لحظه سراغ گوگل رفتم و همای سعادت راسرچ کردم دقیقآ همین پرنده بود که در خواب دیده بودم یعنی از شدت تعجب گریه کردم من درطول زندگیم فکر نمیکردم که همای سعادت واقعی باشد
اسمم هماست راستش من یکبار در روستا بودم که در باغ داشتم قدم میزدم یهو پرنده ی عجیبی رو دیدم ولی خیلی بزرگ بود حس کردم عقاب هست و فرار کردم اما عقاب نبود اون پرنده از عقاب بسیار بزرگ بود و پر هایش سیاه و نارنجی بود خیلی برام عجیب بود و فهمیدم که هما بوده و از دور و اطرافم درباره اون پرنده پر سجو کردم و فهمیدم که اون پرنده هر ۲۰ سال به روستا میومده واقعا برام عجیب بود که اومده و من اونو دیدم
موندآری زنگی سیاه عراج راه ندارد سیاسیا اروس داریم بدش میاد
من یکبار هما را دیده ام؛حدود نه ماه پیش چند نفر دیگر هم آنرادیدند.پیش از امروز نمی‌دانستم که چه نوع پرنده ای است.خیلی بزرگ بود وبدنش زرد بود؛وپر هایش سیاه ولی متاسفانه سرش را ندیدم.ان هما به طرز عجیبی داشت به طرف باغ سقوط کرد ولی من سقوطش را ندیدم.بعد از ان اتفاق به فکر ان بودم که چه جور پرنده ای است.ان حیوان در منطقه ما زندگی نمی کند،اودر مرز های ایران و ترکیه زندگی میکند. نمیدونم چرا به اینجا آمده بود
اون شاهین بوده و سقوط نکرده ،ارتفاع به سرعت کم میکنه برا شکار ،شاید تو ارتفاعات ایران چند دونه ای باشه از هما
سلام.شایدداستانی که برایتان اینجا ذکر میکنم چیزی بیشتر از یک افسانه یا واقعیت الهی نباشد اما واقعیت کلامم را دراینجا ذکرمینمایم .اسم من یونس است من از اهالی یکی از روستاهای آذربایجان غربی شهرستان پیرانشهر هستم درست مدت یک سال پیش از خانمم جدا شدم و شدت ناراحتیم و وابستگیم مرا دچارنوعی افسردگی کرد روزها و شب ها درفکرش بودم وهمیشه باخیال او زندگی میکردم اما حدود ۱یا۲ماه قبل خواب عجیبی دیدم دقیقآ بعد از نماز صبح که خوابم برده بود درخواب دیدم از کوچه ای گذر میکردم در مسیرتعدادی تیربرق وجود داشت به بالایتیر برقها نگاه میکردم به ناگاه تعدادی پرنده زیبا ومخوف را بارنگهای سیاه و سینه های سفید و صورتی شبیه عقاب دیدم حدود شاید ۵تا درآن خواب به شدت مجذوب آن پرنده ها شده بودم یادم نیست چه طور از خواب بیدار شدم ولی همچین پرنده ای را هیچ وقت ندیده بودم وتصوری از هما نداشتم که یک لاشخورباشدخداشاهده چند بار با خواندن فال حافظ به این کلمه برخورد میکردم و همیشه اون خواب یادم می امد یک لحظه سراغ گوگل رفتم و همای سعادت راسرچ کردم دقیقآ همین پرنده بود که در خواب دیده بودم یعنی از شدت تعجب گریه کردم من درطول زندگیم فکر نمیکردم که همای سعادت واقعی باشد
واقعا موجود جذابیه
اسمم هماست راستش من یکبار در روستا بودم که در باغ داشتم قدم میزدم یهو پرنده ی عجیبی رو دیدم ولی خیلی بزرگ بود حس کردم عقاب هست و فرار کردم اما عقاب نبود اون پرنده از عقاب بسیار بزرگ بود و پر هایش سیاه و نارنجی بود خیلی برام عجیب بود و فهمیدم که هما بوده و از دور و اطرافم درباره اون پرنده پر سجو کردم و فهمیدم که اون پرنده هر ۲۰ سال به روستا میومده واقعا برام عجیب بود که اومده و من اونو دیدم
من فکر می کردم هما مرغکی به نام عروس هلندی یا چیزی شبیه مرغ عشق باشد تا به بیتی از سعدی رسیدم
چه عجیب بود هما دیگه چه سمی