آداب و رسوم سوگواری مردم مازندران در ماه محرم

مازندران خواستگاه اولین حکومت علویان است که نشان از دلدادگی مردم این منطقه به اهل بیت و سرورو سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین(ع) است و به شیوه های مختلف در این ماه به عزاداری می پردازند.

مردم مازندران نیز همچون دیگر استان های کشور با آغاز ماه محرم با نصب پرچم های سیاه بر سر در منازل، مغازه ها و کوچه و خیابان ها به آذین بندی می پردازند و با اعتقاد به حادثه کربلا با پوشیدن لباس سیاه این ایام را به سوگواری می نشینند. آن ها همچنین روش های خاص خود را برای عزاداری در ماه محرم الحرام دارند که در زیر به معرفی‌شان پرداخته ایم.

سنت صبح خوانی در صبح روز عاشورا برگزار می شود و عزاداران امام حسین (ع) که معمولا در شب عاشورا تا صبح بیدار می مانند و به عزاداری می پردازند قبل از اذان صبح با براه انداختن دسته هایی که معمولا اعضای آن میانسالان و پیرمرد ها می باشند و اشعاری همچون ‘ای صبح چرا امروز طلوع می کنی، امروز حسین سر از تن جدا می شود شهید نینوا’ را سر می دهند و این هیات دسته روی دوباره به مکان عزاداری خودشان برگشته و با خواندن نماز صبح به خانه های خود برمی گردند.

مراسم شام غریبان در شامگاه عاشورا برگزار می شود و همراه هیات های عزاداری لشکر یزیدبن معاویه یک نفر یا عده ای از نوجوانان را به یاد اسرای کربلا در بند می کشند و در جلوی هیات حرکت داده وافراد در پشت این اسرا با خواندن نوحه و با در دست داشتن شمع ها و سینه زنی و زنجیر زنی و توزیع نذورات به عزاداری می پردازند.

تشکیل قوم بنی اسد سه روز بعد از روز عاشورا از آئین های بسیار حزن انگیز است که همچنان در برخی از شهرهای مازندران برگزار می شود. در این مراسم زنان با تاسی از قوم بنی اسد برای تدفین اجساد شهدای کربلا وارد قتلگاه می شوند و بدلیل اینکه نتوانستند سالار شهیدان را یاری رسانند با سردادن شیون و گریه و زاری ابراز پشیمانی می کنند و برسر و سینه ها زده و به عزاداری می پردازند.

از ویژگی‌های عزاداری ماه محرم در مازندران، وجود سقانفار و تکیه در این استان است.

تکایا در کنار حسینیه‌ها و مساجد از جمله ویژگی‌های خاص این منطقه به شمار می‌رود که عزاداری اباعبدالله الحسین(ع) در آن انجام می‌شود. این تکایا دارای حسینیه‌ای با چندین اتاق بوده و قدمت برخی از آنها مانند تکیه اوجی‌آباد به بیش از ۱۰۰ سال می‌رسد.

سقانفار نیز ساختمانی دو طبقه ساخته شده از چوب و الوار شبیه‌ترین معماری به معماری بومی و سنتی مازندران بوده که بخش عمده‌ای از عزاداری‌ها در آن انجام می‌شده است. امروز بسیاری از سقانفارها در روستاهای مازندران دست نخورده باقی مانده که معروف‌ترین و قدیمی‌ترین آنها در روستاهای بابل و آمل قرار دارند.

آیین نخل‌گردانی روستای نوا در بخش لاریجان شهرستان آمل نیز از دیگر آیین‌های کهنی است که هر ساله در ایام ماه محرم در روزهای نهم و دهم صورت می‌گیرد.

این نخل که بزرگ‌ترین نخل مازندران است، هر ساله مسافت زیادی را در این روستا به همراه دسته‌های عزادار طی می‌کند.

روستای اورتشت در شهرستان محمودآباد نیز با آیین نخل‌گردانی خود در ۱۰۰ سال اخیر اوج احترام و ارادت اهالی این منطقه به رابطه دو برادر شهید کربلا امام حسین(ع) و حضرت عباس(ع) را به نمایش می‌گذارد.

یک خانواده در روستای کلوده شهرستان محمودآباد نیز از سال‌های دور، علمی را به عنوان میراث خانوادگی در دل روستای خود جای داده‌ که مشتاقان به سالار شهیدان نذورات خود که عموما روسری است به پای آن می‌ریزند.

این علم که امروز به نام پیرعلم از سوی اهالی خطاب می‌شود هر ساله در آیینی با حضور خانواده جمالی پوشانده می‌شود و پس از دقایقی که حضور مردم در حیاط خانه و کوچه‌ها منتهی به این خانه اوج گرفت به سوی حسینیه روستا حمل شده و در میان عزاداران قرار می‌گیرد. هر فردی که نذری دارد روسری از پیرعلم به تبرک می‌گیرد و در صورت ادا شدن نذرش سال آینده آن را به همراه روسری دیگر باز می‌گرداند.

روستاهای مازندران از پایگاه‌های اصلی عزاداری در ماه محرم به شمار می‌روند به گونه‌ای که گاه تجمع چند هزار نفری از عزاداران در یک روستا صحنه‌های زیبایی از آیین‌های ماه محرم را به نمایش می‌گذارد. روستای المشیر به همراه روستاهای اطراف در ظهر عاشورا در میدان‌گاه این روستا، شاهد حضور عاشورایی و بی‌شمار مردم است.

صبح طلوع از دیگر آیین‌هایی است که جوانان مازندرانی در شب عاشورا برای عرض ارادت و به سوگ نشستن خود در عزای روز عاشورا اجرا می‌کنند.

پس از پایان مراسم شب تاسوعا، تعدادی از جوانان با بیان «مکن ای صبح طلوع» به کوچه‌ها و محلات شهر می‌روند و از صبح می‌خواهند برای فردایی که حسین(ع) شهید می‌شود طلوع نکند. این عزاداران تا صبح در محلات با پای برهنه و پیاده سینه‌زنی کرده و صبح را مهمان متولیان تکایا و مساجد هستند.

از دیگر آداب و رسوم بومی منطقه غرب مازندران آیین کرنازنی است. کرنا‌زنی ویژه عزای امام حسین (ع) بوده و در غرب مازندران و گیلان به ویژه روستاهای رامسر برگزار می‌شود.

امروز تعداد اندکی از روستاهای غرب مازندران و شرق گیلان مراسم « کرنا‌‌زنی» انجام می‌دهند و این آیین رو به فراموشی است.

این آیین با آغاز ماه محرم شروع می‌شود و در واقع نوعی وسیله برای اعلام برپایی سینه‌زنی و نوحه‌خوانی برای گرامی داشت شهدای کربلا بود و مردم با شنیدن طنین ناله «کرنا» در مجلس عزا حضور می‌یابند.

دسته‌های کرناچی مشتمل بر دو سر گروه و بین پنج تا هفت نفر کرناچی بودند و گاهی سر کرناچی که رهبری کرناچیان را بر عهده داشت آهنگی را شروع به نواختن می‌کرد و کرناچیان از وی پیروی می‌کردند یا او آهنگی را می‌نواخت و کرناچیان دیگر دم مکمل آن را می‌نواختند.

سرکرناچی آهنگ یا امام سر می‌داد و کرناچیان یاحسین را در دمیدنشان بیان می‌داشتند و این نواختن تا زمان خستگی ادامه داشت و گاهی هم کرناچیان پیشاپیش هیئت‌ها در بیرون از مسجد حرکت می‌کردند.

آیینی نیز در روستای کوهستانی اساس(esas) سوادکوه برگزار می‌شود که در روز عاشورا اهالی این منطقه برای انتقام گیری از یزید، دبه‌ها و کوزه‌های آب را نشانه می‌گیرند. این مراسم به زیدکشان معروف است که با تعزیه امام حسین(ع) پایان می‌یابد.

آئین تشت گذاری هم از جمله سنت هائی است که در میان آذری زبانان مقیم استان مازندران رواج دارد . این آئین در آستانه ماه محرم در نقاط مختلفی که آذری زبانان سکونت دارند با برنامه ریزی و سوز و گداز خاصی برگزار می شود.

مجمعه گذاری نیز از آئین های محرم در مازندرن است که قدمتش در شرق این استان به ۲۰۰ سال می رسد. این آئین بیشتر در روستاهای مناطق کوهستانی و ییلاقی مازندران برگزار می شود ولی جا افتاده ترین شیوه مجمه گذاری که در این استان شهرت دارد مربوط به روستای ‘ کوهستان ‘ از توابع شهرستان بهشهر است.

در این آئین، کدبانوهای روستائی غذاهای مختلفی برای پذیرائی از عزاداران حسینی در روزهای تاسوعا و عاشورا تدارک می بینند و غذاها را داخل سینی بزرگی که مجمه نامیده می شود قرار می دهند و به حسینیه و محل عزاداری می برند تا از عزاداران پذیرایی کنند.

مجمه های حاوی غذا ابتدا در آشپزخانه حسینیه یا مسجد جمع آوری می شود و پس از عزاداری و اقامه نماز ظهر، هر مجمه جلوی ۲ تا چهار نفر از عزاداران قرار داده می شود تا از خودشان پذیرائی کنند.

در برخی از روستاهای مازندران این رسم در تمامی شب های ماه محرم و روز تاسوعا و عاشورا برگزار می شود.

علم گردانی، یکی دیگر از آئین های چند صد ساله در مازندران است که به رغم قدمت زیاد، هنوز منسوخ نشده و همچنان با قوت در نقاط مختلف شهری و روستایی برگزار می شود. علم گردانی روز هفتم ماه محرم برگزار می شود.

سنتی ترین شیوه علم گردانی در سال های اخیر در بخش یانسر شهرستان بهشهر ، چهاردانگه ساری ، هزارجریب نکا و دیگر مناطق ییلاقی و کوهستانی مناطق مرکز مازندران برگزار می شود.

علم بندی، آئینی است که به طور معمول در برخی از مناطق مازندران یک روز پیش از فرا رسیدن ماه محرم و در بعضی مناطق دیگر پیش از روز هفته انجام می شود. در این آئین تندیس سرو علم بر روی آن قرار داده می شود و اطرافش با پارچه های نذری مشکی و سبز تزئین می شود. هنگام برگزاری آئین علم بندان، مراسم نوحه خوانی و سینه زنی جریان دارد و پس از آن هم عزادارن با چای و شربت پذیرائی می شوند.

جوشی خوانی از جمله آئین های مناطق روستایی است که عمدتا در روز و شب تاسوعا و عاشورا برگزار می شود. عزاداران حسینی در این دو روز به صورت حلقه ای گرد هم می آیند و مداحان نیز مرثیه هائی را با لحن تند که به آن ‘ جوشی ‘ می گویند ، می خوانند و بقیه سینه می زنند. سینه زنی هم در این آئین روش خاصی دارد، یعنی عزاداران در حالی که به سینه می زنند یک پای خود را جلو و پای دیگر را به عقب می برند و سپس پای راست را بلند کرده و همزمان با سینه زنی آن را بر زمین می زنند.

کرپ زنی از جمله عزاداری اصیل و سنتی مردم مازندران است که با وجود اینکه در بسیاری از مناطق این استان پهناور، منسوخ شده است، اما هنوز در مسجد گرجی بهشهر با قوت انجام می شود.

کرپ، تکه چوبی تراشیده شده است که در کف دست جای می گیرد و دارای سطح بیرونی صاف و در پشت آن بندی قرار دارد که به پشت دست می افتد و با ضرب های خاصی در کف دو دست به هم نواخته می شود و فرد کرپ زن با زدن دو تکه کرپ در دو کف دست خود، کرپ زدن را از زمین آغاز و به سمت آسمان به بالا می برد.