قانون ایران در مورد «چند همسری» چه می‌گوید؟

چند همسری و اختیار کردن همسر دوم در حالی که مرد هنوز همسر اول خود را دارد در ایران و کشورهای عربی رواج بسیاری دارد. مردان مسلمان با تکیه به آموزه‌های اسلامی دست به چنین عملی می‌زنند و توجیهشان نیز است که خداوند متعال در کتاب مقدس این اجازه را به آنها داده است.

اگرچه خداوند در آیه سوم سوره شریفه نساء اجازه داده است که مردان تا چهار همسر را با ازدواج دائم به عقد خود در بیاورند اما در ادامه می‌فرماید: «اگر مى‌ترسید عدالت را رعایت نکنید تنها به یک همسر اکتفا کنید.» این حکم الهی در متون شرعی و حقوقی اسلام هم آمده است و چند همسری اگرچه مجاز شناخته شده، ولی شرایطی برای آن در نظر گرفته شده است.

در آیه ۱۲۹ سوره مبارکه نساء نیز خداوند می فرماید: «هرگز نمی‌توانید میان زنان عدالت ورزید هرچند بسیار مشتاق این کار باشید. پس بکوشید که تمامی میل و رغبت شما به سوی یکی از زنانتان معطوف نشود که دیگری را به صورت بلاتکلیف و رها شده درآورید».

بیشتر بخوانید: ماجرای کارگاه چندهمسری چیست؟

اما این کار تبعات منفی بسیار گسترده و آسیب‌های اجتماعی بعضا جبران ناپذیری به دنبال دارد. ساده‌ترین اثر منفی تجدید فراش کردن مردان این است که چندهمسری نهاد خانواده را سست و به پایداری آن صدمه جدی وارد می‌کند. مسأله‌ای که متاسفانه این روزها توجهی به آن نمی‌شود و کسی به فکر پیامدهای خطرناک آن نیست.

این در حالیست که مطالعات نشان داده بیماری‌های روحی در زنانی که شوهران چند همسری دارند بیشتر است. اضطراب، جنون، عزت نفس پایین، مشکلات خانوادگی و انواع خشونت‌های خانگی در مردان دارای چند همسر نیز بیشتر است. در این میان ضرورت توجه به حقوق زنان بیش از هروقت دیگری احساس می‌شود.

معمولا نابرابری‌هایی که در این زمینه وجود دارد موجب می‌شود آمار خودکشی بین زنانی که چند همسری هستند بیشتر باشد. زنان و کودکان این مردان معمولا احساس رفاه ندارند و زن احساس بی کفایتی می‌کند.

هم چنین از لحاظ جسمی شیوع بیماری‌های عفونی و مقاربتی از جمله بیماری ایدز و زگیل‌های تناسلی در بین این افراد بیشتر مشاهده می‌شود.

اما این پرسش پیش می‌آید که چرا مردان به داشتن همسر دوم گرایش پیدا می‌کنند؟

کارشناسان مهم‌ترین علل گرایش مردان به داشتن همسر دوم به ویژه در مردانی با موقعیت اقتصادی خوب را تنوع‌طلبی می‌دانند. البته مسایلی همچون نبود پیوند عاطفی قوی میان زوجین، سرد مزاجی خانم‌ها، نداشتن فرزند پسر هم از دیگر علل گرایش مردان به داشتن همسر دوم است.

هم چنین برخی از آقایان به علت ضعف در اعتماد به نفس به این سمت می‌روند که تمکن و توان مالی خود را به رخ بکشند. یکی از راه‌های به رخ کشیدن توانایی‌های فردی آنها این است که با اختیار کردن چند زن این احساس را برای خود به وجود بیاورند.

یکی دیگر از علل چند همسری نیاز به فرزند آوری است. ممکن است که فرد در ازدواج اول موفق به تولد فرزند نشود در نتیجه به دلیل دستیابی به فرزند همسر دوم اختیار می کند.

در مواردی هم برخی عوامل اجتماعی در چند همسری موثر هستند. به طور مثال، در جوامعی که درگیر جنگ می‌شوند و جنگ وجود دارد مردانی که توان مالی بیشتری دارند سعی می‌کنند زنانی که همسرانشان را در جنگ از دست داده‌اند را به عنوان همسر انتخاب کنند.

حسین امینی یک کارشناس ارشد روانشناسی در این رابطه گفته: خانم‌هایی که در زندگی به صورت افراط و تفریط عمل می‌کنند این نیاز را در مردان به وجود می‌آورند که مرد به سمت دو همسری برود. خانواده باید مکانی آرام، گرم، عاطفی و مناسب برای زوجین و فرزندان باشد تا بخوبی همه بتوانند در کنار هم زندگی و رشد پیدا کنند. البته احساسات و هیجانات بیش از حد، گاهی اوقات مرد را به سمت دو همسری گرایش می‌دهد که برخی از الگوهای تربیتی نیز در این امر می‌تواند تاثیرگذار باشد.

با اینکه برخی مراجع دینی اختیار کردن همسر دوم را پسندیده و سنت پیغمر می‌دانند اما برخی از علمای فقهی اسلام در سطح جهانی با توجه به شرایط زندگی مدرن انسان بر این باور هستند که داشتن هم‌زمان بیش از یک همسر بی عدالتی در حق زنان است.

شیخ احمد الطیّب امام ارشد مسجد الازهر و رئیس سابق دانشگاه الازهر مصر یکی از این افراد است. او در رابطه با چندهمسری مردان گفته: « کسانی که می‌گویند چند همسری باید وجود داشته باشد، همه در اشتباه اند. ما باید آیه‌های قرآن را مکمل بخوانیم.» به باور این روحانی، داشتن یک همسر قاعده است و چند همسری استثنای محدود. به گفته او در اسلام ازدواج همزمان محدود بوده و نیازمند برخورد عادلانه است. او همچنین گفته: «اگر عدالت وجود نداشته باشد، داشتن بیش از یک همسر ممنوع است.»

شیخ احمد الطیّب خواستار بازنگری وسیع در مورد مسائل مربوط زنان شده و تاکید کرده: « زنان نیمی از جامعه را نمایندگی می‌کنند. اگر به آنان توجه نکنیم، مانند این است که تنها با یک پا راه برویم.»

بیشتر بخوانید: محمدعلی نجفی به قتل همسرش اعتراف کرد

درست برعکس نظر امام ارشد مسجد الازهر مصر، «سمیع حاموده» یک روحانی از اسکندریه در صفحه فیس بوک نوشته است: «چندهمسری یک راه حل اجتماعی برای زنان بی شوهری است که “نداشتن همسر” احساس بدی به آنان می‌دهد.»

در ایران نیز برخی از طلاب قم به چند همسری اعتقاد دارند. یکی از طلاب  فعال در حوزه چندهمسری که خودش تک‌همسر است در رابطه با ترویج تعدد زوجات گفته: «در سفری که به یکی از مناطق محروم کرمان داشتیم متوجه شدیم که تعدادی از دختران از سن متعارف ازدواج در آن منطقه گذشته و به مجرد قطعی رسیده‌اند. طبق آمار رسمی آقای دکتر محزون از سازمان ثبت احوال تعداد دختران ۳۰ تا ۴۹ سال مجرد در کشور حدود ۹۰۰ هزارنفر است ولی پسران مجرد در این بازه سنی تنها ۳۲۰ هزار نفر است. این دختران شانس ازدواج برای همسر اول شدن کمی دارند. اما با جا افتادن فرهنگ تعدد زوجات می توانند ازدواج کنند. نتیجه طبیعی این آمار و وضعیت مطالعه میدانی ما این است که بهترین راهکار برای ازدواج پیردختران و یا بیوه‌ها و مطلقه‌ها رواج تعدد زوجات است.»

این در حالیست که باتوجه به گزارش‌های رسمی دادگاه و حتی مشاورین و روانشناسان اجتماعی دلیل بسیاری از طلاق‌های امروزی گرایش مرد به زن دیگری و یا ازدواج مجدد مرد است که زندگی را به مرحله بن‌بست کشانده‌است و زوجین تصمیم به جدایی از یکدیگر گرفته‌اند.

یک گروه اینترنتی که چند همسری را شایسته و درست می‌داند در ترویج این عمل نوشته‌اند: «زنی که به مرد خود غیرت داشته باشد و مانع تعدد زوجات همسرش شود، خودخواه است. ما معتقدیم ریشه بسیاری از طلاقها همین بی توجهی به فرهنگ تعدد زوجات و بی توجهی به جامعه دختران و زنان مجرد هست. با مراجعه به دادگاه ها درمی یابید که بسیاری مردان ما در اثر دلباختگی به یک زن یا دختر دیگر دارند از همسر اولش جدا می‌شود، در حالیکه اگر فرهنگ تعدد زوجات جا می افتاد، او همسر اولش را رها نمیکرد، بلکه همسر دیگری به زندگانی اش اضافه می‌کرد.»

شرایط ازدواج دوم در قوانین فعلی ایران و دیگر کشورهای مسلمان

در برخی از کشورهای مسلمان از جمله تونس و ترکیه چندهمسری ممنوع است.

در مصر مردان متاهلی که خواستار ازدواج‌های متعدد هستند، باید همسران‌شان را در این مورد آگاه بسازند. براساس این قانون همچنین زنان حق دارند که یک سال پس از باخبر شدن این موضوع، درخواست طلاق کنند.

در ایران، اگرچه در فقه اسلامی محدودیتی بجز شرط عدالت برای ازدواج مجدد تا چهار همسر، برای مردان دیده نشده است اما در سال ۵۳ و با تصویب ماده ۱۶ قانون حمایت از خانواده، این موضوع به کلی دگرگون شد به طوریکه قانون، اصل را بر ممنوعیت ازدواج مجدد مردان قرار داده و مقرر کرده است که «مرد نمی‌تواند با داشتن زن، همسر دوم اختیار کند مگر در موارد زیر:

• رضایت همسر اول
• عدم قدرت همسر اول به ایفای وظایف زناشویی
• عدم تمکین زن از شوهر
• ابتلاء زن به جنون یا امراض صعب‌العلاج
• محکومیت زن به حبس بیش از شش ماه
• ابتلاء زن به هر گونه اعتیاد مضر
• ترک زندگی خانوادگی از طرف زن
• عقیم بودن زن
• غایب مفقودالاثر شدن زن

در بندهای دوم تا نهم این ماده قانونی، موضوعاتی مطرح شده که ازدواج مجدد مرد به واسطه آن طبیعی به نظر می‌رسد اما اگر زوجه مشکلی نداشته باشد، بیمار نباشد، محبوس و مجنون هم نباشد، بچه‌دار هم شده باشد، در این صورت، تنها راه مرد برای ازدواج مجدد اخذ رضایت همسر اول و کسب اجازه از دادگاه است.

البته احراز تحقق بندهای دوم تا نهم هم با دادگاه است و اگر دادگاه آن را احراز نکند، اجازه ازدواج مجدد را به مرد نخواهد داد.

ازدواج مخفیانه نیز ممنوع است!

مردی که می‌خواهد مجدد ازدواج کند باید برای تجدید فراش، دادخواستی به طرفیت همسر اول خود تنظیم و در آن خطاب به دادگاه دلایل و علل تقاضای خود را بیان کند.

دادگاه نیز با تعیین وقت رسیدگی، یک نسخه از دادخواست را برای همسر اول ارسال می‌کند تا به آن پاسخ دهد یا برای جلسه دادگاه خود را آماده کند، پس از آن دادگاه با انجام اقدامات ضروری و تحقیق از زن اول و پس از احراز توانایی مالی مرد و اجرای عدالت بین همسران، به شوهر اجازه ازدواج مجدد می‌دهد و چنانچه مرد شرایط و اوضاع مالی مساعدی نداشته باشد و زن نیز حاضر به تمکین و ایفای وظایف زناشویی باشد با درخواست او مخالفت خواهد کرد.

بر اساس ماده ۵۶ قانون حمایت از خانواده، سردفتران ازدواج حق ندارند بدون اجازه دادگاه اقدام به ثبت ازدواج مجدد مرد کنند و بر این اساس«هر سردفتر رسمی که بدون اخذ گواهی، بدون اخذ اجازه نامه یا حکم صادرشده درمورد تجویز ازدواج مجدد یا برخلاف مقررات به ثبت ازدواج اقدام کند، به محرومیت و مجازات اسلامی از اشتغال به سردفتری محکوم می‌شود.»

از آنجایی‌که ثبت رسمی ازدواج مجدد مردان، نیاز به اخذ مجوز دادگاه دارد، بسیاری از مردان ترجیح می‌دهند تا در خفا و دور از چشم همسر اول خود، همسر دوم را تنها عقد شرعی کنند.

در واقع مردان بدون ثبت رسمی ازدواج، تنها صیغه شرعی نکاح دائم را جاری می‌کنند تا از عواقب ثبت رسمی آن در امان باشند.

اگرچه مطابق با ماده ۴۹ قانون حمایت از خانواده، ثبت واقعه ازدواج الزامی است و چنانچه مردی بدون ثبت در دفاتر رسمی مبادرت به ازدواج دائم کند، به جزای نقدی بین ۸۰ تا ۱۸۰ میلیون ریال یا حبس بین ۹۱ روز تا شش ماه محکوم خواهد شد، اما بسیاری از مردان هم هستند که یا ازدواج خود را ثبت نمی‌کنند یا اقدام به ازدواج موقت می‌کنند تا دیگر مجبور به ثبت رسمی آن نباشند.

این در حالیست که بحث ازدواج موقت نیز از بحث‌های جدی فقهی و حقوقی است.

با توجه به شرایطی که اکنون در ایران اسلامی در این ارتباط وجود دارد ازدواج موقت زنان یک ظلم به این قشر است. اغلب ازدواج های موقت در هیچ جایی ثبت نمی شود و اگر زن در این ازدواج بچه دار و مرد از آن طفره رود هیچ جایگاهی برای دفاع از حقوق زن وجود ندارد.

بیشتر بخوانید: با الهام‌بخش‌ترین زنان تاریخ آشنا شوید؛ زنانی که دنیا را تغییر دادند