سینمای سانسور و ایدئولوژی؛ چگونگی ظهور بلاک باسترهای مورد تایید حزب کمونیست چین

«من در شهر کوچکی زندگی می کنم، زندگی که هیچ تغییری در آن دیده نمی شود». این دیالوگ زنی با صدای حزن آلود است در حالی که دوربین او را در مسیر رفتن به سمت خانه ای که تاحدودی ویران شده و تقریباً غیرقابل سکونت است تعقیب می کند. زندگی زناشویی او نیز در حال فروپاشی است. جنگ جهانی دوم باعث شده اوضاع اقتصادی این خانواده بهم ریخته و شوهرش نیز افسرده، عصبی و در فکر گذشته باقی بماند. او دیالوگش را چنین ادامه می دهد: «هیچ وقت بیشتر از چند کلمه با هم صحبت نمی کنیم. شهامت مردن را ندارم. او نیز ظاهراً هیچ اشتیاقی برای زندگی کردن ندارد». این نمایش پر از غم و درماندگی همانی است که فیلم سیاه و سفید سال ۱۹۴۸ فی مو، کارگردان چینی، با عنوان «بهار در یک شهر کوچک» (Spring in a Small Town) با آن آغاز می شود، فیلمی که درماندگی، بی میلی و مشکلات زندگی زناشویی را نشان می دهد.

این فیلم که اکنون به عنوان یکی از شاهکارهای کلاسیک سینمای چین شناخته می شود، چند ماه پیش از به پیروزی رسیدن حزب کمونیست چین در جنگ های خونین داخلی این کشور منتشر شد و سرنوشت آن نمایانگر اتفاقاتی بود که در ادامه رخ داد. برخلاف دیگر فیلم های زمان خود که بر موضوعات و تم های چپگرایانه و شکوه ارتش آزادی بخش خلق تمرکز داشتند، مطالعه شخصیت های مالیخولیایی فیلم فی، از دیدگاه حاکمان جدید چین بسیار کوته بینانه و از لحاظ ایدئولوژیک، دلسرد کننده و گامی به عقب تصور می شد، آن هایی که این فیلم را به خاطر داشتن «تاثیر مخدر گونه اش» بر مخاطبانی که نیاز به تهییج در زمان جنگ داشتند مورد انتقاد قرار می دادند. بدین ترتیب خیلی زود فیلم «بهار در یک شهر کوچک» از پرده سینماها پایین کشیده شده و کارگردان فیلم به هنگ کنگی که هنوز در کنترل بریتانیایی ها بود گریخت.

در سال ۱۹۵۰، جیانگ خینگ، همسر مائو زدونگ (موسس حزب کمونیست چین و بنیانگذار چین کمونیست) که به تازگی به عنوان رییس آژانس فیلم دفتر مرکزی پروپاگاندا منصوب شده بود، شروع به تصفیه فیلمسازان «راستگرا» و دشمنان طبقه کارگر کرد. به عنوان یک بازیگر سابق، جیانگ قدرت سینما در شکل دهی به پیام حزب کمونیست و البته تضعیف آن را به خوبی درک می کرد. وی به طور ویژه، فیلم «زندگی وو خون» (The Life of Wu Xun) ساخته سان یو را هدف قرار داد، فیلمی که داستان یک گدای تاریخی را روایت می کرد که در آخرین سال های حکومت سلسله خینگ برای کودکان فقیر مدرسه می ساخت. وو در داخل سیستم فئودالی کار کرده، اصلاحات لیبرال را در طول زمان ایجاد کرده و به همین دلیل از دید حاکمان کمونیست جدید چین، شخصیتی غیرانقلابی و ضد کمونیست انگاشته می شد.

برای دو سال آینده تقبیح و نکوهش این فیلم به بحث اصلی رسانه های گفتاری و نوشتاری حزب تبدیل شده بود و حتی خود مائو نیز در سال ۱۹۵۱ مقاله ای علیه این فیلم نگاشت. این کمپین باعث نابود شدن آینده حرفه ای سان به عنوان کارگردان فیلم شده و او به طور کلی دنیای فیلمسازی اش را رها کرد. دزموند اسکیل، نویسنده کتاب «سانسور: دایره المعارف جهانی» (Censorship: A World Encyclopedia) در این باره می گوید: «بایکوت وو خون اولین کمپین ایدئولوژیک جمهوری خلق بود. از حالا به بعد تاکید بر روی مسائل سیاسی بود، هیچ تفاوتی بین هنر و سیاست وجود نداشت. تم فیلم ها یا هر رسانه دیگری باید توسط حزب تعیین می شد». در طول حاکمیت همسر مائو زدونگ بر سینمای چین، خروجی ها به شدت کاهش یافت و معدود فیلم هایی که منتشر می شدند نیز بر اساس این فرمان مائو بودند مبنی بر اینکه هر باید زندگی طبقات کارگری را منعکس کرده و باعث پیشرفت سوسیالیسم شود.

این شعار و رویکرد حتی در روزگار کنونی چین نیز تغییر چندانی نکرده است، تنها رنگ و بوی آن پیام سیاسی به سمت افکار شی جین پینگ تغییر جهت داده است، ایدئولوژی گاهاً ناکامل و ناجامعی که توسط قدرتمندترین رهبر چین پس از خود مائو ترویج می شود. هفت سال پس از تاسیس جمهوری خلق چین، موضوعات مورد بحث در سینمای چین به شکل قابل توجهی دچار تغییر شده اما یک بار دیگر کنترل اعمال شده توسط حزب روی این تولیدات تشدید شده بود. هنوز هم فیلم ها باید «ارزش های هسته ای سوسیالیسم» را ترویج کرده و در فرآیند ساختشان نیز بارها توسط سانسورچی ها مورد کنترل و بررسی قرار می گرفتند؛ از مرحله سناریو نویسی گرفته تا پیش از اکران. مجوزها می توانست با کمترین مشکلی تعلیق یا به کلی لغو شوند، در حالی که موضوعاتی که یک سال قابل قبول در نظر گرفته می شدند ممکن بود سال بعد دردسرساز شوند.

در دهه ۱۹۹۰ و ۲۰۰۰ آزادسازی های گسترده ای در سینمای چین رخ داده و کارگردانانی مانند جیا ژانگ که و لو چوآن، که فیلم هایشان به مشکلات و نقص های موجود در جامعه چین اشاره داشته و اجماع تاریخی را به چالش می کشید، ظهور کردند. در دوران حکومت رییس جمهور شی جین پینگ عکس این موضوع اتفاق افتاده است. فیلم های جیا و دیگر کارگردانان همفکرش در چین ممنوع شده و نمایش فیلم های برخی دیگر فیلمسازان نیز در آستانه اکران بدون هیچ پاسخی لغو شده است. بدین ترتیب کارگردانان و استودیوهای فیلمسازی در مورد اینکه یک فیلم مورد تایید حزب کمونیست  دقیقاً چه شرایطی باید داشته باشد دست به گمانه زنی بزنند. با این وجود برخی از فعالان این حوزه گفته اند که ترند اصلی مورد پذیرش حزب کمونیست چین داشتن کنترل بیشتر بر روی محتوای فیلم ها و صرف پول کمتر در این زمینه است. بدین ترتیب استودیوهای فیلمسازی از جاه طلبی هایشان کاسته و سعی در بازسازی فیلم های موفق گذشته دارند. نتیجه این رویه ساخت فیلم هایی شبیه هم است که شهرتی کوتاه دارند.

بازار بزرگ و جدید

بازار سینمای چین بسیار عظیم است. چین بیش از ۶۰.۰۰۰ سینما دارد که رتبه اول را در جهان در این زمینه داشته و سالانه درآمد قابل توجهی دارد. بر اساس برآوردها انتظار می رود که سال آینده فروش بلیط در داخل کشور در سینماهای چین به ۱۲.۲ میلیارد دلار برسد و ایالات متحده را در این زمینه به زیر بکشد و این تنها در عرصه درآمد سینماها به شکل سنتی آن است. سرویس های استریمینگ ویدیویی iQiyi و Tencent نیز در چین دارای بیش از ۱۹۰ میلیون مشترک در چین هستند که ۴۰ میلیون نفر بیش از تعداد مشترکان سرویس نتفلیکس در کل جهان است. استودیوهای فیلم سازی هالیوود تلاش کرده اند از طریق این بازار بزرگ کسب درآمد کنند اما فیلم های خارجی باید در سیستم سهمیه بندی سینمای این کشور با هم رقابت داشته باشند زیرا تعداد فیلم های خارجی یا تولید مشترکی که در هر سال می تواند در سینماهای چین به نمایش دربیاید تنها ۳۰ تا ۴۰ عنوان فیلم است.

بیشتر بخوانید: سانسور وینی خرسه؛ حذف شخصیت های کارتونی در اینترنت چین به بهانه «آلودگی فکری»

در تلاش برای افزایش شانس خود برای رقابت در این سیستم سهمیه بندی، هر ساله استودیوهای بیشتری دست به ساخت فیلم هایی با مشارکت استودیوهای فیلمسازی چینی زده و گاهی اوقات به وضوح امتیازاتی را برای مخاطبان چینی در نظر می گیرند که اصول کاری آن ها را زیر سوال می برد، مانند بازی دادن به بازیگران چینی حتی برای دقایقی کوتاه تا بتوانند از این حضور برای تبلیغات موثرتر فیلم استفاده کنند یا استفاده از محصولات چینی در فیلم ها مانند استفاده از اپلیکیشن QQ Messenger در فیلم «روز استقلال: خیزش مجدد» (Independence Day: Resurgence). تاثیر ارزش ها و پول چین تاثیرات سیاسی نیز داشته است، از جمله حذف کردن پرچم های ژاپن و تایوان در لباس خلبانی مشهور تام کروز در دنباله اخیر «تاپ گان» (Top Gun) که بزودی منتشر خواهد شد.

ستارگان سینمای چین نیز به همین اندازه تحت فشار بوده اند تا بدون توجه به اینکه برای چه کسی کار می کنند محدودیت ها و خط قرمزهای تعیین شده توسط حزب کمونیست را رعایت نمایند، مانند صحبت های لیو یی فی بازیگر فیلم «مولان» (Mulan) که به انتقاد از اعتراضات در هنگ کنگ پرداخت. علیرغم مخاطب و عواید فراوان، کارشناسان بر این نکته توافق دارند که قوانین غیرقابل پیش بینی و مبهم مربوط به سانسور باعث آشفتگی در صنعت سینمای چین و ناتوانی آن شده است زیرا بازارهای تولید هنوز نتوانسته اند مدلی را بیابند که به طور ثابت از طرف حزب حاکم چین مورد قبول باشد. استودیوهای فیملسازی علاوه بر قوانین رسمی بسیار سختگیرانه و سانسورهای گسترده، ناچارند با تغییرات سیاسی که هرازچندگاهی تغییر مسیر می دهد نیز کنار بیایند. به عبارت ساده تر، ممکن است ساخت یک فیلم چند سال به طول بینجامد و در این مدت سیاست های حزب در مورد باید و نبایدهایی که باید در صنعت سینما و به لحاظ سیاسی و ایدئولوژیکی رعایت شود دچار تغییر شوند.

سانسور میلی

دلایل سانسور می تواند از «به خطر انداختن وحدت، سیستم حاکمه و یکپارچگی قلمرو کشور» تا نشان دادن مردانی که گوشواره می پوشند تا زنانی که یقه لباسشان بیش از حد باز است متغیر باشد. نسخه بازسازی شده فیلم «شکارچیان روح» (Ghostbusters) در سال ۲۰۱۶ به دلیل ترویج «خرافه پرستی» نتوانست در چین اجازه اکران دریافت کند. در سال ۲۰۱۸، بخش کنترل و سانسور صنعت سینمای چین به یک آژانس بسیار بزرگ و جدید تبدیل شد که مستقیماً تحت نظر دفتر مرکزی پروپاگاندای حزب کمونیست چین فعالیت می کند. این حرکت پس ازآن رخ داد که شی جین پینگ قدرت مطلقه کشور را بدست آورده و محدودیت دوره رییس جمهوری او نیز برداشته شد و بدین ترتیب هر گونه جدائی تئوریک بین حزب و قوانین مربوط به صنعت فیلمسازی برداشته شد، صنعتی که به گفته رسانه های دولتی چین «نقش منحصربفرد و مهمی در انتشار ایده آل ها و فرهنگ و سرگرمی دارد».

این موضوع نشان دهنده کنترل بسیار بیشتر و متمرکزتر شی جین پینگ روی رسانه و ایدئولوژی در این کشور است. این کنترل بی سابقه روی صنعت فیلمسازی با ظهور فیلم ها به شدت میهن پرستانه و پروپاگاندایی مانند «عملیات دریای سرخ» (Operation Red Sea) و «گرگ مبارز ۲» (Wolf Warrior 2) همراه بود که داستان هر دو بر ماموریت های نیروهای نظامی چین در خارج از این کشور تمرکز داشت. بدین ترتیب، به اعتقاد بسیاری از کارشناسان سینمای چین، شی جین پینگ بدون اینکه حتی به طور علنی سخنی بگوید نیز بر فیلم های ساخته شده در چین تاثیرگذار باشد زیرا سینماگران چینی سعی دارند در مورد این که چه فیلمی با چه داستان و جزییاتی می تواند نظر رهبر کشور را به خود جلب کند دست به گمانه زنی و آزمایش و خطا بزنند.

یکی از این کارشناسان در این باره اظهارنظری بسیار جالب کرده است: «اگر شما تصمیمات خلاقانه خود را بر اساس گفته های شی بگیرید، مانند اینکه سرمایه داران چینی باشگاه های فوتبال را می خرند زیرا شی به فوتبال علاقه دارد، این تصمیم بسیار گمان پردازانه است. البته که افزایش کنترل عمومی بر محیط به دیدگاه های او مرتبط است اما این موضوع بدین معنا نیست که او در مورد صنعت فیملسازی زیاد صحبت می کند. در اغلب موارد این زیردستان او هستند که بر اساس حدسیاتشان در مورد دیدگاه های او تصمیم می گیرند».

تصاویر میهن پرستانه

فیلم «عملیات دریای سرخ» تا حدودی بر اساس داستان واقعی تخلیه شهروندان چینی در طول جنگ داخلی یمن ساخته شده که شباهتی بسیار با فیلم های قهرمانانه ای مانند «۱۳ ساعت» (Thirteen Hours) از مایکل بی یا «کاپیتان فیلیپس» (Captain Phillips) پل گرینگرس دارد. همانند همتایانشان در ایالات متحده، مخاطبان چینی این ملی گرایی سینمایی را به خوبی در آغوش می گیرند و به همین دلیل فیلم های چینی که با آن ها اشاره شد در باکس آفیس با فروشی بی سابقه مواجه شدند. «گرگ مبارز ۲» رکورد فروش در افتتاحیه را در سینمهای چین شکسته و دیالوگی که از آن برای تبلیغات فیلم استفاده شده بود چنین می گفت: «هر کسی که به چین توهین کند، هر جا که باشد شکار شده و تنبیه خواهد شد». این فیلم درامی شبیه فیلم «رمبو» (Rambo) است که در آن نیروهای ویژه ارتش چین در یک کشور آفریقایی نامشخص از امدادگران محافظت می کنند که با دیدگاه بسیار قدرتمند مآبانه و نگاه به بیرون ملی گرایی چینی در عصر شی جین پینگ همخوانی دارد.

در گذشته فیلم های چینی چنین دیدگاه های قهرمان پروری و ملی گرایانه ای را در غالب گروهی ارائه می دادند و قهرمان شخصی و منفردی در فیلم ها دیده نمی شد اما امروزه این موضوع پذیرفته شده و شاهد ظهور قهرمانانی واضح و تنها در فیلم های چینی هستیم. فیلم «گرگ مبارز» که با سیاست های توسعه طلبانه و فراچینی شی جین پینگ همخوانی داشت مورد حمایت گسترده دولت چین قرار گرفته و مدت زمان حضور آن بر پرده سینماها نیز بیشتر شد. با این وجود اکثر کارشناسان بر این باورند که هیچ ساختار سازمان یافته ای در صنعت سینمای چین دیده نشده و اگر چه بازار این صنعت در چین بسیار بزرگ است اما کیفیت بسیار پایینی دارد.

افزایش حساسیت ها

گاهی اوقات ممکن است فیلمی در آستانه اکران بوده و تمامی بررسی ها و سانسورهای معمول را نیز با موفقیت گذرانده باشد اما ناگهان در دام سانسورهای دقایق پایانی بیفتد. یکی از این قربانیان فیلم بسیار مورد انتظار «۸۰۰» (The Eight Hundred) از برادران هوایی بود که قرار بود در فصل تابستان منتشر شود. با کارگردانانی شناخته شده، حدود ۸۰ میلیون دلار بودجه ساخت و تبلیغات شخصی بسیار خوب، به نظر می رسید که این فیلم در مسیر تبدیل شدن به یک بلاک باستر قرار دارد تا اینکه فیلم تنها چند روز قبل از اکران برنامه ریزی شده اش از فهرست اکران خارج شد. داستان این فیلم در سال ۱۹۳۷ و در جریان نبرد شانگهای رخ می دهد و اگر چه علت لغو شدن اکرانش هیچگاه به صورت رسمی اعلام نشد اما بسیاری علت آن را تمرکز بر روی مبارزه سربازان ملی گرا با مهاجمان ژاپنی می دانند و اینکه حزب کمونیست همواره با ملی گراها مخالف بوده و در دوران جنگ داخلی چین نیز با آن ها درگیری داشت. بدنبال جنگ جهانی دوم، نیروهای ملی گرا مبارزه خود با کمونیست های کشور را از سر گرفتند و در نهایت شکست خورده و به تایوان گریختند.

از آن پس و حتی امروزه نیز فیلم های چینی در مورد نقش ارتش سرخ کمونیست در شکست نیروهای اشغالگر ژاپنی اغراق کرده و نقش دیگر گروه های رقیب در بیرون راندن این نیروها را کم اهمیت تر جلوه می دهند. با توجه به این که این فیلم تنها چند ماه پیش از هفتادمین سالگرد تاسیس جمهوری خلق چین اکران می شد، نبود چنین وفاداری به حزب برای سانسورچی های چینی بسیار مهم بود. برنامه ریزی ها برای ساخت این فیلم از ۵ سال پیش آغاز شده و تمامی مجوزها و تاییدیه های دولتی برای ساخت آن گرفته شده بود اما لغو انتشار آن تنها چند روز پیش از اکران نشان داد که تا زمان انتشار یک فیلم هیچ چیز قابل تضمین نیست حتی اگر تمامی مجوزها نیز دریافت شده باشد.

فیلمسازان دولتی

در این میان برخی فیلمسازان تصمیم گرفته اند که به موضوعات امن و مورد حمایت حزب کمونیست بپردازند: افکار شی جین پینگ. دو فیلم اخیر «دست هایت را می گیرم» (Hold Your Hands) و «چین حیرت انگیز» (Amazing China) که در آن ها رهبری آینده نگرانه و هوش ایدئولوژیک شی جین پینگ ستوده شده است از جمله این فیلم ها هستند. «چین حیرت انگیز» بر پروژه های عظیمی مانند طرح یک کمربند و یک جاده (Belt and Road) شی و دیگر دستاوردهای چین در دوران زمامداری او تمرکز دارد. در یکی از دیالوگ های این فیلم چنین گفته می شود: «چه کسی می توانست این کارها را انجام دهد؟ تنها حزب کمونیست»، دیالوگی که بسیار شبیه آهنگ پاپ ملی گرایانه ای است که در آن گفته می شود: «ما کاملاً مطمئن و مصمم هستیم. به سمت جلو حرکت می کنیم. پسران و دختران چینی را در حال حرکت به سمت یک دنیای جدید تماشا می کنیم».

هر دوی این فیلم ها که در سراسر سینماهای کشور اکران شده و نقدهایی بسیار خوب از رسانه های دولتی دریافت کردند در باکس آفیس نیز موفق بودند به نحوی که مستند «چین حیرت انگیز» تنها در عرض ۹ روز به موفق ترین فیلم مستند تاریخ چین تبدیل شد. سخن پایانی اینکه کارشناسان بر این باورند که سانسور گسترده و ایدئولوژیک در صنعت فیلمسازی چین در سال های آینده بیشتر و شدیدتر نیز خواهد شد.

بیشتر بخوانید: ۷۰ سالگی چین در دستان حزب کمونیست؛ از «جهش بزرگ رو به جلو» تا «انقلاب فرهنگی»