شبکه های اجتماعی چگونه نگاه ما به اخبار را تغییر می دهند؟

این روزها زندگی بدون «شبکه های اجتماعی» (Social Media) تقریباً غیرممکن و حتی غیرقابل تصور است. ظهور شبکه های اجتماعی در یک دهه اخیر باعث تغییرات بی سابقه ای در سبک زندگی، اقتصاد، روابط اجتماعی، سیاست و به طور کلی تمام چیزهایی که با زندگی بشری ارتباط دارد شده است. مهم ترین کارکرد شبکه های اجتماعی اطلاع رسانی آن هاست که باعث شده دیگر هیچ خبری، هر چند کم اهمیت و مربوط به منطقه ای در آن سوی جهان، از چشم مخاطبین عام دور نماند.

در گذشته ای نه چندان دور، عامه مردم از اتفاقاتی که در شهرهای مجاور می گذشت نیز بی خبر می ماندند یا دستکم مطلع شدن از آن چند روز یا چند هفته ای طول می کشید اما در عصر رسانه های اجتماعی، خبرها تنها دقایقی پس از رخ دادن واقعه اطلاع رسانی شده و از طریق شبکه ای بزرگ و پیچیده از زیرساخت های ایجاد شده توسط دنیای تکنولوژی به شکلی ویروس وار منتشر می شوند، به نحوی که فردی در آن سوی جهان از اتفاقی که دقایق یا حداکثر ساعاتی پیش در این سوی جهان رخ داده مطلع می شود.

اما شبکه های اجتماعی و رژیمی از خبرها و اطلاعات که در اختیار مخاطبان قرار می دهند، جدای از ماهیت ذاتی مفید و موثرشان، برای افراد و به خصوص کشورها مشکل آفرین شده است. شاید هیچ قشری به اندازه سیاستمداران از رسانه های اجتماعی ضربه نخورده باشد هر چند از این محل عایدات بسیاری نیز شامل آن ها شده که درست روی دیگر همان سکه ای است که آن ها را به دردسر انداخته است.

بدون شبکه های اجتماعی سکه ای با دو روی متفاوت برای هر شخصی است، در حالی که می تواند بسیار موثر و مفید باشد، همزمان نیز  ممکن است تاثیری مخرب و گمراه کننده در بطن خود داشته باشد. نقش رسانه های اجتماعی مانند توئیتر، فیسبوک و دیگر رسانه های اجتماعی نام آشنا مانند تلگرام آنچنان پررنگ شده که می توان گفت در کمتر از یک دهه دستکم در حوزه خبری به سلطه مطلق تلویزیون و رسانه های بصری دنیای خبر پایان داده است.

کمتر کسی را می توان یافت که با رسانه های اجتماعی آشنا بوده، از کاربران این رسانه ها بوده و برای اطلاع از اخبار دنیا در هر حوزه ای به سراغ تلویزیون برود. همه اخبار جهان، از سیاست گرفته تا هنر، از شایعه گرفته تا شورش، همه با چند کلیک کامپیوتری یا چند حرکت انگشت روی صفحه تلفن هوشمند در اختیار مخاطب قرار می گیرد. در این میان خبرهای دروغ یا همان Fake News به یک معضل بزرگ تبدیل شده است.

برخلاف تلویزیون و رسانه های رسمی خبری، دولت ها هیچ کنترل خاصی بر روی محتوای خبری رسانه های اجتماعی ندارند و تنها حربه آن ها در مورد این بمب ساعتی سانسور است و سانسور. به همین دلیل به محض وقوع شورشی در هر گوشه ای از جهان، دولت ها اولین و موثرترین اقدام پیشگیرانه خود را در قالب قطع اینترنت و رسانه های اجتماعی و یا دستکم محدود کردن آن ها می بینند، همان اتفاقی که در چند ماه اخیر در هنگ کنگ و در چند روز اخیر در ناآرامی های عراق شاهد آن هستیم.

اما دنیای رسانه های اجتماعی آنچنان گسترده است که به یک اختاپوس هزار دست و پا (نه صرفاً در معنای منفی آن) می ماند که امکان در بند کشیدن کامل آن وجود ندارد. در دنیای رسانه های اجتماعی، دیگر آن روزها گذشت که برای اطلاع از آخرین اخبار جهان منتظر اخبار صبحگاهی (یا اخبار شبانگاهی و ۲۰:۳۰ در ایران) یا خواندن مجلات سرگرمی و فرهنگی می ماندیم. فاصله تازه ترین اخبار جهان با ما تنها یک ضربه روی اپلیکیشن (ها)ی است که روی تلفن همراه یا سیستم کامپیوتری مان نصب کرده ایم.

در روزگاری که اینترنت به یک ابزار ضروری در زندگی افراد شده و بیش از ۲.۵ میلیارد نفر دسترسی روزانه به اینترنت دارند؛ بیش از ۶۴ درصد افراد خبرهای روزانه را از طریق فیسبوک، توئیتر، یوتیوب، اسنپ چت، اینستاگرام، و در ایران به طور ویژه، از طریق تلگرام دنبال می کنند و دیگر کمتر کسی به سراغ رسانه های سنتی مانند تلویزیون، روزنامه، مجله و دیگر رسانه های مشابه می رود.

در تحقیقاتی که اخیراً صورت گرفته، دستکم ۵۰ درصد از کاربران اینترنتی مورد مطالعه قرار گرفته اعلام کرده اند که آخرین خبرهای روز را قبل از شنیدن از رسانه های خبری سنتی مانند تلویزیون، از طریق رسانه های اجتماعی دریافت کرده اند. بسیاری از این افراد خبرهای جدید را از طریق فیدهای اکانت های خود در رسانه های اجتماعی دریافت کرده و بعد از آن برای اطلاع بیشتر از ماجرا به سرغ سایت های خبری رفته اند. مطالعات نشان داده که ۵۷ درصد افزایش ترافیک به سمت سایت های خبری از مسیر رسانه های اجتماعی بوده است.

با این وجود افراد وقت کمی برای خواندن یک مقاله یا یک ویدیو خبری صرف می کنند، به طوری که تحقیقات نشان می دهد زمان متوسط اختصاص یافته توسط کاربران برای یک مقاله خبری تنها ۱۵ ثانیه و برای یک ویدیو تنها ۱۰ ثانیه است و افراد سعی می کنند به صورت گزینشی به سراغ موضوعات و خبرهایی بروند که برایشان مهم است.

بیشتر بخوانید: ۱۰ روشی که رسانه ها برای تحت تاثیر قرار دادن باورهای ما استفاده می کنند

با این وجود پلتفرم های اجتماعی نیز به یک ابزار کنترلی نامتعارف مجهز هستند. در درجه اول صاحبان این پلتفرم ها بر روی اخبار و اطلاعاتی که ما دریافت می کنیم کنترل دارند. بعد از آن نوبت به صاحبان کانال های خبری (به ویژه در تلگرام) و سپس دوستان ما در رسانه های اجتماعی می رسد که به «سردبیران»ی تبدیل شده اند که رژیم خبری مصرفی ما را تعیین می کنند. اکثر مخاطبان عام نشسته و منتظر یک وعده غذایی از نوع خبری هستند که در اختیار آن ها گذاشته می شود تا آن را مصرف و سپس بر اساس آن واکنش نشان دهند.

در این فضای شلوغ، واقعیت خبر کمترین اهمیت را دارد زیرا هر کسی با هر پیشینه، هدف و ایدئولوژی می تواند رژیم خبری مصرفی ما را دستکاری کند؛ از نوع خبر انتخابی گرفته تا پردازش و تشریح و در نهایت نتیجه گیری از آن. بدین ترتیب یک واقعه واحد می تواند به خبرها و تفاسیر متفاوتی در رسانه های اجتماعی گروه های رقیب و مخالف منتهی شود که هر یک برای مخاطب خاص خود پردازش شده اند.

در روزگاری که رسانه های موسوم به fake news از کنترل خارج شده اند، پیدا کردن اخبار واقعی و غیرمغرضانه، دستکاری نشده و به عبارت دیگر مهندسی نشده کاری بسیار دشوار است. در این فضا، امکان انتشار ویروس گونه خبرهای دروغ بسیار بیشتر از واقعیت است که این موضوع نیز مانند یک شمشیر دو لبه عمل می کند.

در حالی که گروه های دارنده قدرت و رسانه های رسمی آنان دیگر نمی توانند اخبار وقایع را آن طور که می خواهند برای مردم خود شکل داده و تفسیر کنند، تاثیرگذاری بر افکار عمومی و جهت دادن به آن برای این گروه ها دشوارتر از قبل شده است. از طرف دیگر بسیاری از خبرهایی که در رسانه های اجتماعی انعکاس می یابد نیز یا واقعیت نداشته یا دستکم با حذف و اضافاتی از واقعیت ماجرا بیان شده اند که این موضوع می تواند باز افکار عمومی را در جهتی منفی سوق دهد.

دروغ بودن خبرها در شبکه های اجتماعی بسیار عمیق تر، سریع تر و وسیع تر از واقعیت ماجراها یا اطلاعات واقعی منتشر می شوند و تاثیر این خبرهای دروغ در زمینه سیاسی بسیار بیشتر از خبرهای دروغ حوزه توریسم، فجایع طبیعی، علم و اقتصاد است. به عبارت دیگر رخدادهای سیاسی و اطلاعات مربوط به اشخاص برجسته دنیای سیاست (چه در مقیاس ملی و چه جهانی) بیش از دیگر حوزه ها در معرض دروغ پراکنی و مهندسی قرار دارند. خبرهای این عصر بسیار سریع رخ می دهند و داستان امروز دیگر فردا در یاد کسی نخواهد بود.

همه چیز زود عیان شده و زود فراموش می شود. به دلیل ازدیاد خبرهایی که در هر دقیقه در شبکه های اجتماعی بازتاب داده می شود، از دست دادن برخی از این خبرها و داستان ها به امری عادی تبدیل شده است. شبکه های اجتماعی به دربانی تبدیل شده اند که مسیر خبرها، تفسیر آن ها و تاثیر آن ها بر افکار عمومی را تعیین و کنترل می کنند. بدین ترتیب رسانه های اجتماعی تاثیر و کنترلی بی سابقه بر خبرهایی که ما در طول روز مصرف می کنیم دارند.

در گذشته برای اطلاع از خبرهای جدید، حداکثر چند بار در روز به سراغ خبرهای تلویزیونی، روزنامه یا هر وسیله خبری سنتی دیگر می رفتیم اما امروزه سیکل خبری ۲۴ ساعته شده و اکثر افراد هر ساعت دستکم یکبار به پلتفرم های خبری اجتماعی برای اطلاع از آخرین اخبار مراجعه می کنند. مهم ترین مشکل در این عرصه این است که خبرهای شبکه های اجتماعی بسیار بیشتر از ظرفیت مصرف ماست و از آن مهم تر اینکه درصد واقعیت و صحت این خبرها به شدت پایین آمده است. افراد دیگر نمی دانند به اخبار کدام رسانه یا کانال خبری می توان اطمینان کرد و در این میان تنها بر اساس تجربیات قبلی شان از یک رسانه متکی هستند.

بدون شک هیچ شبکه اجتماعی به طور کامل در انتشار اخبار صداقت و صحت ندارد اما برخی از آن ها ممکن است نسبت به دیگران قابل اعتمادتر باشند. ضرورت بروز بودن در انتشار اخبار باعث شده که دقت و صحت آن ها ملاک اصلی نبوده و قربانی جذب مخاطب بیشتر شود زیرا خبری که الان مهم یا ترند است می تواند چند ساعت و یا حتی چند دقیقه دیگر خبری سوخته و از اهمیت افتاده باشد. شیوه مصرف اخبار در عامه مردم نیز تغییر کرده است. در گذشته، در دنیای اخبار سوال اصلی این بود: گزارش دهنده این خبر کیست؟ اما سوال امروز دنیای شبکه های اجتماعی در حوزه خبری این است: «نشر دهنده کیست؟».

در چنین فضای پرتنش و پر از دروغی، تنها راه دور ماندن حداقلی از اخبار دروغ این است که یک خبر را از چندین رسانه بررسی کرده و تیتر اخبار که بیش از هر چیز دیگری ما را به خود جلب می کنند، واقعی در نظر نگیریم.

بیشتر بخوانید: علایق نسل زد؛ محبوب ترین رسانه های اجتماعی در میان متولدان دهه هفتاد و هشتاد