در کودتای ۲۸ مرداد چه اتفاقی افتاد؟

۲۸ مرداد سالروز یکی از مهم ترین وقایع تاریخ ایران، کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ است. در ادامه مروری بر علل و عوامل کودتای ۲۸ مرداد خواهیم داشت.

کودتای ۲۸ مرداد چرا رخ داد؟

در زمان نخست‌وزیری مصدق، او با طرح ملی کردن صنعت نفت و سیاست موازنه منفی که در زمینه امتیاز دادن به دولت‌های خارجی در پیش گرفت، مغضوب دولت‌هایی شد که تا پیش از آن، از ایران امتیاز می‌گرفتند. طرح ملی شدن صنعت نفت توسط مصدق، دولت انگلستان را بیشتر از هر دولتی آزرد و انگلیس، موضع خصمانه‌ای نسبت به ایران به خود گرفت.

انگلیس به‌دنبال این بود که از طریق طراحی کودتا با کنار گذاشتن مصدق، به اهداف خود دست پیدا کند؛ اما به‌تنهایی نمی‌توانست او را کنار بگذارد. انگلیس چندین بار با آمریکا وارد مذاکرده شد تا نظر او را به خود جلب کند؛ اما هر بار موفق نمی‌شد. با روی کار آمدن آیزنهاور در پاییز ۱۳۳۱، انگلستان توانست دولت آمریکا را نیز با خود همراه کند.

آیزنهاور، «دالس» را به‌عنوان وزیر خارجه خود انتخاب کرد. دالس جزو کسانی بود که اعتقاد داشت اگر جلوی اوضاع موجود در ایران گرفته نشود، به یک کشور کمونیستی تبدیل می‌شود. آمریکا بعد از قیام ۳۰ تیر از اینکه حزب توده اوضاع ایران را به دست بگیرد، هراس داشت؛ همین هراس سبب شد که با انگلستان در طراحی و اجرای کودتا همراه شود.

برخی از مورخان آمریکایی از جمله ویلبر که در سازمان سیا بوده است، ترس آمریکا از کمونیسم را دلیل همراهی این کشور با انگلستان دانسته است. آیزنهاور تلاش کرد تا اختلافات بین دولت آمریکا و مصدق را با گفت‌وگو حل و فصل کند. او در نشستی که در سال ۱۹۵۳ در شورای امنیت داشت، موضع مستقل آمریکا در برابر ایران را اعلام کرد. پس از آن، آیزنهاور وارد مذاکره با مصدق شد و پیشنهاد وام ۱۰۰ میلیون دلاری را به ایران داد؛ اما مصدق آن را نپذیرفت.

عدم همراهی مصدق با آیزنهاور، سبب شد که گفتگوهای آن‌ها نافرجام بماند و آمریکا تغییر موضع بدهد و با انگلستان همراه شود. آمریکا با انگلیس یک صدا شد و به سازمان سیا اختیار تام برای اجرای کودتا داده شد. دولت آمریکا هزینه یک میلیون دلاری برای سرنگونی مصدق تعیین کرد و آن را در اختیار سازمان سیا قرار داد. سازمان سیا تحقیقاتی پیرامون اوضاع ایران انجام داد و سرلشکر زاهدی را بهترین گزینه برای جایگزینی مصدق معرفی کرد.

برای طرح نهایی کودتا، سرلشکر زاهدی یک دبیرخانه نظامی مشخص کرد و یک افسر را با تایید دو دولت خارجی، در راس آن قرار داد. قرار بر این بود که قبل از کودتا، ارتش، مصدق و یاران او که اغلب از حزب توده بودند و تعداد آن‌ها ۱۰۰ نفر بود را دستگیر کنند و بعد از آن، ارتش شهربانی و ژاندارمری و مراکز رادیو و مخابرات و… را تصرف کند.

همه چیز برای اجرای کودتا آماده بود و تنها جلب رضایت محمدرضا پهلوی، شاه ایران با طرح کودتا لازم بود. برای جلب رضایت شاه جهت امضای دستور عزل مصدق، از اشرف پهلوی و شوارتسکف استفاده شد. مقداری از پول‌های سیا به مخالفان مصدق داده شد تا علیه مصدق، شورش به راه بیندازند. روزولت یک ماه پیش از کودتا به تهران آمد تا رضایت محمدرضا پهلوی را برای عزل مصدق جلب کند. روزولت شاه را تهدید به امضای طرح کودتا کرد و محمدرضا شاه آن را امضا کرد. محمدرضاشاه فرمان عزل مصدق و نخست‌وزیری زاهدی را امضا کرد.

پول‌های پخش‌شده بین اوباش برای زمینه‌سازی طرح کودتا بود. شورش‌هایی به راه افتاد تا بی‌ثباتی دولت مصدق را نشان دهد. سازمان سیا نیز برای خرید نماینده‌های مجلس، مبلغی را هزینه کرد تا در روزنامه‌ها، مقالاتی بر عیله دولت او بنویسند. مصدق از نفوذ سیا در مجلس مطلع شد و تلاش کرد برای پیشگیری از این حادثه، مجلس را منحل کند. مصدق به گمان اینکه طرح برکناری او از طریق تایید نمایندگان مجلس انجام می‌شود، مجلس را منحل کرد. در حالی که طرح کنار گذاشتن مصدق با امضای شاه انجام شد.

کودتا ابتدا قرار بود در ۲۵ مرداد انجام شود. سرهنگ نصیری در روز ۲۴ مرداد پس از سخنرانی که داشت، مصدق را دلیل ایجاد آشوب‌ها دانست و سپس ابتدا همراهان او را دستگیر کرد و سپس با حکم شاه برای دستگیری مصدق به خانه او رفت. بعد از دستگیری مصدق، نیروهای وفادار او اوضاع را در دست گرفتند و نیروهای حکومتی را خلع سلاح کردند. محمدرضا شاه با شنیدن این خبر از کشور خارج شد و به عراق رفت.

طرح کودتا در روز ۲۵ مرداد با دخالت نیروهای ارتشی طرفدار مصدق شکست خورد؛ اما طراحان کودتا از پای ننشستند و کودتای ۲۸ مرداد را رقم زدند. سه روز بعد، صبح روز ۲۸ مرداد که خیابان خالی از نیروی نظامی بود، افرادی در خیابان جمع شدند و فریاد مرگ بر مصدق دادند. جمعی از اوباش با آن‌ها همراه شدند و ادارات را تصرف کردند. پس از آن به خانه مصدق حمله و او را دستگیر کردند. با دستگیری مصدق، دولت او سقوط کرد و مصدق از سر راه دست‌یابی انگلیس و امریکا به اهدافشان برداشته شد.

طراح و عامل اجرای کودتای ۲۸ مرداد

طرح کودتای ۲۸ مرداد علیه مصدق را انگلیس ریخت و با کمک آمریکا آن را اجرا کرد.

عامل اجرای کودتای ۲۸ مرداد، سازمان سیا بود. سازمان سیا وضعیت موجود ایران را مطالعه کرد و در ۲۸ فروردین ۱۳۳۲ گزارشی از آن را ارائه داد. سازمان سیا در این گزارش، اجرای طرح کودتا را شدنی دانست و زاهدی را به‌عنوان فردی شجاع و وفادار به آمریکا، بهترین جانشین برای مصدق معرفی کرد. با این تحقیق، دولت آمریکا مطمئن شد که بهترین مجری طرح کودتای ۲۸ مرداد سیا و سازمان اطلاعات آمریکا است.

گرچه شاه کودتای ۲۸ مرداد را قیام مردم و رستاخیز ملی ایران می‌نامید، ولی ۶۰ سال پس از کودتا، سازمان سیا با انتشار اسنادی، به دخالت مستقیم خود در ایران معترف شد.

زندگینامه دکتر محمد مصدق

محمد مصدق متولد سال ۱۲۵۸ در محله سنگلج شهر تهران، مشهور به دکتر مصدق و ملقب به مصدق‌ السلطنه، سیاستمدار، حقوقدان، نماینده ۸ دوره مجلس شورای ملی، استاندار، وزیر و ۲ دوره نخست‌ وزیر ایران بود. وی نخستین ایرانی دارنده مدرک دکترای رشته حقوق است.

پدرش میرزا هدایت الله آشتیانی، وزیر دفتر ناصرالدین شاه و از رجال متجدد روزگار و اطرافیان امیرکبیر بود. مادر مصدق، ملک تاج خانم نجم‌السلطنه دختر شاهزاده فیروز میرزا نصرت‌الدوله و نوه عباس میرزا ولیعهد بود. ملک تاج خانم بیمارستان نجمیه تهران که به نام اولین مرکز درمانی خصوصی تهران شناخته می‌شود را در سال ۱۳۰۸ بنا نهاد و وقف کرد.

مصدق در سال ۱۲۸۰ زمانی که ۱۹ سال داشت، با زهرا دختر میرزا زین‌العابدین تهرانی، سومین امام جمعه تهران ازدواج کرد. ازدواج این دو ۶۴ سال تا پایان زندگانی‌شان ادامه یافت. این زوج صاحب ۳ فرزند دختر و ۴ فرزند پسر شدند که ۲ تن از آن ها به نام‌های محمود و یحیی در کودکی فوت کردند. ۲ فرزند پسر به نام‌های احمد و غلامحسین و ۳ دختر به نام‌های منصوره و ضیاء اشرف و خدیجه باقی ماندند.

مصدق در زمان انتقال سلطنت از قاجار به پهلوی، گرچه از سلاطین قاجار مأیوس بود، با توجه به اینکه معتقد بود رضا شاه با رسیدن به پادشاهی، حکومتی بر مبنای دیکتاتوری و بازگشت به استبداد ایجاد می‌کند، با این کار مخالفت کرد و بعد از آن یکی از منتقدین سرسخت او بود. در زمان حکومت رضاشاه، مصدق به زندان افتاد و مدتی را در تبعید گذرانید.

پس از سقوط رضاشاه، از تبعید به عرصه سیاست بازگشت. در سال ۱۳۲۸ با چندین حزب وارد اتحاد شد و با همکاری افرادی مانند حسین فاطمی به تأسیس جبههٔ ملی ایران اقدام کرد. جبهه ملی و در رأس آن‌ها مصدق، به پیشنهاد فاطمی برای شروع استعمارستیزی در ایران، ملی شدن صنعت نفت را مطرح کردند.

مصدق در سال ۱۳۳۰ به نخست‌وزیری رسید. او از طرفداران انقلاب مشروطه ایران بود و معتقد بود که مقام سلطنت فقط باید نمادی برای وحدت کشور باشد. به همین دلیل در دوران نخست‌وزیری کوشید تا قدرت شاه را محدود به چارچوب مشخص‌ شده آن در قانون اساسی مشروطه کند و نهادهای مدنی را تقویت کرد. در زمان نخست‌وزیری او، خانواده سلطنتی (به خصوص اشرف پهلوی) از مخالفین سرسخت مصدق بودند. او پس از سرنگونی دولتش هم کماکان منتقد دخالت شاه در امر حکومت بود.

مصدق پس از رسیدن به نخست وزیری در نخستین قدم، نفت ایران را ملی کرد. به همین دلیل طرح سقوط دولت او توسط انگلستان (که تا قبل از ملی شدن نفت، صاحب عمده نفت ایران بود) ریخته شد و سرانجام در کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ که انجام شد، دولت مصدق برکنار شد. پس از آن مصدق در دادگاه نظامی محاکمه شد و علیرغم دفاعیه مستندی که از خود ارائه داد، به ۳ سال حبس انفرادی محکوم شد.

پس از تحمل ۳ سال زندان، مصدق به دستور محمدرضا شاه به قلعه احمدآباد (در استان البرز امروزی) تبعید شد و تا پایان عمر خود، در آنجا تحت نظارت قرار داشت و به گفته خودش، «هر روز آرزوی مرگ می‌کرد».

مصدق سرانجام در روز ۱۴ اسفند ۱۳۴۵ بر اثر بیماری سرطان در ۸۷ سالگی در بیمارستان نجمیه تهران زیر نظر مأموران ساواک درگذشت و به دلیل مخالفت شاه با وصیت او مبنی بر به خاک سپرده شدن در کنار کشته‌شدگان قیام ۳۰ تیر (قیامی که پس از استعفای محمد مصدق از نخست‌وزیری در سال ۱۳۳۱ در سراسر ایران رخ داد) در قبرستان ابن بابویه، در ملک شخصی‌ اش واقع در قلعه احمدآباد به خاک سپرده شد.