چگونه پهپادهای ارزان‌قیمت جانشین جنگنده‌ها در نبرد برای تسخیر آسمان اوکراین شدند؟

یک سرباز اوکراینی با لباس های استتار روی مبلی نشسته در حالی که یک کنترل کننده پهپاد را در دست دارد. اگر خانه اش در و پنجره داشت، فکر می کردید در حال لذت بردن از یک بازی ویدیویی است. اما خانه ای که او در آن نشسته یک ویرانه است، کف خانه مملو از آوار و شیشه های خانه به تمامی خرد شده اند. همین تصویر در دیگر خانه های شهر سولدار در منطقه دونباس، اوکراین نیز دیده می شود، که در بیش از شش ماه گذشته تحت حمله بی امان نیروهای روسی بود و بالاخره به تصرف آن ها درآمد. بالای خانه، یک پهپاد کوچک، احتمالاً از نوع DJI Mavic II، بالا می رود و احتمالاً به سمت میدان نبرد پرواز می کند.

در اطراف می توان صدای انفجار و شلیک تفنگ و توپخانه را به وضوح شنید. این پهپادهای کوچک، ارزان قیمت و به اصطلاح «دم دستی» برای ارتش اوکراین که سعی دارد موقعیت نیروهای روسی در خطوط مقدم را شناسایی کند بسیار باارزش هستند. استانیسلاو کراسنوف، یک سرباز ۳۵ ساله اوکراینی، در اوایل سال جاری و پیش از تصرف شهر سولدار، می گوید: «می توانیم آن ها را به قیمت تنها ۱,۰۰۰ دلار از آمازون بخریم». هر روز صبح، وقتی که بمباران بی وقفه توپخانه در طول شب فروکش می کند، او و همسرش، اوکسانا ۲۶ ساله، پهپادهایشان را بیرون کشیده و در آسمان به پرواز در می آورند.

در حالی که از روی صفحه نمایش روی دسته کنترل می بینیم، این پهپادهای به سرعت از روی زمین هایی عبور می کنند که در اثر برخورد هزاران گلوله توپخانه مملو از حفره شده است. برای این زن و شوهر جای تعجب ندارد که نیروهای روسی مدام پهپادهای کوچکشان را ساقط می کنند. اما با چنین هزینه پایینی، این پهپادها به راحتی و به سرعت جایگزین می شوند. این زوج مدام از طریق فیسبوک برای خرید این پهپادها پول جمع می کنند و در همان صفحات تصاویری از واحدهای نظامی شان را به نمایش می گذارند.

در شروع جنگ اوکراین، تحلیلگران نظامی غربی و حتی خود ارتش اوکراین نیز انتظار داشت که نیروی هوایی روسیه به سرعت برتری مطلق هوایی را بدست آورد، همان اتفاقی که در سال ۲۰۰۸ در گرجستان و در سال ۲۰۱۵ در روسیه رخ داد. نیروی هوایی اوکراین در آن زمان به گفته یکی از گزارش های نظامی «از لحاظ فنی به شدت ضعیف تر و از لحاظ عددی نیز بسیار در جایگاه پایین تری» قرار داشت. در واقع اولین عملیات بزرگ روسیه در اوکراین با هدف پیاده کردن گروهی از چتربازان زبده VDV در پایگاه هوایی هوستومل در حاشیه شهر کی یف همراه بود تا از آن به عنوان نقطه ای برای انجام عملیات هلی برن معمول به منظور حملاتی برق آسا به پایتخت اوکراین استفاده شود.

اما به دلیل یک سری عملیات و مانورهای فریب پیچیده که به کمک اطلاعات دقیق ارائه شده توسط ایالات متحده در مورد این حملات انجام شده بود، اوکراینی ها توانستند از پایگاه های هوایی شان محافظت کرده و بسیاری از هواپیماهای روسی را ساقط کنند و بدین ترتیب نیروی هوایی خود را زنده نگه دارند.

بر اساس ادعای جاستین برانک، کارشناس قدرت هوایی از موسسه Royal United Services Institute، جت های روسی بعد از آن به ندرت توانستند وارد حریم هوایی اوکراین شوند. به گفته او، سیستم های دفاع هوایی دوش پرتاب MANPADS، راکت اندازهای قابل حملی که سربازان می توانستند به دوش بگیرند، هزینه سورتی های پروازی معمول بر فراز اوکراین را به شدت برای روس ها بالا برد.

بدین ترتیب، اکنون جت های روسی بیشتر بر فراز مرز روسیه و اوکراین قرار می گیرند و شلیک های خود را انجام می دهند بدون این که وارد حریم هوایی اوکراین شوند، در فاصله ای که در دسترس راکت اندازهای ضد هوایی اوکراین نیست اما توانایی شلیک موشک به اهداف ثابتی مانند پناهگاه های نظامی یا زیرساخت های غیرنظامی مانند نیروگاه های برق را دارند. اما بر فراز آسمان اوکراین، پهپادها مهم ترین نقش را در میدان نبرد دارند. این جنگ ثابت کرده است که پهپادها مزیت های متعددی نسبت به هواپیماهای بال ثابت دارند.

اول اینکه، این پهپادها، یک خلبان بسیار آموزش دیده را در آسمان در معرض خطر قرار نمی دهند. این بدان معناست که هیچ تلفات انسانی در کار نخواهد بود اگر پهپاد ساقط شود و اینکه نیازی به مهارت های پیشرفته برای هدایت این پهپادها وجود ندارد. یک خلبان طراز اول به حدود سه سال آموزش نیاز دارد اما بسیاری از پهپادها به اندازه ای ساده هستند که حتی یک سرباز آموزش ندیده نیز می تواند طی چند ساعت کار کردن با آن ها را یاد بگیرد.

ارتش آذربایجان اولین ارتشی بود که این مفهوم را در جنگ با ارمنستان بر سر مناطق مورد مناقشه ناگورنو-قره باغ در سال ۲۰۲۰ به کار گرفت. این ارتش از پهپادهای نسبتاً ارزان قیمت بایراکتار تی بی ۲– که توسط اوکراینی ها نیز مورد استفاده قرار گرفته است- برای بهره بردن از حفره های امنیتی سیستم دفاع هوایی ارمنستان استفاده کرده و در عرض شش هفته توانست ارتش ارمنستان را به زانو دربیاورد که باعث شد برخی از سربازان روی زمین از آن به عنوان «اولین جنگ بازی ویدیویی» یاد کنند.

به همین شکل، هر دو کشور روسیه و اوکراین نیز منابع قابل توجهی در زمینه پهپادها دارند اما پهپادهایی که در این جنگ استفاده شدند بسیار ارزان قیمت تر از پهپادهایی هستند که در جنگ آذربایجان و ارمنستان به کار گرفته شدند. بدین ترتیب شاهد استفاده گسترده تری از پهپادها در جنگ اخیر روسیه و اوکراین هستیم. یکی از این مدل ها بیش از مدل های دیگر برای اوکراین فاجعه آفرین بوده است. حدود ساعت ۸ صبح روز دوشنبه، ۱۷ اکتبر ۲۰۲۲، ساکنان شهر کی یف با صدای چندین انفجار و شلیک اتوماتیک گلوله در سراسر مرکز شهر از خواب بیدار شدند. این اتفاق یادآور هفته ای دشوار اول جنگ بود، وقتی که نبرد به حاشیه پایتخت رسیده بود.

کی یف برای اولین بار پس از ماه آوریل حس می کرد که بار دیگر به خط مقدم نبرد تبدیل شده است. خیلی زود عامل این حملات ویرانگر شناسایی شد، پهپادی کوچک و نسبتاً ارزان قیمت که مقامات اوکراینی مدعی شدند از نوع مهمات های پرسه زن یا پهپادهای انتحاری شاهد ۱۳۶ ساخت ایران است که توسط روسیه برای استفاده در میدان نبرد اوکراین تغییراتی کوچک در آن داده شده است. این پهپادهای کامیکازه به سمت اهداف خود شیرجه رفته و در لحظه تماس با آن باعث انفجاری بزرگ می شدند.

همچنین این حملات نشانه ای از تغییر استراتژی روسیه در اوکراین بود، جایی که مهمات های ارزان بر روی اهداف زیرساختی غیرنظامی متمرکز می شد. پلیس اوکراین که به هیچ وجه آمادگی چنین حملاتی را نداشت به استفاده از تفنگ های ساده انفرادی برای ساقط کردن این پهپادها در آسمان روی آورد. اولین موج حمله پهپادی روسیه، تقریباً یک سوم از زیرساخت تولید برق اوکراین را نابود کرد، دستکم به صورت موقتی. در حالی که تنها حدود نیمی از قدرت انفجاری بمب های جت-پرتاب را دارند، مهمات های پرسه زن بسیار ارزان قیمت بوده و جثه کوچکشان باعث می شود که شناسایی و رهگیری آن ها در حریم هوایی اوکراین بسیار سخت باشد، تا زمانی که دیگر دیر شده و به نزدیکی اهدافشان رسیده اند.

در حالی که سیستم های دفاعی موثری در قالب موشک های هوا به هوا و جت های جنگنده MiG-29 برای مقابله با این حملات وجود داشت اما هزینه چنین سیستم هایی بسیار بالاتر از پهپادهای پرسه زن بود. هر کدام از این پهپادها قیمتی حدود ۲۰,۰۰۰ دلاری داشت. بر اساس یک تحلیل، اوکراین در کمی بیش از یک ماه بیشتر از ۲۸ میلیون دلار هزینه کرده بود در حالی که این عدد برای روسیه ۱۱ تا ۱۸ میلیون دلار بود. در شرایطی که تولید ناخالص داخلی روسیه ده برابر اوکراین است، تفاوت این هزینه ها نشان می دهد که استراتژی استفاده از پهپادها به شدت به سود روسیه بوده است.

کارشناسان عامل این کارزار جدید در اوکراین را یک ژنرال روسی به نام سرگئی سوروکین می دانند. اما برانک در این باره می گوید: «بیایید شفاف باشیم، این سوروکین نیست که عامل این استراتژی است بلکه دقیقاً برعکس. سوروکین کسی است که برای پیاده کردن این استراتژی منصوب شده است. او فرمانده نیروی هوایی روسیه در سوریه بوده است و یک کارزار هوایی بسیار بیرحمانه را در حلب علیه زیرساخت های غیرنظامی رهبری کرد. اشتباه نکنید، هزاران غیرنظامی اوکراینی احتمالاً در زمستان امسال یخ خواهند زد، به خاطر صدماتی که به زیرساخت های الکتریسیته وارد شده است».

در ماه نوامبر، اوکراین یکی از بزرگ ترین پیروزی هایش در میدان نبرد را بدست آورد، وقتی نیروهای نظامی این کشور شهر خرسون را بازپس گرفتند، تنها پایتخت منطقه ای بزرگی که مسکو در جریان حمله اش به اوکراین به تصرف خود درآورده بود. در مقابل، روسیه بزرگ ترین موج از حملاتشان علیه زیرساخت های انرژی اوکراین تا آن زمان را انجام دادند. شهروندان اوکراینی در پناهگاه های سراسر کشور پناه گرفتند در حالی که شهرهای بزرگ این کشور در تاریکی فرو رفتند.

در این اثنا، اولین برف در خیابان های کی یف زمین را سفیدپوش کرد و از آغاز دردناک ترین و سخت ترین زمستان تاریخ اخیر اوکراین خبر داد. نبرد اوکراین همچنان ادامه دارد، حتی در زمستان سرد و یخبندان اوکراین و به شدت و همچنان پهپادها نقش مهمی در نبردها دارند. در حالی که نیروهای اوکراینی عمدتاً از پهپادهای غیرنظامی برای شناسایی موقعیت نیروهای روسی و ارسال مختصات محل اجتماع آن ها در خطوط مقدم نبرد استفاده می کنند، روسیه از پهپادهای نظامی نسبتاً بزرگ تر برای نابودی زیرساخت های انرژی اوکراین در پشت خطوط نبرد سود می برد و به نظر نمی رسد که تا پایان جنگ شاهد توقف استفاده از این پهپادها باشیم.