۱۰۰ سالگی ترکیه؛ تفاوت کشوری که آتاتورک ساخت با آنچه اکنون در دست اردوغان است

مردم ترکیه روز یکشنبه ۱۰۰ سالگی تولد این جمهوری مدرن را با آتش بازی پر صدا و پرواز نمایشی یک هواپیمای بدون سرنشین بر فراز تنگه بسفر که که آسمان استانبول را روشن کرد، جشن گرفتند. در طول روز، کشتی های نیروی دریایی ترکیه با نمایشی از قدرت نظامی، این مسیر آبی معروف را طی کردند اما همزمان نشان دادند که این جمهوری از زمان برآمدن از خاکستر امپراتوری عثمانی تا امروز، چقدر پیشرفت کرده است.

رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه این نمایش را از واهدتین پاولیون، محل اقامت آخرین سلطان عثمانی تماشا کرد. برای اردوغان، سال ۲۰۲۳ سال رسیدن به هدف و البته احقاق یک وعده بود – این وعده که تحت رهبری او کشور شاهد پیشرفت بی نظیری خواهد بود.

این جشن ها همچنین به رسمیت شناختن ۱۰۰ سال گذشته بود، در شرایطی که اردوغان ورود به قرن جدیدی از حیات جمهوری ترکیه را بیشتر از مصطفی کمال آتاتورک، پدر بنیانگذار جمهوری ترکیه، به نمایشی برای تثبیت کردن جایگاه خود تبدیل کرد.

با این حال، ترکیه امروز کاملاً متفاوت از دولت سکولار و غربی شده ای است که ۱۰۰ سال پیش آتاتورک در ذهن داشت.

برای مخالفان اردوغان، جشن صد سالگی ترکیه ادای احترامی به طبیعت پایدار جمهوری اورجینال کشور است. علی رغم آنچه که آن ها حملات بی وقفه رئیس جمهور به میراث آتاتورک می دانند، برای آن ها تجربه جمهوری هنوز زنده است.

جمهوریت و آنچه ۱۰۰ سال پس از اعلام آن هنوز از جمهوری ترکیه باقی است، شاید یکی از پرسش های تعیین کننده در جامعه به شدت دوقطبی شده ترکیه مدرن باشد. در آستانه این جشن ها، منتقدان اردوغان او را به تلاش برای پاک کردن خاطره آتاتورک متهم کردند. در این میان اردوغان خود را پرچمدار دیدگاه آتاتورک معرفی کرده است.

این جمهوری که از ویرانه های امپراتوری عثمانی شکل گرفت، پس از آن ایجاد شد که آتاتورک از این منطقه در برابر تهدیدات احتمالی تهاجم از سوی اروپا و روسیه دفاع کرد. با اشغال استانبول پس از تسلیم شدن سلطان عثمانی به قدرت های متفقین در جنگ جهانی اول، آتاتورک عازم قلب ترکیه در آناتولی شد تا سرزمین جدیدی را بنا کند. او در آنکارا پایتختی تاسیس کرد.

جمهوری ترکیه، آنطور که آتاتورک تصور می کرد ریشه ای عمیق در غرب داشت و با یک سلسله اصلاحات سریع به دنبال مدرنیزه کردن جامعه ای بود که بر اثر جنگ از بین رفته بودند. کلاه موسوم به فس (کلاه قرمز منگوله دار ترک ها) که کلاه سنتی عثمانی برای مردان بود، غیرقانونی اعلام شد و حجاب اسلامی تقریباً ممنوع شد. زبان نوشتاری از خط عربی به الفبای لاتین تغییر یافت. سال ها پیش از بیشتر کشورهای اروپایی، به زنان حق رأی داده شد. ایا صوفیه، بنای تاریخی استانبول که زمانی نماد حکومت مسیحی بیزانس بود و توسط عثمانی ها به مسجد تبدیل شد، به عنوان نمادی از هم زیستی به موزه تبدیل شد.

صد سال بعد، کشور تحت رهبری اردوغان مسیر متفاوتی را در پیش گرفت و ریشه های محافظه کارانه خود را پذیرفت و خود را دارای اعتباری جدید در دنیای جدید دید.

روسری اسلامی در کشوری که زمانی به قدری سکولار بود که حجاب را در نهادهای دولتی و همچنین دانشگاه ها، پارلمان و ارتش ممنوع بود، بازگشت. اکنون همسر و دختران رئیس جمهور در ملأ عام روسری می پوشند و همه این محدودیت ها برداشته شده است. سه سال پیش، ایا صوفیه دوباره به یک عبادتگاه مسلمانان تبدیل شد. حکم اردوغان برای تبدیل آن به مسجد در کنار حکم خود آتاتورک برای تبدیل آن به موزه در ورودی این بنا قرار دارد.

بهار گذشته، پیروزی شگفت انگیز اردوغان در انتخابات ریاست جمهوری، حکومت او را به دهه سوم رساند. این امر جایگاه او را به عنوان طولانی ترین دوره زمامداری یک رهبر در این کشور تثبیت کرد و به منتقدان ثابت کرد که علی رغم دسته بندی ها و اختلافات فراوان در جامعه ترکیه، چشم انداز او برای ترکیه با میلیون ها نفر همخوانی دارد.

با این حال، این چشم انداز بخش قابل توجهی از کشور را نیز ناامید کرده است. و در بحبوحه بحران اقتصادی و فرار مغزها از طبقه سکولار ترکیه، بسیاری این سوال را مطرح می کنند که جمهوری ترکیه به چه کسی تعلق دارد و چگونه از دیدگاه بنیانگذار آن فاصله گرفته است.

نقش دین

برای کشوری که عمده جمعیت آن مسلمان است، مهم ترین تنش ترکیه شاید همیشه نقش مذهب در دولت و فضای عمومی بوده است. پس از اینکه ارتش در سال ۱۹۹۷ دولت را منحل کرد، اسلام گرایان و مسلمانان معتقد مورد آزار و اذیت قرار گرفتند و ممنوعیت پوشیدن روسری در دانشگاه ها و ادارات دولتی قانون شد. نمایش آشکار تمایلات دینی توسط سیاستمداران تحمل نشده و خود اردوغان یک بار در سال ۱۹۹۹ به خاطر خواندن یک شعر مذهبی در دوران شهرداری استانبول به زندان افتاد.

جذابیت کنونی اردوغان را می توان در این دید که دینداران ترکیه او را مسئول صدا دادن به کسانی می دانند که پیش از این صدایی نداشتند. در سراسر ترکیه، چهره او تصویر پس زمینه تلفن هوشمند بسیاری از مردان جوان کشور است. اما مذهب تمام داستان نیست؛ زیرا بخشی از محبوبیت او از ریشه های متواضعانه اش ناشی می شود.

سولی اوزل، استاد روابط بین الملل در دانشگاه قدیر هاس در استانبول، به سی ان ان گفته است که اردوغان از محله خشن و درهم ریخته کاسیمپاشا در استانبول می آید، «او یک مرد معمولی است»، به اندازه یک جهان دور از رهبران قبلی که «توسط ایدئولوژی کشور شکل گرفته بودند».

پس از زلزله های ویرانگر ماه فوریه، بسیاری از ناظران متعجب شدند که چرا مناطق آسیب دیده در مرکز و جنوب ترکیه که شواهدی از سهل انگاری دولت در زلزله به آن ها نشان داده شد، همچنان از اردوغان حمایت کرده و به او رأی می دهند.

مراد سامر، استاد علوم سیاسی در دانشگاه اوزیگین در استانبول، به سی ان ان گفته که مردم اغلب چنین توجیهی را از طریق مذهب بیان می کنند. سامر تصریح می کند که در طول زمان جنگ یا فاجعه،«ما می دانیم که مردم به دنبال یک رهبر قدرتمند هستند» و تا زمانی که مردم یک انتخاب جایگزین و قوی نبینند، «با همان رهبری که دارند می مانند».

ائتلاف مخالفان در انتخابات ماه مه توسط حزب جمهوری خواه خلق (CHP) رهبری می شد که جانشین حزب سیاسی تاسیس شده توسط آتاتورک بود. بنر روی وب سایت این حزب خود نقل قولی از آتاتورک دارد: «من دو دستاورد بزرگ دارم. یکی جمهوری ترکیه و دیگری حزب جمهوری خواه خلق است».

دو مرد قدرتمند ترکیه

به گفته سامر، اردوغان همواره خود را به عنوان «آتاتورک واقعی» معرفی می کند اما این مقایسه برای اوزل منطقی به نظر نمی رسد چرا که آتاتورک «مردی به شدت غربی، سکولار و غیر مذهبی» بود. با این حال، این مقایسه تنها به احترام عمیق ترک ها به پدر بنیانگذار جمهوری خود اشاره نمی کند، بلکه به شباهت قابل توجه میان دو مرد قدرتمند ترکیه نیز اشاره دارد.

عایشه زاراکول، استاد روابط بین الملل در دانشگاه کمبریج، درباره آتاتورک می گوید: «او به گونه ای حکومت کرد که حکومت یک نفره را مشروعیت بخشید». او تصریح می کند که در کشوری که خود در آن بزرگ شده، «این پیام وجود داشت که این کشور به یک منجی منفرد نیاز دارد». با این حال آتاتورک نوع دیگری از حکومت را برای کشورش پیش بینی می کرد.

پس از دوران غربی سازی، این کشور در سال ۱۹۳۸ به سوی دموکراسی چند حزبی حرکت کرد. اما حزب جمهوری خواه خلق به رهبری متحد دیرینه آتاتورک و دوست صمیمی اش، عصمت اینونو، در انتخابات سال ۱۹۵۰ شکست خورد. قدرت به صورت مسالمت آمیز و دموکراتیک منتقل شد. سامر می گوید که آتاتورک «می خواست پایه های دموکراسی را بنا کند».

در سال ۲۰۱۷، ترکیه یک همه پرسی برای کنار گذاشتن نظام پارلمانی چند دهه ای خود و اجرای یک سیستم ریاست جمهوری جدید برگزار کرد. این قانون با رأی اکثریت شرکت کنندگان در همه پرسی تصویب شد و کنترل دولت را متمرکز کرد و بسیاری از نظارت های قبلی که زمانی بر قوه مجریه وجود داشت را کنار گذاشت. بدون شک حکومت در ترکیه در دوران حاکمیت اردوغان به سمت دیکتاتوری و تمامیت گرایی رفته است اما نمی توان تعداد زیاد طرفداران اردوغان را که عمدتاً از طبقه دیندار کشور هستند نادیده گرفت و نتایج انتخابات این کشور نیز این موضوع را نشان داده است. انتخابات در ترکیه بدون تقلب و مشکل بوده اگر چه به هیچ عنوان نمی توان رقابت ها را عادلانه دانست، با توجه به نفوذ و کنترلی که دولت بر رسانه ها دارد.

سامر این موضوع را به عنوان یکی از دلایل تفاوت فاحش این کشور با ۱۰۰ سال پیش مطرح می کند. او در این باره می گوید: « بعد از جنگ جهانی اول، جامعه ترکیه بسیار به هم ریخته بود. کشور به تازگی شکست خورده بود. امروز ترکیه بسیار آبادتر است، اما این دو قطبی شدن ریشه در اختلافات ایجاد شده در داخل دارد. مطمئن نیستم که آیا دولت فعلی واقعا توسط اکثریت جامعه ترکیه پذیرفته شده است».

زاراکول در تصریح اینکه جامعه ترکیه دست خوش یک تغییر جمعی شده است، تردید دارد. او به سی ان ان گفته است: «این جامعه همیشه بخش های محافظه کارانه خود را داشته است. تنها تفاوت آن کنترل دولت بر رسانه ها است که اکنون بیشتر قابل مشاهده است. درست مانند سکولارها در دهه ۱۹۷۰».

اوزل می گوید که بخشی از این وضوح، ریشه در طبقه متوسط رو به رشد کشور دارد. او به سی ان ان گفته است: « با رشد سرمایه داران محافظه کار، مهاجرت از روستاها به شهرها، اردوغان به این تغییرات دموگرافیکی توجه داشت».

میراثی ماندگار

اوزل می گوید غرب گرایی امروز دیگر همان جذابیت قرن گذشته را ندارد، زیرا در آن زمان «مدل دیگری وجود نداشت». جهان دیگر مانند گذشته «با مرکزیت اروپا» نیست و با چنین تغییری، «قدرت های جانبی» بسیار مهم تر شده اند.

با این حال، آنچه آتاتورک در ترکیه امروز بیش از همه به آن افتخار می کند، نفوذ رو به رشد این کشور در صحنه جهانی است. این میراثی است که اردوغان به تلاش برای بیشتر کردنش ادامه می دهد، حتی اگر سبک ملی گرایی او بسیار متفاوت از آتاتورک باشد.

این کشور یکی از اعضای مهم ناتو است و در رهبری تلاش های دیپلماتیک برای آشتی دادن روسیه و اوکراین نقش داشته است. موقعیت استراتژیک ترکیه به این معنی است که دسترسی به دریای سیاه را کنترل می کند و همچنان به عنوان دروازه ای بین شرق و غرب، تجارت از طریق آسیای مرکزی و درگیری ها در خاورمیانه را مدیریت می کند.

آتاتورک در سال ۱۹۲۶، پس از کشف توطئه ترور علیه خود، به ملت جدید خود گفت: «یک روز بدن فانی من به خاک تبدیل خواهد شد، اما جمهوری ترکیه برای همیشه خواهد ایستاد».