در روزهای اخیر گزارش‌هایی از سوی برخی رسانه‌ها درباره احتمال استفاده رسمی رئیس‌جمهور آمریکا از نام خلیج عربی برای خلیج فارس در جریان سفر آتی‌اش به عربستان منتشر شد. اگرچه سخنگوی ترامپ این ادعا را رد کرده و گفته که هنوز تصمیمی نهایی گرفته نشده است، اما همین گمانه‌زنی کافی بود تا یک بار دیگر بحث بر سر نام تاریخی خلیج فارس در محافل سیاسی و رسانه‌ای داغ شود. اما خلیج فارس چرا این‌قدر مهم است؟ و ماجرای نام‌گذاری آن چه پیشینه‌ای دارد؟ در ادامه، نگاهی دقیق‌تر می‌اندازیم به تاریخچه، ویژگی‌ها، اهمیت و حواشی پیرامون این پهنه آبی ارزشمند.
پیدایش خلیج فارس؛ میراثی از دوران زمین‌شناسی
پیدایش خلیج فارس به حدود ۵۰۰ هزار سال پیش، در دوران کواترنری (عصر یخ) بازمی‌گردد. در آن زمان، تغییرات اقلیمی و ذوب شدن یخچال‌های طبیعی باعث بالا آمدن سطح آب دریاها شد. با بالا رفتن سطح آب اقیانوس هند و دریای عمان، آب به‌تدریج به فلات ایران و شبه‌جزیره عربستان نفوذ کرد و بخش بزرگی از خشکی‌های میان آن‌ها زیر آب رفت. این فرورفتگی پهناور بعدها به نام خلیج فارس شناخته شد.
خلیج فارس درواقع بخشی از یک پدیده ژئومورفولوژیک بزرگ‌تر به‌نام «کمان زاگرس» است. حرکات پوسته زمین در منطقه زاگرس و برخورد صفحه عربستان با صفحه ایران باعث ایجاد فرورفتگی‌هایی در جنوب ایران شد که بستر این خلیج را شکل دادند. در دوران بعدی، رسوب‌گذاری از سوی رودخانه‌های بزرگی مانند کارون، دجله و فرات به‌تدریج به شکل‌گیری سواحل فعلی خلیج فارس انجامید.
پیشینه زمین‌شناسی خلیج فارس نه‌تنها درباره پیدایش آن توضیح می‌دهد، بلکه دلیل غنای منابع نفت و گاز این منطقه را نیز آشکار می‌کند. میلیون‌ها سال رسوب‌گذاری و تجمع مواد آلی، بستری غنی برای ذخایر عظیم انرژی در این ناحیه فراهم کرده است.
موقعیت جغرافیایی و ویژگی‌های خلیج فارس
خلیج فارس در جنوب غربی ایران و در قلب خاورمیانه قرار دارد. این پهنه آبی نیمه‌بسته، از تنگه هرمز در شرق به دریای عمان و سپس به اقیانوس هند متصل می‌شود. خلیج فارس حدود ۹۳۰ کیلومتر طول و بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ کیلومتر عرض دارد و عمق آن به طور متوسط حدود ۳۰ متر است که آن را به یکی از کم‌عمق‌ترین خلیج‌های جهان تبدیل می‌کند.
از لحاظ جغرافیایی، خلیج فارس از شمال به سواحل جنوبی ایران، از جنوب به کشورهای عربی از جمله امارات، قطر، بحرین، عربستان سعودی و کویت محدود می‌شود. بیش از ۲۰ جزیره بزرگ و کوچک در آن وجود دارد که بسیاری از آن‌ها به ایران تعلق دارند و برخی مانند ابوموسی و تنب‌های بزرگ و کوچک، محل مناقشه‌های سیاسی بوده‌اند.
جایگاه خلیج فارس در میان خلیج‌های بزرگ جهان
خلیج فارس از نظر وسعت یکی از بزرگ‌ترین خلیج‌های جهان به‌شمار می‌رود، اما در رتبه‌بندی جهانی بر اساس مساحت، معمولاً در جایگاه سوم یا چهارم قرار می‌گیرد، بسته به اینکه خلیج‌های داخلی و بسته مانند خلیج مکزیک یا خلیج هادسون را نیز در نظر بگیریم یا نه.
خلیج مکزیک: بزرگ‌ترین خلیج جهان است که بین آمریکا، مکزیک و کوبا قرار دارد. مساحت: حدود ۱.۶ میلیون کیلومتر مربع
خلیج هادسون: در شمال شرق کانادا قرار دارد. مساحت: بیش از ۱.۲ میلیون کیلومتر مربع
خلیج آلاسکا: بین آلاسکا و غرب کانادا قرار دارد. مساحت: بیش از ۱.۵ میلیون کیلومتر مربع
خلیج فارس: در رتبه چهارم قرار می‌گیرد. مساحت تقریبی: ۲۵۱ هزار کیلومتر مربع
اگر تنها خلیج‌های بسته و نیمه‌بسته گرمسیری با ویژگی‌های اقتصادی و ژئوپلیتیک ویژه را در نظر بگیریم، خلیج فارس بزرگ‌ترین و مهم‌ترین خلیج نیمه‌بسته جهان محسوب می‌شود. اهمیت آن نه تنها به وسعت، بلکه به منابع عظیم انرژی، موقعیت ژئوپلیتیکی، و نقش تاریخی و فرهنگی آن بازمی‌گردد.
اهمیت اقتصادی و استراتژیک خلیج فارس
خلیج فارس به‌دلیل ذخایر عظیم نفت و گاز در بستر و اطراف خود، یکی از مهم‌ترین نقاط انرژی جهان است. برآورد می‌شود که حدود یک‌سوم از نفت مصرفی جهان از مسیر تنگه هرمز، یعنی ورودی شرقی خلیج فارس، صادر می‌شود. وجود منابع عظیم هیدروکربنی در کشورهای اطراف باعث شده که خلیج فارس قلب تپنده‌ی اقتصاد نفتی منطقه و جهان باشد.
از منظر نظامی و سیاسی نیز، این منطقه همواره در کانون توجه قدرت‌های جهانی بوده است. حضور نظامی آمریکا و کشورهای غربی در برخی کشورهای حاشیه خلیج فارس و رقابت‌های منطقه‌ای، بر اهمیت راهبردی آن افزوده است.
تاریخچه خلیج فارس؛ از دوران باستان تا امروز
نام «خلیج فارس» از قرن‌ها پیش در متون تاریخی، نقشه‌های جغرافیایی و اسناد رسمی به کار رفته است. مورخان یونانی همچون هرودوت و جغرافی‌دانان اسلامی مانند اصطخری و ابن‌حوقل، همگی از این پهنه آبی با عنوان Persian Gulf یا الخلیج الفارسی یاد کرده‌اند.
در اسناد بین‌المللی، از جمله نقشه‌های رسمی سازمان ملل و نهادهای ژئوگرافی جهانی، نام رسمی و پذیرفته‌شده این منطقه Persian Gulf است. تا اواسط قرن بیستم، هیچ سند رسمی وجود ندارد که از نامی غیر از خلیج فارس استفاده کرده باشد.
تحریف نام خلیج فارس؛ ریشه‌ها و واکنش‌ها
استفاده از عنوان جعلی «خلیج عربی» نخستین بار در دهه ۱۹۶۰ میلادی توسط برخی کشورهای عربی و در فضای سیاسی پس از اوج گرفتن ناسیونالیسم عربی مطرح شد. این اقدام، واکنشی سیاسی به قدرت تاریخی ایران و اختلافات منطقه‌ای بود.
با این حال، جامعه بین‌المللی از جمله سازمان ملل متحد، یونسکو و نهادهای معتبر جغرافیایی بارها اعلام کرده‌اند که نام رسمی و معتبر این منطقه، همان Persian Gulf یا خلیج فارس است.
در ایران، این مسئله بارها با واکنش شدید مردم، دولت و فعالان فرهنگی مواجه شده است. از جمله کارزارهای گسترده‌ای در فضای مجازی برای مقابله با تحریف نام خلیج فارس شکل گرفته و روز ۱۰ اردیبهشت به عنوان روز ملی خلیج فارس در تقویم رسمی کشور ثبت شده است.
خلیج فارس در فرهنگ و هویت ایرانی
خلیج فارس فقط یک نام جغرافیایی نیست؛ بلکه بخشی از هویت ملی ایرانیان است. این نام، ریشه در تاریخ، فرهنگ، ادب و اسناد باستانی ایران دارد. شعرهایی در مدح خلیج فارس در ادبیات فارسی نوشته شده، فیلم‌ها و کتاب‌هایی با این نام منتشر شده‌اند و حضور آن در تاریخ سیاسی ایران، غیرقابل انکار است.
برای مردم ایران، خلیج فارس نماد اقتدار، تاریخ و پیوند دیرینه با دریاست. تحریف نام آن نه تنها تحریف یک واقعیت تاریخی، بلکه نوعی حذف فرهنگی تلقی می‌شود.
بدون نظر