کشورهایی که جنگنده‌های چینی می‌خرند؛ خارج شدن تدریجی روسیه از بازار و جایگزینی چین

با سقوط شدید صادرات جنگنده‌های روسیه در ده سال گذشته، چین در موقعیت بهتری قرار گرفته تا خلأ به وجود آمده از افت جایگاه متحده خود را پر کند و به برخی بازارهای دیگر نیز نفوذ نماید. هنگام بررسی صادرات جنگنده‌های چینی، توجه به نوع جنگنده‌های فروخته‌شده و بازه‌ی زمانی اهمیت دارد. در دوران جنگ سرد و پس از اختلافات و جدایی چین و شوروی، چین به گزینه‌ای جایگزین برای کشورهایی ضد غربی تبدیل شد که روابط ضعیفی با اتحاد جماهیر شوروی نیز داشتند.

مقایسه جنگنده‌های اف-۱۶، سوخو-۳۵ و جی-۱۰؛ کدام یک بهتر است؟

در گذشته، چین عمدتاً جنگنده‌هایی در سطح پایین صادر می‌کرد که به عنوان نسخه‌هایی ضعیف‌تر از جنگنده‌های شوروی شناخته می‌شدند، مانند Chengdu J-7 که یک نسخه کپی از MiG-21 Fishbed بود. اما اکنون این وضعیت در حال تغییر است و جنگنده‌هایی مانند J-10C Vigorous Dragon و جنگنده‌ی نسل پنجمی در حال توسعه‌ی J-35، گزینه‌هایی پیشرفته برای کشورهایی ارائه می‌دهند که به دنبال جایگزینی برای هواپیماهای غربی هستند.

کشورهایی که جنگنده‌های قدیمی چینی را در اختیار دارند

کشورهای زیادی که معمولاً با محدودیت‌های مالی مواجه هستند، هنوز از جنگنده‌های قدیمی چینی استفاده می‌کنند. این جنگنده‌ها شامل Shenyang F-5 (کپی MiG-17 ساخت شوروی)، Shenyang J-6 (نسخه‌ی تحت لیسانس MiG-19)، و Chengdu J-7 (نسخه‌ی تحت لیسانس MiG-21) هستند. هر سه نوع این جنگنده‌ها در نیروی هوایی کره شمالی یافت می‌شوند. F-5 بسیار قدیمی است، به طوری که مدل مادر آن یعنی MiG-17 در سال ۱۹۵۲ و در زمان اوج جنگ کره وارد خدمت شد.

کشورهای دارنده فعلی J-6 شامل میانمار، کره شمالی، پاکستان، سودان، تانزانیا و زامبیا هستند. کشورهای زیادی نیز پیش‌تر از این جنگنده استفاده کرده‌اند. در خصوص J-7 (MiG-21)، تولید نسخه صادراتی این جنگنده در چین تا سال ۲۰۱۳ ادامه داشت، زمانی که آخرین نمونه‌ها به بنگلادش تحویل داده شدند. امروزه این جنگنده در بسیاری از کشورهای آفریقایی مانند نیجریه، سودان، تانزانیا، زیمبابوه و نامیبیا و همچنین در ایران، پاکستان، بنگلادش و سریلانکا یافت می‌شود.

البته همه‌ی این کشورها در حال حاضر جنگنده‌های چینی خریداری نمی‌کنند، اما بسیاری از آن‌ها همچنان از مشتریان جنگنده‌های چینی هستند. برای سال‌ها، بازار صادرات جنگنده‌ی چین عمدتاً بر کشورهای آفریقایی متمرکز بود. اما اکنون این وضعیت تغییر کرده و کشورهای بیشتری چین را به عنوان منبعی برای جنگنده‌های پیشرفته در نظر می‌گیرند. جنگنده‌هایی مانند J-35 جدید ممکن است از دید برخی کشورها از جنگنده‌های روسی نیز پیشرفته‌تر باشند.

مورد ویژه‌ی پاکستان

لازم است به طور جداگانه به پاکستان به عنوان یک شریک تسلیحاتی چین اشاره شود؛ زیرا این کشور به یک مورد ویژه در صادرات جنگنده‌های چینی تبدیل شده است. پیش‌تر، پاکستان به جنگنده‌های ساخت ایالات متحده متکی بود و همچنان از F-16 Fighting Falcon استفاده می‌کند اما اکنون به سمت جنگنده‌های چینی گرایش یافته است. پاکستان در حال حاضر تنها مشتری خارجی جنگنده‌ی چندمنظوره‌ی چینی Chengdu J-10 است.

پاکستان حدود ۲۰ فروند Chengdu J-10 در خدمت دارد و ۱۶ فروند دیگر نیز سفارش داده است. این جنگنده معادل جنگنده آمریکایی F-16 Fighting Falcon در نظر گرفته می‌شود. گزارش‌های گسترده‌ای وجود دارد مبنی بر اینکه اسرائیل در اواخر دهه ۱۹۸۰ بخشی از طراحی‌های خود برای پروژه لغو شده‌ی IAI Lavi را به چین فروخته است. مجله‌ی The War Zone مدعی است که با وجود شواهد قوی مبنی بر انتقال طراحی، فناوری و حتی نقشه‌های فنی به چین، J-10 جت بزرگ‌تر و سنگین‌تری است و بنابراین همچنان هواپیمایی به‌طور قابل‌توجهی متفاوت محسوب می‌شود.

جنگنده‌های صادر شده‌ی چینی

نکته‌ی قابل توجه دیگر، همکاری چین با پاکستان برای توسعه‌ی جنگنده‌ای ارزان و سبک برای نیروی هوایی پاکستان به نام JF-17 Thunder (یا FC-1 Xiaolong در چین) است. اگرچه پاکستان بخش زیادی از بدنه‌ی این هواپیما را تولید و مونتاژ می‌کند، اما سیستم‌هایی مانند آویونیک و کنترلگرهای پروازی از چین تأمین می‌شوند.

این جنگنده توسط آذربایجان، میانمار و نیجریه نیز خریداری شده است. به‌طور جداگانه، گزارش‌هایی منتشر شده که پاکستان اولین مشتری صادراتی J-35 نسل پنجمی خواهد بود، اما این کشور به سرعت این شایعات را رد کرد.

صادرات جنگنده‌های رده پایین

همه‌ی صادرات جنگنده‌های چینی شامل مدل‌های پیشرفته نیستند. بسیاری از کشورها نیاز به هواپیماهای آموزشی پیشرفته‌ای دارند که همزمان بتوانند نقش جنگنده سبک را نیز ایفا کنند. در این نقش، Hongdu JL-8 (یا Nanchang JL-8 / Karakorum-8) وارد میدان می‌شود که آن نیز به‌طور مشترک توسط چین و پاکستان توسعه یافته است. این مدل نقشی مشابه با Yak-130 روسی، Aermacchi MB-339 ایتالیایی، Alpha Jet فرانسوی و L-39 Albatros ساخت جمهوری چک دارد.

خریداران این مدل عبارتند از: آنگولا، بنگلادش، بولیوی، مصر، غنا، لائوس، میانمار، نامیبیا، سریلانکا، سودان، ونزوئلا، زامبیا، زیمبابوه. این مدل پیش‌تر توسط تانزانیا نیز استفاده می‌شد. کشورهایی مانند مصر و ونزوئلا در حال حاضر از جنگنده‌های خط مقدم چینی استفاده نمی‌کنند. بلکه جنگنده‌های ساخت ایالات متحده (مانند F-16) و روسی/شوروی (مانند خانواده‌ی Su-27/Su-30) وظیفه‌ی اصلی را برای این کشورها در میدان نبرد برعهده دارند.

کشورهایی که هم‌اکنون جنگنده‌های خط مقدم چینی خریداری می‌کنند یا در حال مذاکره برای خرید هستند:

در آفریقای زیر صحرا، کشورهای اندکی از جنگنده‌های خط مقدم استفاده می‌کنند. برخی کشورها مانند آنگولا از جنگنده‌های قدیمی شوروی برای این منظور استفاده کرده و آفریقای جنوبی تعداد محدودی جنگنده Saab Gripen سوئدی در اختیار دارد که نگهداری آن‌ها بسیار ضعیف و همراه با تلفات بوده است. برای بسیاری از این کشورها، جنگنده‌های سبک برای مقابله با شورش‌های سطح پایین و در شرایط فقدان دفاع هوایی کافی است. در همین حال، امارات متحده عربی و زامبیا جنگنده‌ی آموزشی پیشرفته/سبک Hongdu JL-10 را از چین خریداری کرده‌اند.

صادرات جنگنده‌های چینی سطح بالا

در حال حاضر، جنگنده‌های سطح بالای بومی‌سازی‌شده چین شامل J-10، J-20 Mighty Dragon و J-35 هستند. مانند F-35 آمریکایی، گمان می‌رود Shenyang J-35 با هدف صادرات توسعه یافته باشد و چین در حال توسعه نسخه‌ی دریایی این جنگنده برای خدمت روی ناوهای هواپیمابر خود است که به‌سرعت در حال توسعه هستند. همچنین احتمال دارد که نیروی هوایی چین خود نیز این جنگنده را به عنوان گزینه‌ای ارزان‌تر نسبت به J-20 خریداری کند.

حداکثر سرعت جنگنده «اف-۳۵ لایتنینگ ۲» آمریکایی و مقایسه آن با «جی-۳۵» چینی

گزارش‌هایی از چین در ژوئیه ۲۰۲۵ نشان داد که جنگنده J-35 اکنون وارد تولید انبوه شده است، اگرچه هنوز مشخص نیست که شرکت Shenyang موفق به دریافت هرگونه سفارش صادراتی برای آن شده است یا نه. در هر صورت، هیچ موردی به‌صورت رسمی تأیید نشده است. در مورد J-20، چین ممنوعیت صادرات برای J-20 Mighty Dragon وضع کرده است، مشابه با ممنوعیت صادرات F-22 Raptor توسط ایالات متحده.

همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، پاکستان تنها مشتری صادراتی فعلی J-10 است، هرچند گزارش‌هایی تأییدنشده مبنی بر سفارش این جنگنده توسط مصر نیز منتشر شده. مصر تحت فشار قانون CAATSA آمریکا مجبور شد سفارش‌های خود برای جنگنده‌های روسی Flanker را لغو کند. پس از آن، ایالات متحده از فروش جنگنده‌های پیشرفته F-35 به مصر سر باز زد و توافق اولیه در دولت اول ترامپ را نادیده گرفت. به‌ همین شکل، امارات متحده عربی نیز پس از خروج آمریکا از توافق فروش F-35، احتمال خرید جنگنده‌های چینی را مطرح کرده است.

برخی کشورها به‌احتمال زیاد جنگنده‌های چینی خریداری نمی‌کنند

در حالی که بازارهای بالقوه صادرات جنگنده‌های چینی عمدتاً روی کشورهای سابق وابسته به شوروی یا روسیه تمرکز دارند، اما موضوع به این سادگی نیست. به‌عنوان مثال، به‌دلیل رقابت‌های سیاسی، تقریباً غیرقابل تصور است که هند جنگنده‌های چینی خریداری کند، زیرا هند سال‌هاست در تلاش است اقتصاد خود را از چین جدا کند و حتی پروازهای مستقیم میان دو کشور را ممنوع کرده است.

هند در حال حاضر مشغول تولید جنگنده‌های بومی مانند Tejas، مونتاژ تحت لیسانس جنگنده‌های روسی Su-30MKI، خرید Rafaleهای فرانسوی و احتمالاً خرید جنگنده‌های آمریکایی مانند F-21 (نسخه ارتقایافته F-16 برای هند) است.

احتمال خرید جنگنده‌های چینی توسط ویتنام نیز پایین است، چرا که بی‌اعتمادی عمیقی نسبت به چین در این کشور وجود دارد. ویتنام به‌طور سنتی جنگنده‌های روسی خریداری می‌کرد، اما این کار اکنون برای این کشور دشوار شده است. همزمان با گسترش روابط دو کشور، گزارش شده که ایالات متحده در حال مذاکره برای فروش جنگنده‌های F-16 به ویتنام است. کشورهای منطقه آسیا-اقیانوسیه مانند کره جنوبی، ژاپن، فیلیپین و استرالیا نیز اصلاً چین را برای خرید جنگنده‌های جدید در نظر نمی‌گیرند.

همچنین احتمال بسیار کمی وجود دارد که هیچ‌یک از کشورهای عضو ناتو به فکر خرید جنگنده‌های چینی بیفتند. در حال حاضر، کشورهای کمی در آمریکای مرکزی و جنوبی جنگنده‌های خط مقدم در اختیار دارند، و فرصت‌های صادراتی در آن منطقه محدود است. آرژانتین تهدید کرده بود که جنگنده‌های چینی خریداری خواهد کرد، چراکه بریتانیا بارها فروش جنگنده به این کشور را مسدود کرده بود، اما در نهایت آرژانتین موفق شد جنگنده‌های F-16 کارکرده دانمارکی را خریداری کند. این احتمال وجود دارد که کشورهایی مانند کوبا و ونزوئلا در آینده جنگنده‌های چینی خریداری کنند.

صادرات جنگنده‌های چینی همچنان محدود است

در منطقه آسیا، مشتریان بالقوه‌ای مانند مالزی، اندونزی و ایران برای جنگنده‌های چینی وجود دارند. به گزارش رویترز، اندونزی در حال بررسی سفارش جنگنده‌های J-10 چینی است که توسط چین به این کشور پیشنهاد شده. یکی از مشتریان احتمالی جنگنده‌های چینی در آینده ایران است. پس از آن‌که روسیه از تحویل جنگنده‌های مدرن به ایران خودداری کرد و پس از حمله جنگنده‌های اسرائیلی به ایران در سال ۲۰۲۵، گزارش شده که ایران در حال مذاکره فعالانه برای خرید جنگنده J-10C از چین است.

طبق گزارش SIPRI در سال ۲۰۲۴، در مورد صادرات تسلیحات جهانی، ایالات متحده در صدر جدول صادرات جنگنده‌های نظامی قرار دارد. در مجموع، آمریکا سفارش‌هایی برای ۹۹۶ هواگرد رزمی دارد، پس از آن فرانسه (۲۱۴)، کره جنوبی (۱۴۰)، روسیه (۷۱)، چین (۵۷)، ایتالیا (۵۰) و بریتانیا (۱۴) در رتبه‌های بعدی قرار دارند. این آمار شامل هلیکوپترهای رزمی نمی‌شود، اما هواپیماهای سبک تهاجمی/آموزشی (مانند Yak-130 روسیه) را در بر می‌گیرد، بنابراین همه این هواگردها لزوماً جنگنده‌های خط مقدم نیستند.

در حال حاضر، صادرات جنگنده‌های چینی هنوز محدود است. با این حال، امکان دارد این صادرات به‌زودی گسترش چشمگیری پیدا کند، چراکه تقاضا برای جنگنده‌ها رو به افزایش است، توان صادراتی روسیه محدود مانده و چین در حال توسعه جنگنده‌های پیشرفته‌تر و جذاب‌تری است. حتی روزنامه روسی Izvestia در ژوئیه ۲۰۲۵ پیشنهاد داده بود که J-35 چینی می‌تواند گزینه‌ای برای جنگنده دریایی مورد نیاز روسیه در آینده باشد. برای چندین دهه، روسیه خود را کشوری پیشرو در توسعه و صادرات جنگنده‌ها می‌دانسته، نه کشوری واردکننده اما شاید به دلیل تحریم‌ها و مشکلات اقتصادی، این رویه در سال‌های آینده تغییر پیدا کند.