سندرم کوشینگ (Cushing’s Syndrome) یک اختلال هورمونی نادر و در عین حال جدی است که در اثر قرار گرفتن طولانی‌مدت بدن در معرض مقادیر بالای هورمون کورتیزول (Cortisol) ایجاد می‌شود. کورتیزول که اغلب به عنوان «هورمون استرس» شناخته می‌شود، توسط غدد فوق کلیوی (آدرنال) تولید می‌گردد و نقش‌های حیاتی متعددی در بدن ایفا می‌کند، از جمله: تنظیم فشار خون، متابولیسم قند، پروتئین و چربی، کاهش التهاب و کمک به بدن در پاسخ به استرس.
اما افزایش غیرطبیعی و مزمن سطح کورتیزول، عملکرد طبیعی بسیاری از سیستم‌های بدن را مختل می‌کند و منجر به مجموعه‌ای از علائم فیزیکی و روانی مشخص می‌شود که تحت عنوان سندرم کوشینگ شناخته می‌شود. تشخیص زودهنگام و درمان به موقع این سندرم برای جلوگیری از عوارض جدی و تهدیدکننده زندگی مانند بیماری‌های قلبی-عروقی و دیابت نوع ۲ حیاتی است.
علل و پاتوفیزیولوژی (مکانیسم بیماری)
علل سندرم کوشینگ به دو دسته کلی “برون‌زا” (Exogenous) و “درون‌زا” (Endogenous) تقسیم می‌شوند:
۱. سندرم کوشینگ برون‌زا (شایع‌ترین علت)
شایع‌ترین علت سندرم کوشینگ، استفاده طولانی‌مدت و دوزهای بالای داروهای گلوکوکورتیکوئیدی (مانند پردنیزون، دگزامتازون و هیدروکورتیزون) است. این داروها که به صورت خوراکی، تزریقی یا گاهی اوقات موضعی با دوز بالا برای درمان بیماری‌های التهابی، خودایمنی، آسم، آرتریت روماتوئید یا بعد از پیوند عضو استفاده می‌شوند، حاوی مقادیر زیادی کورتیکواستروئید مصنوعی هستند که اثر کورتیزول را در بدن تقلید کرده و در نهایت منجر به علائم کوشینگ می‌شوند.
۲. سندرم کوشینگ درون‌زا (تولید بیش از حد کورتیزول توسط بدن)
در این حالت، بدن خود بیش از حد کورتیزول تولید می‌کند. این تولید اضافی معمولاً ناشی از وجود تومورهایی است که بر محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-آدرنال (HPA) تأثیر می‌گذارند.
بیماری کوشینگ (Cushing’s Disease): این نوع شایع‌ترین شکل کوشینگ درون‌زا است و در اثر یک تومور خوش‌خیم (آدنوم) در غده هیپوفیز (Pituitary Gland) ایجاد می‌شود. این تومور بیش از حد هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک (ACTH) تولید می‌کند. ACTH اضافی به نوبه خود غدد فوق کلیوی را تحریک می‌کند تا مقادیر زیادی کورتیزول ترشح کنند.
تومورهای آدرنال (فوق کلیوی): تومورهایی که مستقیماً در غدد فوق کلیوی ایجاد می‌شوند و بدون تحریک ACTH، خودشان کورتیزول اضافی تولید می‌کنند (معمولاً آدنوم‌های خوش‌خیم).
ترشح اکتوپیک ACTH: در موارد نادر، تومورهایی که در خارج از غده هیپوفیز قرار دارند (مانند ریه‌ها، تیموس یا پانکراس) ACTH تولید می‌کنند. این وضعیت به عنوان سندرم ACTH اکتوپیک شناخته می‌شود.
علائم و نشانه‌های بالینی
علائم سندرم کوشینگ معمولاً به تدریج و طی ماه‌ها و سال‌ها ظاهر می‌شوند و می‌توانند در افراد مختلف متفاوت باشند. این علائم ناشی از اثرات گسترده کورتیزول اضافی بر روی بافت‌ها و اندام‌های بدن هستند.
تغییرات فیزیکی شاخص:
چاقی مرکزی (Central Obesity): افزایش وزن به ویژه در ناحیه شکم و تنه، در حالی که دست‌ها و پاها نسبتاً لاغر باقی می‌مانند.
صورت ماه (Moon Face): گرد شدن و تورم صورت به دلیل تجمع چربی.
قوز بوفالو (Buffalo Hump): تجمع چربی بین شانه‌ها و پشت گردن.
تغییرات پوستی: پوست نازک و شکننده که به راحتی کبود می‌شود. ظاهر شدن خطوط کشیدگی بنفش یا قرمز (استریا) روی شکم، ران‌ها، سینه‌ها و زیر بازوها.
ضعف عضلانی: به ویژه در ران‌ها و شانه‌ها، که بلند شدن از صندلی یا بالا رفتن از پله‌ها را دشوار می‌کند.
سایر علائم و عوارض:
سلامت استخوان: کاهش تراکم استخوان (پوکی استخوان) که منجر به افزایش خطر شکستگی‌ها، به ویژه در مهره‌ها و دنده‌ها می‌شود.
اختلالات متابولیک: افزایش قند خون (مقاومت به انسولین و دیابت نوع ۲) و فشار خون بالا (هایپرتنشن).
تغییرات هورمونی در زنان: بی‌نظمی یا قطع قاعدگی (آمنوره)، رشد موهای زائد (هیرسوتیسم) و آکنه.
تغییرات روانی و عصبی: تحریک‌پذیری، اضطراب، افسردگی، تغییرات خلقی، و اختلال در تمرکز.
سیستم ایمنی: تضعیف سیستم ایمنی، که منجر به کندی بهبود زخم‌ها و افزایش استعداد ابتلا به عفونت‌ها می‌شود.
تشخیص
تشخیص سندرم کوشینگ می‌تواند چالش‌برانگیز باشد، زیرا بسیاری از علائم آن (مانند چاقی و فشار خون بالا) در جمعیت عمومی نیز شایع هستند. فرآیند تشخیصی معمولاً شامل دو مرحله است: تأیید وجود کورتیزول اضافی و سپس تعیین علت آن.
تست کورتیزول آزاد ادرار ۲۴ ساعته (۲۴-Hour Urinary Free Cortisol): اندازه‌گیری میزان کورتیزول دفع شده از طریق ادرار در یک دوره ۲۴ ساعته. افزایش این مقدار نشان‌دهنده تولید بیش از حد کورتیزول است.
تست سرکوب دگزامتازون با دوز پایین (Low-Dose Dexamethasone Suppression Test): دگزامتازون (یک کورتیکواستروئید مصنوعی) به بیمار داده می‌شود. در افراد سالم، این دارو باید تولید کورتیزول طبیعی را سرکوب کند. اگر سطح کورتیزول همچنان بالا بماند، نشان‌دهنده سندرم کوشینگ است.
تست کورتیزول بزاق آخر شب (Late-Night Salivary Cortisol): اندازه‌گیری کورتیزول بزاق در اواخر شب. در شرایط طبیعی، سطح کورتیزول در شب بسیار کاهش می‌یابد. بالا بودن سطح کورتیزول بزاق در این زمان، نشان‌دهنده از دست رفتن ریتم شبانه‌روزی کورتیزول است.
آزمایش‌های تعیین علت
پس از تأیید هیپرکورتیزولیسم، آزمایش‌های زیر برای یافتن منبع کورتیزول اضافی انجام می‌شود:
اندازه‌گیری ACTH پلاسما: این هورمون به پزشک کمک می‌کند تا منشأ مشکل را پیدا کند (وابسته به ACTH یا غیروابسته به ACTH).
تصویربرداری: سی‌تی اسکن (CT Scan) یا ام‌آرآی (MRI) از غدد هیپوفیز و فوق کلیوی برای یافتن تومورها.
درمان سندرم کوشینگ
هدف اصلی درمان، کاهش سطح کورتیزول در بدن به حالت طبیعی و رفع یا کنترل علائم است. نوع درمان کاملاً به علت زمینه‌ای بستگی دارد:
۱. درمان کوشینگ برون‌زا:
در صورتی که سندرم ناشی از مصرف داروهای استروئیدی باشد، پزشک باید به تدریج دوز دارو را کاهش دهد یا آن را با داروی دیگری جایگزین کند. کاهش ناگهانی داروهای استروئیدی می‌تواند خطرناک باشد و باید حتماً تحت نظارت پزشکی انجام شود.
۲. درمان کوشینگ درون‌زا:
جراحی (اولین خط درمان):
تومور هیپوفیز: برداشتن تومور از طریق جراحی ترانس اسفنوئیدال (از راه بینی) معمولاً بسیار مؤثر است و میزان موفقیت بالایی دارد.
تومور آدرنال: برداشتن غده فوق کلیوی درگیر (آدرنالکتومی).
پرتودرمانی (Radiation Therapy): اگر تومور هیپوفیز قابل برداشت کامل نباشد یا جراحی ناموفق باشد، پرتودرمانی بر روی هیپوفیز به عنوان یک درمان مکمل یا جایگزین استفاده می‌شود.
درمان دارویی: در مواردی که جراحی مؤثر نباشد یا بیمار کاندید جراحی نباشد، از داروهایی استفاده می‌شود که تولید کورتیزول توسط غدد فوق کلیوی را مهار می‌کنند (مانند کتوکونازول یا متی‌راپون).
با تشخیص زودهنگام و درمان موفقیت‌آمیز، بسیاری از علائم سندرم کوشینگ، از جمله تغییرات ظاهری، بهبود می‌یابند. با این حال، بازیابی کامل ممکن است تا یک سال طول بکشد. به دلیل پیچیدگی این اختلال و عوارض جانبی احتمالی، بیماران مبتلا به سندرم کوشینگ نیاز به پیگیری‌های طولانی‌مدت با متخصصان غدد دارند. عوارضی مانند فشار خون بالا، دیابت و پوکی استخوان باید حتی پس از نرمال شدن سطح کورتیزول، مدیریت و کنترل شوند تا کیفیت زندگی بیمار حفظ شود.
بدون نظر